22 مهر 1394
سیدرضا فندرسکی
کرمان از شهرهای بزرگ ایران، مرکز استان کرمان در جنوب شرقی ایران و یکی از پنج شهر تاریخی ایران است. این نوشته در سه قسمت، وقایع آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در سال‌های 1356 و 1357 در شهر کرمان را مرور می‌کند. در بخش نخست، وقایعی از فاصله زمانی آذر 1356 تا شهریور 1357 بازخوانی شد.
روز نهم مهر ماه 1357 بازار و مغازه‌های شهر کرمان تعطیل بود. روز 18 همین ماه هفتصد تن از کارگران و کارمندان آب و برق منطقه‌ای و نیز مهندسان شرکت سهامی آب و برق کرمان دست به اعتصاب زدند. فردای آن روز دانشگاه و مدارس کرمان نیز تعطیل بود.
در روز بیست‌وسوم مهر مراسمی در مسجد جامع کرمان برگزار شد و در طی سخنرانی شیخ محمدعلی انصاری مردم به شعار دادن پرداختند و پس از پایان مراسم نیز به خیابان‌ها آمده و به ساختمان رادیو و تلویزیون حمله کردند. در درگیری‌های این روز 21 نفر دستگیر شدند. در این روز سازمان برق منطقه‌ای و اداره تعاون روستایی کرمان در حالت اعتصاب به سر می‌بردند و دانشگاه و مدارس این شهر نیز تعطیل بود.
فعالیت‌های انقلابیون شهر کرمان روز به روز اوج می‌گرفت و دامنه تظاهرات و اعتصابات گسترش می‌یافت. به گفته ساواک انقلابیون از قبل در مورد تعطیلی روز بیست‌وچهارم مهرماه تبلیغات کرده بودند. ساعت 8 صبح عده کثیری از مردم که ساواک تعداد آنها را پنج هزار نفر و منابع انقلابی ده هزار نفر اعلام کردند با توجه به تظاهرات و درگیری‌های شدید روز قبل و در اعتراض به وقایع هفده شهریور تهران، در مسجد جامع کرمان گرد آمدند. در این مراسم دو تن از سخنرانان به ایراد سخنرانی‌های انقلابی پرداختند و مردم شروع به سردادن شعارهای انقلابی کردند. در این هنگام عده‌ای از اشرار که تعداد آنها را بین 200 تا هزار نفر ذکر کرده‌اند با برنامه‌ریزی قبلی و با حمایت مأموران امنیتی در جلو مسجد جامع اجتماع کرده و موتورها و دوچرخه‌های مردم را روی هم انباشته و آتش زدند. آنها سپس به پشت‌بام مسجد رفته و با کندن آجرهای پشت‌بام جمعیت داخل مسجد را مورد حمله قرار دادند. عده‌ای از آنها نیز به داخل مسجد رفته و مردم را با چوب و چماق و میله‌های آهنی مورد ضرب و شتم قرار داده و مجروح کردند و در و پنجره، زیلوها و حتی کتاب‌های مذهبی را به آتش کشیدند. در این هنگام مأمورین حکومت پهلوی نیز با گاز اشک‌آور به داخل مسجد حمله کردند، به‌گونه‌ای که آیت‌الله صالحی و آیت‌الله نجفی در همان مراحل اولیه بیهوش شدند. در نتیجه این درگیری‌ها به گفته ساواک 48 نفر از مردم مجروح و یک نفر به نام محمد باقدرت به شهادت رسید. در حالی که شاهدان عینی تعداد شهدا را بیشتر می‌دانند. با شدت گرفتن درگیری‌ها مسئولین نظامی، تبدیل وضعیت شهر از زرد به قرمز را خواستار شدند که مورد موافقت قرار نگرفت، اما شهربانی همچنان خواهان اعلام وضعیت قرمز در شهر بود.
واقعه آتش‌سوزی مسجد جامع کرمان پیامدهای زیادی داشت و انقلابیون حکومت شاه را به حمایت و پشتیبانی از اشرار در حمله به مسجد جامع متهم کردند. اما ساواک که مسجد جامع کرمان را پایگاه و ستاد عملیات تخریبی نیروهای انقلابی می‌دانست این امر را تکذیب کرد و آن را واکنش طبیعی مردم میهن پرست قلمداد می‌کرد! مشابه وقایع کرمان در سطحی محدودتر در رفسنجان و سیرجان و زرند (شهرهای دیگر استان کرمان) نیز در همین روز روی داد.
