24 آذر 1394
سیدرضا فندرسکی
همدان یکی از شهرهای مهم ایران در طول تاریخ بوده که حتی در گذشته‌‌های دور به عنوان پایتخت ایران نیز انتخاب شده است. در دوره مبارزات منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی همدان به عنوان یکی از شهرهای مهم غرب ایران و مرکز استان و نیز به دلیل حضور روحانیون با نفوذ و برجسته نقش مهمی در مبارزات مردم ایران علیه حکومت پهلوی داشته است. در این گزارش به مبارزات مردم این شهر در سال‌های 1356و1357 پرداخته می‌شود.
پس از درگذشت مشکوک آیت‌الله حاج‌سید‌مصطفی خمینی، عده‌ای از روحانیون همدان در روز دهم آبان در منزل آخوند ملاعلی معصومی‌همدانی(1) از روحانیون سرشناس این شهر گرد آمده و تصمیم گرفتند به این مناسبت مجلس ترحیمی در روز پنجشنبه 12 آبان 1356 در مسجد جامع شهر برگزار شود. هنگامی که آگهی این مراسم جهت اخذ مجوز به شهربانی برده می‌شود، مسئولین شهربانی از برگزارکنندگان می‌خواهند فردی را جهت اخذ تعهد معرفی نمایند، اما ملاعلی همدانی با این کار مخالفت می‌کند و در نتیجه مجلس ختم برگزار نمی‌شود.
به مناسبت چهلمین روز رحلت حاج سیدمصطفی، مراسمی در مسجد حسینیه شهر مریانج(2) همدان در روز یازدهم آذر برگزار شد و چند نفر به تلاوت قرآن پرداختند. این مراسم بدون کسب مجوز از ژاندارمری برگزار گردید.
در روز بیست‌ویکم همین ماه چند طلبه نزد آخوند ملاعلی همدانی رفته و از عدم وجود فعالیت‌های انقلابی در همدان گلایه کردند. به همین دلیل وی دو تن از این طلاب را جهت کسب تکلیف به قم نزد آیات عظام و از جمله آنان، آیت‌الله گلپایگانی فرستاد. دو روز بعد ملاعلی همدانی جلسه‌ای با حضور روحانیون تشکیل داد و در این جلسه وقایع اخیر شهرهای قم و تبریز مورد بحث قرار گرفت. تحریم عید نوروز 1357 توسط برخی از روحانیون از دیگر مواردی بود که در این جلسه مطرح شد. در همین روز اعلامیه‌هایی در سطح شهر همدان توزیع شد که در آنها شایعات مربوط به اینکه انقلابیون به صورت زنان و دخترانی که بی‌حجاب هستند اسید می‌پاشند به شدت تکذیب گردید و هدف از این شایعات، ایجاد رعب و وحشت و انحراف اذهان مردم از مبارزه عنوان شد.
در بیست‌ونهم اسفند عده‌ای از روحانیون در منزل آخوند ملاعلی معصومی جلسه‌ای تشکیل داده و پیش‌نویس اعلامیه‌ای را درباره شهدای قیام شهرهای قم و تبریز و همچنین شهدای جنوب لبنان تهیه کردند. در همین نشست تصمیم گرفته می‌شود در روز عید نوروز، مجلس ختمی به مناسبت‌های فوق در مسجد جامع برگزار شود. صبح روزعید نوروزعده زیادی از طلاب و بازاریان درمسجد اجتماع کرده و شعارهایی به طرفداری از امام خمینی(ره) سر دادند. در جریان این مراسم یکی از روحانیون دستگیر شد.(3) همچنین در پی تجمع در مسجد جامع، کمیسیون امنیت اجتماعی سه تن از روحانیون به نام‌های سیدمجتبی صباح حسینی، سید فاضل حسینی و شیخ حسین عندلیب‌زاده را به تبعید محکوم کرد.
