30 آبان 1394
طیبه‌السادات رضایی درویشی
نیمه دوم آبان ماه 1357، سراسر پر بود از اعتصاب و تظاهرات مردم ایران علیه حکومت پهلوی و در مقابل، این حکومت نیز به انحاء مختلف با اعتراض مردم مقابله می‌کرد. نیمه اول آبان و در ایام دولت شریف امامی نیز اعتراض و اعتصاب، بسیار مشاهده می‌شد و این اتفاق‌ها در دوره کابینه ازهاری تداوم یافت.
روز دوشنبه 15 آبان 1357، به دنبال استعفای جعفر شریف امامی و وخامت اوضاع کشور که به درگیری‌ها و آتش‌سوزی بزرگی در تهران و شهرهای دیگر منجر شده بود، ارتشبد غلامرضا ازهاری، رییس ستاد ارتش، کابینه نظامی تشکیل داد و وزیران خود را به شاه معرفی کرد. کابینه 9 نفره وی را، چهار نفر از وزیران دولت شریف امامی تشکیل می‌دادند و بقیه را فرماندهان نظامی و انتظامی و امنیتی شامل می‌شدند.
ازهاری در نخستین روزهای ریاست بر دولت نظامی خود، به علت مخالفت بعضی از وزرا با گشودن آتش به روی مردم، کمیته‌ای به نام بحران تشکیل داد و ریاست آن را به ارتشبد عظیمی، وزیر جنگ سپرد. وظیفه این کمیته اخذ تصمیم درباره جنگ‌های خیابانی بود. ازهاری غیر از تشکیل کمیته بحران به تغییر استانداران اقدام کرد و اکثر استان‌های کشور را به نظامیان سپرد. هرچند دوران ازهاری، با نطق ظاهراً آشتی‌جویانه شاه آغاز شد، اما به محض شروع به کار دولت تازه، بازداشت‌ها آغاز و مطبوعات به محاق رفتند. در اعتراض به حضور نظامیان در دولت، مطبوعات اعتصاب اعتراضی خود را آغاز کردند، اما پیش از شروع اعتصاب، مأمورین فرمانداری نظامی دفاتر روزنامه‌هایی مانند کیهان و اطلاعات را به تصرف خود درآوردند. دولت نظامی به مدت یک هفته تمام مدارس را اعم از ابتدایی، متوسطه و عالی تعطیل و عده زیادی از نویسندگان جراید را دستگیر کرد. دولت نه‌تنها دفاتر مطبوعات را اشغال کرد، بلکه دفتر رادیو تلویزیون ملی ایران را نیز اشغال و برنامه‌های این رسانه را نیز تحت کنترل گرفت. موضوعی که باعث شد، کارکنان رادیو تلویزیون با صدور بیانیه‌ای اعلام اعتصاب کرده و از مردم بخواهند تلویزیون‌های خود را خاموش کنند.
در پی روی کار آمدن دولت ازهاری، امام خمینی(ره) در پیامی خطاب به مردم، به ویژه دانشجویان و دانش‌آموزان که کشتار 13 آبان را پشت‌سر گذاشته بودند، فرمودند: «عزیزان من، از این هیاهوی نظامی نهراسید که نمی‌هراسید. شما ملت شجاع ثابت کردید که این تانک‌ها و مسلسل‌ها و سرنیزه زنگ‌زده است و با اراده آهنین ملت، نمی‌تواند مقابله کند... ملت هوشمند ایران، نه از آن چماق و سرنیزه هراس دارد و نه از این خدعه و نیرنگ و فریب.»
امام در مصاحبه با تلویزیون سی‌بی‌اِس آمریکا، در واکنش به تشکیل دولت ازهاری گفتند: «تغییر دولت‌ها، تأثیری در نهضت عمومی مردم ایران ندارد. دولت‌ها، چه نظامی باشند و چه دولت‌های دیگر، نمی‌توانند مسائل را حل کنند؛ یعنی قیامی که از مردم صادر شده، این قیام را بشکنند.»