در روز بیست‌و چهارم سازمان‌ها و ادارات تعاون روستایی، ثبت احوال و برق منطقه‌ای کرمان در اعتصاب به سر می‌بردند. پس از واقعه آتش سوزی، آیت‌الله صالحی مدتی از رفتن به مسجد جامع و اقامه نماز جماعت خودداری کرد. از سوی دیگر نمایندگانی از سوی آیت‌الله شیخ محمد صدوقی به کرمان رفته و ضمن ملاقات با آیت‌الله صالحی شماره تلفن امام خمینی(ره) در پاریس را به وی دادند و از وی خواستند با امام تماس بگیرد. در روز بیست‌و پنجم مهر شخصی که خود را فردوس و نماینده امام معرفی می‌کرد چگونگی وقوع حادثه روز قبل را از وی جویا شد. در همین روز آیت‌الله محمدرضا بروجردی در تلگرامی از مشهد به آیت‌الله صالحی حادثه مسجد کرمان را به شدت محکوم کرد. به نوشته نشریه محلی رویدادهای انقلاب اسلامی در کرمان، این شهر در روز بیست و پنجم مهر 1357 در غم و ماتم فرو رفته و مردم به عزاداری پرداختند. نیروهای ارتش نیز در نقاط مختلف شهر مستقر شدند. به نوشته این نشریه مردم راور (از شهرهای استان کرمان) در این روز در تظاهراتی حادثه مسجد جامع کرمان را محکوم کردند و مأمورین حکومت پهلوی قسمتی از مسجد جامع راور را نیز به آتش کشیدند. همچنین در این روز سازمان‌ها و ادارات برق منطقه‌ای، پست، تعاون روستایی، ثبت احوال و ثبت اسناد و املاک در اعتصاب به سر می بردند. به نوشته روزنامه کیهان، فرهنگیان کرمان در اجتماع خود در محل اداره آموزش و پرورش کرمان در روز بیست‌و هفتم مهر خواستار مجازات فوری کسانی شدند که به مسجد جامع کرمان حمله کرده و بخشی از آن را به آتش کشیدند.
در روز بیست و هشتم مهر یکی از روحانیون کرمان به نام شیخ علی ایران‌منش، با حجت‌الاسلام و المسلمین محمد جواد باهنر تلفنی تماس گرفته و ضمن صحبت درباره حادثه مسجد کرمان به وی گفت نماینده روزنامه کیهان درصدد است آمار شهدای آن روز را که سی تا چهل نفر تخمین زده می‌شوند تهیه کند. حجت‌الاسلام باهنر نیز به وی گفته به زودی هیئتی از خارج از کشور برای بررسی موضوع به کرمان خواهد آمد. در همین روز محمدرضا صالحی، فرزند آیت‌الله صالحی کرمانی در قم با حضرات آیات گلپایگانی و مرعشی دیدار کرد و از آنان خواسته تا هیئتی را برای بررسی حادثه به کرمان فرستاده تا از نزدیک مظاهر حملات مغول‌آسای اشرار را به مسجد و شهر کرمان ببینند.
حادثه آتش‌سوزی مسجد جامع کرمان پیامدهای زیادی در سراسر کشور داشت و مراسم متعددی در شهرهای مختلف ایران از جمله مشهد، دزفول، بابل، زرند، قم و کرمانشاه به این مناسبت برگزار شد.
در روز بیست‌و نهم مهر تمام مدارس شهر کرمان تعطیل بود و معلمان کرمانی در اجتماعی اعتراض‌آمیز خود خواهان مجازات عاملان حادثه مسجد جامع شدند.