در ششمین روز از سال 1357 آیت‌الله سید صادق روحانی تلفنی از شهر قم با ملاعلی معصومی همدانی تماس گرفت و از وی خواست به تأسی از آنها در روز دهم فروردین مجلسی به مناسبت چهلمین روز شهادت شهدای قیام 29 بهمن مردم تبریز در همدان برگزار کند. روز دهم فروردین نیمی از مغازه‌های بازار همدان به همین مناسبت تعطیل شد و مراسم یادبود شهدای تبریزعصر آن روز برگزار گردید. در این مراسم حجت‌الاسلام سیدمحمد حسینی، از روحانیون قم به سخنرانی انقلابی پرداخت که بلافاصله پس از خاتمه مراسم دستگیر شد. یکی از همراهان وی با چاقو یکی از مأمورین حکومت پهلوی را مضروب کرد که با تیراندازی مأمورین، مجروح و دستگیر شد. یکی از طلاب نیز در این روز مجروح گردید.
در پی توزیع اعلامیه‌های انقلابی در همدان و سایر شهرهای این استان هفت نفر از توزیع‌کنندگان این اعلامیه‌ها در شهرهمدان دستگیر و روانه دادسرا شدند. در روز سیزدهم اردیبهشت سه اعلامیه درباره تبعید شیخ حسین عندلیب‌زاده با امضای جامعه روحانیت همدان و برگزاری چهلم شهدا در نوزده اردیبهشت در مدرسه آخوند ملاعلی نصب گردید.
روز نوزدهم اردیبهشت مراسم بزرگداشت شهدا در مسجد جامع برگزار شد. روزنامه کیهان خبر داد، پس از آنکه اجتماع کنندگان در مسجد شعارهای انقلابی سر دادند مأمورین به سوی آنها تیراندازی کردند که یک نفر زخمی شد.(4) بنا به گزارش ساواک هم این تیراندازی در خارج از مسجد صورت گرفت و ده نفر از تظاهرکنندگان نیز دستگیر شدند. نظیر این مراسم در بسیاری از شهرهای ایران در این روز برگزار شد.
در همین ایام، بنا به رأی کمیسیون امنیت اجتماعی همدان یکی از روحانیون به نام محمدتقی عالمی به اتهام ایراد مطالبی علیه حکومت پهلوی به تبعید به شهر سردشت محکوم شد.
در روز بیست وپنجم اردیبهشت دو نفر به اسامی سید رضا کوشش و عبدالحمید صفایی، ضمن تشویق بازاریان به بستن مغازه‌ها در مسجد جامع حضور یافته و با قرائت قرآن مردم را به حضور در مسجد دعوت کردند. این دو نفر توسط مأمورین شهربانی بازداشت شدند، اما چون مدرکی علیه آنان وجود نداشت، آزاد شدند.
بر اساس گزارش روز سوم خرداد ساواک هشت نفر از روحانیون انقلابی همدان به نام‌های محمدتقی عالمی، جلیل معطری، محمدعلی حیدری، شیخ احمد زمانیان، سید مجتبی صباح حسینی، شیخ حسین عندلیب‌زاده، سید فاضل حسینی و شهاب‌الدین حسینی دستگیر و تبعید شده‌اند. در این گزارش همچنین به نام چندین نفر از روحانیون اشاره شده است که در فعالیت‌های انقلابی شرکت داشته و ساواک باید شدیداً به آنها تذکر دهد. یک روحانی به نام محمد براتی نیز در چهاردهم خرداد دستگیر شد.