امام خمینی(ره) در مصاحبه دیگری با کانال دو رادیو تلویزیون آلمان تأکید کردند: «با این حکومت نظامی، مردم همان رفتار را می‌کنند که با حکومت‌های نظامی دیگر کردند؛ و این دست و پا کردن‌ها در ایران دیگر هیچ رنگی ندارد و فایده‌ای برای شاه ندارد. شاه باید برود و چاره‌ای جز این نیست.»
امام خمینی(ره) که آن زمان در هجرت پس از تبعید بودند و در نوفل‌لوشاتو پاریس اقامت داشتند، بیست‌وهشتم آبان 1357، در دیداری که با اقشار مختلف مردم، ایرانی و فرانسوی و خبرنگارانی از سراسر دنیا داشتند، طی بیاناتی به تأثیر سازنده اعتقاد به خدا در انقلاب مردم ایران پرداختند و فرمودند: «این کار، کار خداست که یک ملتی که در چند سال پیش از این اگر چنانچه بازارش را می‌خواستند ببندند یک پاسبان کافی بود، حالا ایستاده در مقابل همۀ قدرت‌ها؛ مشتش را گره کرده در مقابل همۀ قدرت‌ها ایستاده و «نه» می‌گوید. می‌گوید ما نمی‌خواهیم این را. آن حکومت نظامی که در سابق، همچو که اسم حکومت نظامی می‌آمد دیگر نفَس‌ها قطع می‌شد و هیچ کس حرفی نمی‌زد و نمی‌شکست؛ اصلاً معقول نبود که حکومت نظامی را کسی بتواند بشکند، الآن حکومت نظامی یک امر توخالی است که مردم به آن اعتنا نمی‌کنند. هی، بله هی هیاهو می‌کنند، هی اعلامیه می‌دهند، لکن دنبال سر اعلامیۀ آنها [که] می‌‌گویند دو نفر بیشتر حق ندارد که اجتماع کند، دنبال سر این، صد هزار نفر جمعیت، دویست هزار نفر جمعیت قیام می‌کنند! می‌شکنند. در همان اصفهانی که حکومت نظامی است و در همان تهرانی که حکومت نظامی است و قمی که حکومت نظامی است، هر روز دارند می‌شکنند این حکومت نظامی‌ها را. هیچ اعتنا هم به آن نمی‌کنند. بعد دولت نظامی را آوردند! دولت نظامی هم همان حکومت نظامی است دیگر! فرقی ندارد، هر دو نظامی‌اند. و هر دو از این پیرمردهای مفتخورند که مدتی ملت را دوشیدند و هیچ کاری هم از آنها نمی‌آید؛ قابل آدم اصلاً نیستند! جز اینکه بگویند که بکش. این تمام شد! تمام می‌شود این حرف. دولت نظامی هم دیگر کاری از آن نمی‌آید و میان تهی است.»
حمایت خارجی از تشکیل دولت نظامی
پس از تشکیل کابینه ازهاری و استقرار دولت وی، روز شانزدهم آبان ماه 1357 سفیر انگلیس در دیداری که با شاه داشت، او را از حمایت کشورش از دولت نظامی ایران، مطمئن ساخت. همچنین، در همان روز، امریکا حمایت خود را از دولت نظامی ازهاری اعلام کرد. سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا، در این زمینه به رسانه‌های گروهی گفت: «توسل به یک دولت نظامی در شرایط کنونی که هر گونه توسعه کابینه نخست‌وزیر سابق از سوی مخالفین رد می‌شد، تنها راه منطقی بود و دولت امریکا این تصمیم را مورد تأیید قرار می‌دهد.»