روز سی‌ام مهر ماه که مصادف با هفتمین روز حادثه مسجد جامع بود بازار و مغازه‌های شهر و مراکز آموزشی تعطیل بود و فرهنگیان این شهر در چهارمین روز اعتصاب خود در محل اداره آموزش و پرورش گردآمده و سپس به یک راهپیمایی آرام پرداختند. همچنین مجلس ختمی در مسجد جامع شهر با حضور بیش از پنج هزار نفر برگزار شد که در آن چند تن از روحانیون و معاون اداره کل آموزش و پرورش کرمان به ایراد سخنرانی پرداختند. در این روز در برخی از شهرهای استان کرمان مانند رفسنجان و سیرجان، بازار و مراکز آموزشی تعطیل بود و مراسم ختم شهیدان مسجد جامع برگزار شد.
در پی حادثه کرمان عده‌ای از انقلابیون این شهر به ویژه فردی به نام محمد مشارزاده محرابی تلاش گسترده‌ای در جهت انعکاس این حادثه آغاز کردند. در روز سی‌ام مهر یک خبرنگار امریکایی به کرمان آمد و از مسجد جامع کرمان بازدید کرده و پس از تهیه عکس و فیلم با مجروحین این حادثه در بیمارستان مصاحبه کرد. به نوشته روزنامه اندیشه کرمان مأمورین از ورود این خبرنگار به مسجد جامع جلوگیری کردند.
در همین روز و بر اثر فشار افکار عمومی، به دستور جعفر شریف‌امامی، نخست‌وزیر وقت، هیئتی از وزارت کشور و مجلس به ریاست محمدرضا عاملی، وزیر اطلاعات و جهانگردی برای بررسی قضیه مسجد جامع کرمان وارد این شهر شد. وی در این سفر با آیت‌الله صالحی کرمانی و گروهی از مردم دیدار و گفت‌وگو و در جلسه شورای تأمین شهر شرکت کرد. همچنین در این روز اعلامیه‌ای با امضای 82 نفر از روحانیون تهران درباره فاجعه مسجد جامع کرمان منتشر شد که در آن شعار آشتی ملی دولت شریف امامی به تمسخر گرفته شده بود.
در جلسه‌ای که در همین روز در نوفل لوشاتو و در محضر حضرت امام خمینی(ره) با حضور مهندس بازرگان برگزار شد حادثه مسجد جامع کرمان مورد بررسی قرار گرفت.
در روز اول آبان اعتصاب اداره‌های مختلف کرمان کماکان ادامه داشت و عده‌ای از کارکنان رادیو تلویزیون کرمان نیز به عنوان اعتراض به مجروح شدن یکی از همکارانشان در واقعه مسجد جامع دست از کار کشیدند.
همه مدارس کرمان در روز سوم آبان تعطیل بود و فرهنگیان این شهر خواستار رسیدگی به خواسته‌های خود که جنبه مادی و رفاهی نداشت شدند. رانندگان تاکسی نیز در این روز برای ابراز انزجار از فاجعه مسجد جامع دست از کار کشیدند. اداره‌های این شهر نیز همچنان در اعتصاب به سر می‌بردند.
صبح روز پنجم آبان تظاهراتی در کرمان برگزار شد و تظاهرکنندگان در پایان وارد مسجد جامع شده و نماز جماعت را به جای آوردند. عصر این روز نیز عده زیادی از مردم در مسجد جامع گرد آمده و پس از استماع سخنرانی شیخ حسین فلاح، عده‌ای از آنها وارد خیابان شده و شعارهایی به طرفداری از امام خمینی(ره) سر دادند. تظاهرات این روز یک مجروح بر جای گذاشت.
در پی حادثه مسجد جامع هیئتی به نمایندگی از آیت‌الله سید عبدالله شیرازی برای بررسی این حادثه در روز ششم آبان وارد کرمان شده و با آیت‌الله صالحی ملاقات کردند. این نمایندگان خطاب به وی گفتند: «ما از طرف آیت‌الله شیرازی برای دعوت مردم کرمان به جهاد آمده‌ایم.» این هیئت در اجتماع بزرگی که فردای آن روز در مسجد جامع برگزار شد با مردم ملاقات کرده و یکی از آنان برای مردم سخنرانی کرد. پس از سخنرانی جمعیتی در حدود دو هزار نفر از مسجد خارج شده و در خیابان‌های شهر به راهپیمایی پرداختند.