در سالگرد قیام پانزده خرداد در سال 1357 تمام مغازه‌های بازار همدان تعطیل بود. فردای آن روز کریستین میشل، نماینده کمیته بین‌المللی صلیب سرخ به همراه دو افسر ایرانی برای بازدید از وضع زندانیان سیاسی وارد همدان شد. دو زندانی سیاسی به نام امجد موسوی و کهوند در ملاقات با نماینده صلیب سرخ از وضع زندان به شدت گلایه کردند. کریستین میشل پس از ملاقات با آنان با رئیس شهربانی همدان دیدار کرد و اعتراض این دو زندانی درباره وضع نامناسب غذا و بهداشت، شکنجه و اعتصاب غذای آنان را به وی یادآوری کرد. رئیس شهربانی همه موارد را تکذیب کرد. میشل متذکر شد که این موارد را به شاه خواهد گفت اما هدفش شکایت نیست و می‌خواهد اوضاع بهبود یابد.(5)
در روز دهم تیر سال 1357 حجت‌الاسلام شیخ محسن محققی در مسجد صاحب‌الزمان(عج) همدان در سخنانی از وجود فساد مالی و اخلاقی در حکومت پهلوی به شدت انتقاد و مردم را به مبارزه بیشتر و قاطعانه‌تر با شاه تشویق کرد. شهربانی همدان او را احضار، اما وی از رفتن به شهربانی خودداری کرد.
آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی که در حقیقت محور مبارزات مردم همدان بود، در روز اول مرداد درگذشت. به همین علت اصناف و بازاریان تا سه روز به عزاداری پرداختند. به همین مناسبت چند تن از روحانیون همدان طی دو تلگراف درگذشت وی را به امام خمینی(ره) و آیت‌الله خویی تسلیت گفتند.
روز چهارم مرداد جنازه آیت‌الله معصومی از تهران به همدان آورده شد. مراسم تشییع جنازه وی با حضور سی هزار تن از مردم، به یک تظاهرات ملی و ضد حکومت پهلوی تبدیل شد، مردم شعارهای انقلابی سر دادند و ماموران حکومت پهلوی تیراندازی کردند که در نتیجه هفت نفر مجروح شدند و دو نفر از آنها به نام‌های فرج‌الله پهلوانی شورینی و جمشید شرف‌خانی به شهادت رسیدند.(6)
در روز هفتم مرداد مجلس ختمی در مسجد جامع همدان برگزار شد و سخنران مجلس حجت‌الاسلام احمد رحمانی در سخنان خود خواهان بازگشت امام خمینی(ره) به ایران، آزادی زندانیان سیاسی و قطع رابطه با اسرائیل شد.
بازارهمدان که از تاریخ بیست ودوم مرداد تعطیل بود دو روز بعد هم به صورت نیمه تعطیل درآمد و بیش از نیمی از مغازه‌های آن باز شد. در روز بیست وهشتم مرداد ساختمان حزب رستاخیز بر اثر انفجار یک قوطی حاوی مواد آتش‌زا دچار آتش‌سوزی شد، اما خسارات جانی و مالی وارد نشد.
در روز سوم شهریور شخصی به نام محمدحسین حق‌گویان، فارغ‌التحصیل انستیتو تکنولوژی قزوین قصد داشت بمبی را در شهربانی همدان کار بگذارد که این بمب زودتر از موقع در دست وی منفجر شد و وی از دنیا رفت. همچنین در این روز عده‌ای از مردم در مسجد میرزا داوود جمع شدند و پس از سخنرانی در خیابان‌ها به راهپیمایی پرداختند که با دخالت و تیراندازی مأمورین متفرق شدند. در این راهپیمایی مأمورین به اتومبیل‌های مردم خسارت وارد کرده و آن را به گردن مردم انداختند.
در این روز آیت‌الله محمدتقی عالمی در سخنرانی خود در مسجد پیغمبر فاجعه سینما رکس آبادان را کار حکومت شاه دانست. 9 نفر از روحانیون همدان هم در روز ششم شهریور اعلامیه‌ای در همدان منتشر کرده و از بازاریان خواستند همان روز بازار را تعطیل کنند. متعاقب صدور این اعلامیه بازار تعطیل شد و روحانیون نیز از اقامه نماز جماعت خودداری کردند. علت این اقدام اعتراض به اقدام نیروهای حکومت پهلوی در تعرض به اموال مردم و شکستن شیشه‌های اتومبیل‌ها در راهپیمایی سه روز قبل بود. در همین ایام هفت تن از روحانیون سرشناس از جمله حجت‌الاسلام عندلیب‌زاده و سیدمجتبی حسینی که از روحانیون فعال همدان بودند از تبعید به شهر قم بازگشتند.