خبرگزاری آسوشیتدپرس که این خبر را گزارش کرد، در حاشیه خبر نوشت: «این اولین‌بار در دوران ریاست جمهوری جیمی‌کارتر و دولت امریکا است که با چنین سرعتی یک کابینه و جانشین آن به وسیله یک رژیم نظامی مورد توجه و تأیید قرار می‌گیرد. در واقع حوادث هفته‌های اخیر تهران، به دلیل اهمیت استراتژیکی و اقتصادی منطقه و از سوی دیگر به دلیل انبارهای عظیم سلاح‌های فوق مدرن که از طرف امریکا به ایران تحویل داده شده است، موجب نگرانی هرچه بیشتر آمریکا را فراهم آورد. پاره‌ای از مقامات بلندپایه دولت جیمی‌کارتر طی چند روز گذشته، به طور غیررسمی ضرورت تشکیل دولت نظامی را در ایران موقتاً و به منظور برقراری نظم اعلام کرده بودند. مقامات مزبور، معتقد بودند که در غیر این صورت شاه ایران ممکن است در اثر افزایش تظاهرات و تشدید موج شورش، کنترل اوضاع را از دست داده و حتی به وسیله عناصر نظامی اصلاح‌طلب افراطی واژگون گردد.»
پس از گذشت، تنها چند روز از استقرار دولت نظامی ازهاری، وزارت امور خارجه امریکا تأیید کرد، ایالات متحده اخیراً مقدار وسیعی ساز و برگ ضد شورش، در اختیار ایران گذاشته است. نشریه عربی زبان «الدستور» چاپ لندن نیز روز بیست‌وچهارم آبان ماه 1357، در مقاله‌ای تحت عنوان «شاهنشاه در برابر بحران‌های سیاسی» از حضور نظامیان اسرائیلی در ایران خبر داد و نوشت: «به گفته ناظران، علت افزایش تعداد پروازهای هواپیمایی شرکت اسرائیلی «العال» به تهران، اعزام نیروهای اسرائیلی و یا گروه‌های آموزش‌دیده‌ای از کارشناسان نظامی این کشور به تهران است، تا به مأموران ایرانی در سرکوبی مخالفان کمک کنند، به ویژه که شایع شده است، سربازان ایرانی از اجرای اوامر مربوط به تیراندازی به سوی تظاهرات مردمی، خودداری می‌کنند، این موضوع بحران ایران را وارد مرحله تازه‌ای می‌سازد. زیرا برای نخستین‌بار، باب مداخله آشکار یک کشور خارجی را در مورد ایران می‌گشاید.»
همچنین در روز شانزدهم آبان 1357، شبکه رادیو و تلویزیونی سراسری آمریکا اعلام کرد که ایالات متحده طی یک برنامه محرمانه نیروهای ویژه‌ای را برای حمایت از شاه رهسپار ایران کرده است. بیستم آبان، رئیس سازمان سیا، وزیر امور خارجه و مشاور امنیت ملی امریکا، طی نامه‌ای از سوی کارتر، رئیس‌جمهوری وقت این کشور، مورد سؤال قرار گرفتند و از آنها خواسته شد، مسائل ایران، با دقت مورد بررسی قرار گرفته و نتیجه به او گزارش شود.
اعتراض‌ها، اعتصاب‌ها و تظاهرات نیمه دوم آبان 1357
نیمه دوم آبان ماه 1357، یعنی پس از تشکیل کابینه ازهاری، در تهران و شهرهای دیگر ایران، تقریباً هر روز تظاهرات و اعتصاب اتفاق می‌افتاد که می‌توان به نمونه‌هایی از آنها اشاره کرد.
پانزدهم آبان؛ در تهران، ساختمان رادیو و تلویزیون و نیز ساختمان‌های مطبوعات کثیرالانتشار به تصرف نظامیان در آمد(6) و اصفهان شاهد تظاهرات اقشار مختلف مردم در مدرسه چهارباغ صدر بود که مأموران حکومت پهلوی به اجتماع‌کنندگان تیراندازی کردند و بر اثر آن یک نفر به شهادت رسید و پنج نفر دیگر زخمی شدند.
شانزدهم آبان؛ خبرگزاری فرانسه خبر داد که دولت نظامی ازهاری در تلاش برای از سر گرفته شدن کار در هواپیمایی ملی ایران ـ هما ـ با شکست مواجه شده است.