فرهنگیان کرمان که از روز هفتم آبان تا چهارم آذر موقتاً به اعتصاب خود پایان دادند اعلام کردند که تا روز چهلم شهدای کرمان هر هفته شنبه‌ها برای پیگیری خواسته‌های خود جلوی اداره آموزش و پرورش اجتماع خواهند کرد. آنان ضمن آنکه خواستار مجازات مسببین این حادثه شدند از مردم خواستند تا در روز چهلم دست به راهپیمایی بزنند.
تظاهرات دیگری نیز در روز هشتم آبان و پس از برگزاری نماز جماعت مغرب و عشا در کرمان برگزار شد و تظاهرکنندگان چند مغازه مشروب‌فروشی را آتش زدند. مشابه این تظاهرات فردای آن روز نیز برگزار شد که با تیراندازی مأمورین حکومت پهلوی پایان یافت. این راهپیمایی‌ها در روز دهم آبان ادامه پیدا کرد و در روز یازدهم گسترش بیشتری یافت و راهپیمایان پس از آنکه از مسجد جامع خارج شده و به راهپیمایی پرداختند برای اقامه نماز به مسجد بازگشته و این بار با جمعیت بسیار بیشتری شبانه به تظاهرات پرداختند. فردای آن روز هشت هزار نفر از مردم از پایگاه همیشگی خود مسجد جامع حرکت کرده و پس از تظاهرات در خیابان‌های اصلی شهر به مسجد بازگشته و نماز جمعه را برگزار کردند.
روز سیزدهم آبان مجلسی در مسجد جامع برگزار شد و پس از آن مردم در خیابان لطفعلی‌خان زند به راهپیمایی پرداختند. تظاهرکنندگان خودروی یکی از افسران را به آتش کشیدند که با تیراندازی مأمورین همراه شد و در این درگیری چهار نفر مجروح شدند. در این روز اداره‌های برق منطقه‌ای و هواپیمایی ملی مانند بسیاری از اداره‌ها همچنان در اعتصاب به سر می‌بردند. راهپیمایی‌های شهر کرمان در روز چهاردهم آبان نیز ادامه داشت.
در روز بیستم آبان که مصادف با عید قربان بود مردم کرمان از مسجد جامع دست به یک راهپیمایی آرام زده و در مسجد ملک نماز عید را به جا آوردند. پنج روز بعد عده‌ای از مردم رفسنجان با پانزده دستگاه خودرو به سمت کرمان حرکت کرده و در آنجا به همراه فرهنگیان کرمان در اعتراض به دستگیری 19 نفر از مبارزان رفسنجان جلوی اداره آموزش و پرورش کرمان اجتماع کردند. استاندار کرمان جلسه شورای تأمین را تشکیل داد و بازداشت‌شدگان فردای آن روز آزاد و در رفسنجان با استقبال مردم مواجه شدند.
در روز بیست‌و هشتم آبان به مناسبت عید غدیر مردم کرمان یک بار دیگر از پایگاه همیشگی خود مسجد جامع به سمت مسجد ملک که نام آن را به مسجد امام خمینی(ره) تغییر داده بودند راهپیمایی کردند.
در روز چهاردهم آذر 1357 ده هزار نفر از طبقات مختلف کرمان از مقابل اداره آموزش و پرورش دست به راهپیمایی آرام زده و برای برگزاری مراسم چهلم شهدای این شهر در مسجد جامع اجتماع کردند. در این روز کرمان تعطیل بود. به مناسبت چهلم شهدا، مدارس، بازار، مغازه‌ها و بانک‌های این شهر تعطیل بود. در مراسم چهلم شهدای مسجد جامع کرمان، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدجواد حجتی کرمانی و محمدرضا مشارزاده به ایراد سخنرانی پرداخته و مردم را به ادامه تظاهرات و اعتصاب فرا خواندند. راهپیمایان پس از این سخنرانی‌ها مجدداً به تظاهرات پرداخته و در مسجد ملک اجتماع کردند و به تدریج متفرق شدند. به مناسبت چهلم فاجعه آتش‌سوزی مسجد جامع در شهرهای مختلف استان کرمان از جمله رفسنجان، بافت، زرند و جیرفت نیز تظاهرات و اجتماعات برگزار شد.
منابع:
ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
تعداد بازدید: 1638