به مناسبت چهلمین روز شهادت شهدای روز تشییع جنازه ملاعلی همدانی تظاهرات گسترده‌ای در روز نهم شهریور برگزار شد. تظاهرکنندگان در پایان در قبرستان و بر سر مزار شهدا گرد آمدند. در درگیری‌های این روز چهار نفر مجروح شدند و فردای آن روز تظاهراتی برگزار شد که منجر به آتش گرفتن ساختمان اداره کل اطلاعات و جهانگردی شد. روزنامه کیهان هم خبر داد که در روز دوازدهم شهریور انفجار مواد منفجره، مجسمه داریوش را در میدان داریوش منهدم کرد.
در روزعید فطر (سیزدهم شهریور) نمازعید در مسجد جامع برگزار شد و پس از نماز مردم به راهپیمایی پرداخته و به سوی مزار شهدا حرکت کردند. به مناسبت چهلمین روز درگذشت ملاعلی همدانی هم مراسمی در روز سیزدهم شهریور با حضور سه هزار نفر در مسجد جامع برگزار شد. اجتماع‌کنندگان سپس از مسجد خارج شده و در حالی که پلاکاردهایی پارچه‌ای در دست داشتند و شعارهایی درباره برقراری حکومت اسلامی و آزادی زندانیان سیاسی بر روی آنها نوشته شده بود به سمت قبرستان و مزار شهدا حرکت کردند.
در روز شانزدهم شهریور بازار و مغازه‌ها در شهر همدان و چندین شهر دیگر این استان تعطیل بود و برخی از روحانیون درصدد برگزاری راهپیمایی بودند که از این اقدام آنها جلوگیری به عمل آمد. در روز نوزدهم شهریور نیز بخشی از مغازه‌های همدان تعطیل بود. فردای آن روز بازار همدان تعطیل، اما اغلب مغازه‌ها باز بود. این وضع تا روز بیست‌ودوم شهریور همچنان ادامه داشت و تعداد مغازه‌هایی که تعطیل می‌شدند افزایش می‌یافت.
در روز پنج مهر افراد ناشناسی هفت بطری حاوی مواد آتش‌زا به طرف ساختمان حزب رستاخیز همدان واقع در خیابان خواجه رشید‌الدین پرتاب کردند که در نتیجه آن تعدادی از شیشه‌ها شکسته شد و آتش‌سوزی مختصری نیز روی داد. فردای آن روز تظاهراتی در همدان روی داد و این تظاهرات با مداخله مأموران شهربانی و دستگیری چهار نفر از مردم پایان یافت.
روز هفدهم مهر شهر همدان نیمه تعطیل بود و نیروهای گارد شهربانی و ارتش در خیابان‌ها حرکت می‌کردند. فرهنگیان و دانش‌آموزان به مدرسه‌ها نرفتند.
دانشگاهیان و دانشجویان دانشگاه بوعلی نیز دانشگاه را به تعطیلی کشاندند. کارمندان ادارههای پست، بهداری و بهزیستی، دادگستری و امور اقتصادی و دارایی و کارکنان سازمان دفاع غیرنظامی هم دست از کار کشیدند.(7) اعتصاب فرهنگیان فردای آن روز نیز ادامه داشت و آنان در جلوی اداره آموزش و پرورش اجتماع کردند و خواسته‌های خود را اعلام کردند. ازجمله خواسته‌های آنان آزادی مطبوعات، آزادی زندانیان سیاسی و دانش‌آموزان بازداشت شده بود.