هفدهم آبان؛ در مشهد، آمل، قم، کرمانشاه، بوشهر، تهران، بروجرد، رضاییه و نجف‌آباد از سوی طبقات مختلف تظاهرات گسترده‌ای برگزار شد. در مشهد در جریان تظاهرات مردم در خیابان خسروی حداقل 4 نفر شهید و 25 نفر مجروح شدند. در آمل نیز بیش از 35 هزار نفر از مردم این شهر طی تظاهراتی خواستار لغو حکومت نظامی، آزادی مطبوعات و آزادی زندانیان سیاسی شدند.
نوزدهم آبان؛ مردم گرگان در محوطه امامزاده عبدالله(ع) این شهر گرد آمدند و در ساعت 10 صبح در خیابان‌های شهر تظاهرات کردند.
بیست‌وپنجم آبان؛ در اراک، تظاهراتی از مسجد آقاضیاءالدین آغاز شد و به سرعت وسعت یافت و در نتیجه مقابله مأموران با مردم حداقل 8 نفر شهید و تعداد زیادی مجروح شدند. در بهبهان نیز تظاهرات به صورت پراکنده بود که به علت دخالت مأموران و تیراندازی آنان چهار نفر مجروح شدند.
بیست‌وهفتم آبان؛ در شیراز حدود سه هزار نفر از مردم این شهر در مسجد حاج حبیب اجتماع کردند و برای متفرق کردن اجتماع‌کنندگان بیش از 30 تانک و دیگر خودروهای ارتش پهلوی مقابل مسجد مستقر شده بودند. کارکنان برق منطقه‌ای اصفهان دست از کار کشیدند و در محل کار خود اعتصاب کردند.
بیست‌وهشتم آبان؛ در تهران و در خیابان شاهپور، سربازی از مأموران نظامی، به ماشینی که عکسی از امام خمینی(ره)، به شیشه آن نصب شده بود، شلیک کرد و راننده مورد اصابت گلوله قرار گرفت و به شهادت رسید. همچنین تظاهرات دانشجویان دانشگاه تهران و دانشگاه آریامهر (اکنون: صنعتی شریف) به خیابان‌های اطراف این دو دانشگاه کشیده شد و در درگیری ماموران با تعدادی مجروح و گروه کثیری از تظاهرکنندگان دستگیر شدند.
بیست‌ونهم آبان؛ بعدازظهر این روز مردم مشهد تصمیم گرفته بودند تظاهرات گسترده‌ای علیه حکومت پهلوی داشته باشند. تظاهرات آغاز شد و لحظه به لحظه، ازدحام جمعیت بیشتر می‌شد. محدوده این تظاهرات، اطراف حرم مطهر رضوی و منزل آیت‌الله شیرازی بود. مأموران نظامی و گارد ویژه به سوی مردمی که در حال تظاهرات بودند، حمله کردند. مردم نیز برای تأمین امنیت جانی خود، داخل حرم امام رضا (ع) پناه بردند. هیچ‌کس گمان نمی‌کرد که مأموران وارد حرم مطهر شوند، اما برخلاف انتظار همه، وارد شدند و مردم را به شدت مورد ضرب و شتم قرار دادند. آنها حتی تا نزدیک ضریح امام رضا(ع) پیشروی و گاز اشک‌آور پرتاب کردند. همچنین، گروهی با باتوم، در اطراف درهای خروجی حرم ایستاده بودند و کسانی را که از حرم خارج می‌شدند، به شدت کتک می‌زدند. در اثر این واقعه، یک زن داخل حرم خفه شد، بیش از ده نفر شهید و بیست نفر دیگر دستگیر شدند.
علت عمده اینکه اعتراض و اعتصاب و تظاهرات در نیمه دوم آبان 1357 شدت یافته بود، وجود دولت نظامی ازهاری، حکومت نظامی و نارضایتی مردم از حکومت پهلوی بود و تمام شهرهای ایران، از تیررس دولت نظامی در امان نبودند.
منابع:
ـ روزشمار انقلاب اسلامی، جلد هفتم (1/8/57 تا 30/8/57)، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1379
ـ سایت‌های «جماران» (http://www.jamaran.ir) و «روح‌الله الموسوی الخمینی» (http://farsi.rouhollah.ir)
تعداد بازدید: 1333