در روز نوزدهم مهر شیخ محمدعلی دامغانی، یکی از روحانیون همدانی تلگرافی برای ژیسکاردستن، رئیس‌جمهوری وقت فرانسه فرستاد و از وی خواست که حمایت و حفاظت لازم را از امام خمینی(ره) به عمل آورد. شب هنگام در خیابان جهان نما انفجاری رخ داد که خسارت جانی و مالی نداشت. در این روز ادارههای پست، سازمان اوقاف، سازمان تعاون و امور روستاها، امور اقتصادی و دارایی و ثبت اسناد و املاک همدان در اعتصاب بودند. اعتصاب این اداره‌ها تا روز بیست‌و‌پنجم مهر نیز ادامه داشت.
صبح روز بیست‌وچهارم به مناسبت بزرگداشت شهدای هفده شهریور تهران مراسمی در مسجد میرزا داوود برگزار شد که اجتماع کنندگان شعارهایی علیه حکومت پهلوی سر دادند. در ادامه مردم وارد خیابان‌ها شده و به تظاهرات پرداختند که مأمورین با استفاده از گاز اشک‌آور و تیراندازی هوایی آنان را متفرق کردند. ده نفر از تظاهر کنندگان نیز دستگیر شدند. عصر این روز نیز مراسم مشابهی در مسجد میرزا داوود بر پا شد. همزمان عده‌ای از دانش‌آموزان در خیابان به راهپیمایی پرداختند که در نتیجه حمله مأمورین به آنان، چهار نفر به شدت مجروح شدند.(8)
فرهنگیان و دانش‌آموزان همدان در روز بیست‌وهفتم مهر طی تظاهراتی به ساختمان حزب رستاخیز حمله کردند و شیشه‌های آن را شکستند. سی‌ام مهر روز مهم و خونینی در تاریخ مبارزات مردم همدان بود. ساواک در گزارش روز سی‌ام مهر با اعلام ادامه تظاهرات، تعداد شهدای این روز را سه نفر به اسامی نصرت‌الله داوری، شکرالله حیدری و باقی مصفا اعلام کرد که همگی کاسب بوده‌اند. تعداد مجروحینی که در بیمارستان‌های همدان بستری بودند، بر اساس این گزارش 15 نفر اعلام شد. تظاهرات این روز صبح و عصر ادامه یافت. روزنامه اطلاعات هم خبر داد که جسد 6 نفر مجهول‌الهویه در مدرسه آخوند ملاعلی همدانی پیدا شد. شدت درگیری ماموران با مردم به حدی بود که در طول روز هلی‌کوپترهای نظامی بر فراز شهر در پرواز بودند و ماشین‌های آتش نشانی به طور مداوم در شهر حرکت و آتش ساختمان‌های دولتی را خاموش می‌کردند. سربازان هم با توپ و تانک در سر چهارراه‌ها و نقاط حساس شهر مستقر بودند.(9)
مطبوعات علت تظاهرات این روز را خودکشی یک دانش‌آموز دختر دانستند. به نوشته مطبوعات این دختر که توسط مأمورین بازداشت شده بود پس از آزادی دست به خودکشی زد و در وصیت‌نامه خود علت آن را تجاوز مأمورین حکومت پهلوی اعلام کرد.
به نوشته روزنامه‌ها از ساعت یک بامداد روزاول آبان در میان تدابیر شدید امنیتی اجساد شهدای واقعه روز قبل به سمت قبرستان شهر حمل شد. این اقدام به منظور اجتناب از درگیری بین مردم و ماموران صورت گرفت. شهر همدان در این روز یکپارچه تعطیل بود و زیر سیطره تانک‌ها و زره‌پوش‌های قرار داشت. عصر این روز جامعه روحانیت شهر به همراه بازاریان و اصناف و خانواده‌های شهدا در مقابل دادگستری این شهر تحصن کردند. عده‌ای از فرهنگیان نیز پس از راهپیمایی به آنان پیوستند. متحصنین خواهان مجازات کسانی بودند که مبادرت به تیراندازی به مردم کرده بودند. با وعده‌هایی که داده شد متحصنین به اجتماع خود پایان دادند. علاوه بر این عده‌ای از فرهنگیان و دانشگاهیان نیز در محوطه مدرسه جامع اجتماع کرده و طی قطعنامه‌ای خواستار برکناری استاندار، رئیس شهربانی و مجازات مسببین حوادث روز قبل شدند. این عده در محوطه مدرسه مستقر شده و دست به اعتصاب غذا زدند.
روز بعد یک بار دیگر مردم راهپیمایی کردند و در مسیر خود مأمورین نظامی را گلباران و آنها را برادران خود خطاب کردند. راهپیمایان نماز جماعت را در میدان پهلوی برگزار کردند و مأمورین حاضر در این میدان را گلباران کردند. در این مراسم محمدتقی عالمی، روحانی سرشناس همدان سخنرانی کرد و میدان پهلوی را میدان امام خمینی نامگذاری کرد. روزنامه اطلاعات شمار راهپیمایان این روز را هفتاد هزار نفر اعلام کرد.(10) عصر این روز مردم در مسجد جامع گرد آمده و در مجلس ختم شهدا شرکت کردند. ساواک اوضاع شهر در عصر این روز را متشنج و غیرعادی گزارش کرد. پس از مراسم مردم به خیابان‌ها رفته و درگروه‌های مختلف راهپیمایی کردند. ساختمان‌های زیادی ازجمله اداره فرهنگ و هنر، شهرداری همدان و چند سینما دچار آتش‌سوزی شد. مردم این آتش‌سوزی‌ها را به نیروهای حکومت پهلوی نسبت دادند. در میدان رضا شاه هم مردم قصد داشتند مجسمه رضا شاه را پایین بیاورند که مأمورین مانع از این اقدام آنان شدند.(11)
در همین ایام ساواک در گزارش خود اعلام کرد که تا هنگامی که دو روحانی به نام‌های محمدتقی عالمی و غلامحسین بهرامی در همدان هستند اوضاع روز بروز آشفته ترمی‌شود. در روز سوم آبان در حالی که اوضاع شهرهمچنان ناآرام و بازارو مغازه‌ها تعطیل بود، معاون شهربانی کل کشور، سناتور جلیلوند و تعدادی از بازرسین از تهران به همدان آمدند تا حوادث اخیر این شهر را بررسی کنند.
آیت‌الله سید حسن طباطبایی قمی با انتشار اطلاعیه‌ای، به مناسبت حوادث روزهای اخیر همدان مجلس ختمی برگزار و سه روزعزای عمومی اعلام کرد. همچنین آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی در پاسخ به تلگراف علمای همدان تلگرافی برای آنان فرستاد و فاجعه کشتار در همدان را وحشیانه خوانده و محکوم کرد.
پی نوشت‌ها:
1- آیت‌الله معصومی همدانی متولد سال 1272 شمسی، یکی از مجتهدین برجسته همدان و رئیس حوزه علمیه این شهر و نماینده آیت‌الله حائری یزدی درهمدان که تا زمان حیات محور اصلی مبارزات مردم همدان بود.
2- مریانج شهر‌ی کوچک در شش کیلومتری جاده همدان – کرمانشاه است.
3- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 3، ص 362
4- همان، ج 6، ص 283
5- همان، ج 8، ص 51
6- همان، ج 13، ص 476
7- همان، ج 14، ص 57
8- روزنامه کیهان، ش 10459، ص 2
9- روزنامه رستاخیز، ش 1035، ص 15
10- روزنامه اطلاعات، ش 15740، ص 1
11- همان، ش 15742، ص 4
منابع:
ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
تعداد بازدید: 2444
