07 اردیبهشت 1395
سیدرضا فندرسکی
گرگان (جرجان) از شهرهای تاریخی ایران است که پیش از انقلاب اسلامی یکی از شهرهای شرقی استان مازندران محسوب می‌شد و اکنون مرکز استان گلستان است. این گزارش در دو بخش به وقایع این شهر در سال‌های 1356 و 1357 می‌پردازد.
در اوایل آبان سال 1356 و پس از رحلت آیت‌الله حاج‌آقا مصطفی خمینی، حجت‌الاسلام سید کاظم نورمفیدی(1) امام جماعت مسجد آقاکوچک گرگان در سخنانی در حضور بازاریان به تبیین شخصیت ایشان پرداخته و از آنان خواست تا همانند شهرهای دیگر مجلس ختمی برای فرزند امام خمینی(ره) برگزار کنند.
همچنین حجت‌الاسلام نورمفیدی به همراه چند تن از روحانیون گرگان پیش‌نویس اعلامیه‌ای را برای برگزاری مراسم ختم تهیه و تسلیم شهربانی کردند، اما چون شهربانی خواهان معرفی فردی برای ارایه تذکرات لازم شد کسی به شهربانی مراجعه نکرد.
چند روز پس از قیام 19 دی مردم قم و در نخستین روز بهمن ماه سال 1356 چند کاغذ دست‌نویس در خیابان قصر علی‌آباد مشاهده شد که توسط مأمورین ژاندارمری جمع‌آوری شد. شعارهایی که بر روی این کاغذها نوشته شده بود به این شرح بود: درود بر شهدای قم، پیروز باد انقلاب خونین خمینی، مرگ بر شاه.
در گزارش روز هفدهم بهمن ساواک آمده است که در کتابخانه مسجد پایین قریه یساقی گرگان تعداد زیادی نوار مذهبی وجود دارد که دارای مضامین انقلابی است. از جمله این نوارها، نوار سخنرانی حجت‌الاسلام حسن روحانی درباره درگذشت آیت‌الله سیدمصطفی خمینی است که در تاریخ یازدهم آذر 1356 در مسجد ارک تهران ایراد شده است. نوار این سخنرانی به تعداد زیادی در منطقه گرگان توزیع شده بود.
بنا به تصمیم عده‌ای از روحانیون قرار بود در روز سی‌ام بهمن به مناسبت چهلم شهدای قیام 19 دی قم مجلس یادبودی در مسجد جامع گرگان برگزار گردد و از اهالی گرگان و نواحی اطراف برای شرکت در این مراسم دعوت به عمل آمده بود. امّا چون برگزارکنندگان از شهربانی مجوز لازم را دریافت نکرده بودند از برگزاری آن ممانعت به عمل آمد.
به مناسبت چهلم شهدای قیام 29 بهمن تبریز مجلس بزرگداشتی در روز دهم فروردین سال 1357 در مسجد گلشن که از مساجد فعال گرگان بود برگزار شد و سه تن از روحانیون به نامهای سیدمحمد رئیسی(2)، سیدکاظم نورمفیدی و سید حبیب‌الله طاهری(3) به سخنرانی پرداختند. آنان در سخنان خود از امام خمینی(ره) و مراجع تقلید حمایت کرده و به انتقاد از حکومت پهلوی و دولت و مأمورین انتظامی آن پرداختند. در تمام مدّت برگزاری این مراسم مأمورین مراقب اوضاع بوده و در نقاط حساس شهر مستقر بودند.
در روز نهم اردیبهشت 150 نفر از دانشجویان دانشسرای راهنمایی تحصیلی گرگان در اعتراض به خشونت رئیس دانشسرا و عدم وجود مسجد و کتابخانه در دانشسرا کلاس‌ها را تعطیل کرده و خواهان حضور رئیس آموزش و پرورش شدند. چون رئیس این اداره از حضور در بین دانشجویان خودداری کرد آنان به طور دسته‌جمعی دانشسرا را تعطیل کردند. این دانشجویان فردای آن روز در محل تحصیل خود حاضر شدند امّا همچنان از حضور در کلاس‌ها خودداری کردند. به دنبال این اعتراض، دانشجویان مدرسه عالی منابع طبیعی گرگان و انستیتو علی‌آباد نیز برای حمایت از آنان دست به تدارک اعتصاب زدند. در این روز رئیس حزب رستاخیز گرگان نامهای از فردی ناشناس دریافت کرد که در آن تهدید به مرگ شده بود، در صورتی که استعفا ندهد.
در این ایام نیروهای انقلابی در گرگان هفته‌ای دوبار جلسه تشکیل می‌دهند که یکی از افراد فعّال در این جلسه‌ها شخصی به نام صادق اثنی‌عشری بود. او در یکی از دبستان‌های حومه گرگان به نام قلعه محمود تدریس می‌کرد.
در روز سیزدهم اردیبهشت نیز دانشجویان دانشسرای راهنمایی تحصیلی گرگان دوباره دست به اعتصاب زدند. اعتصاب این دانشجویان در ابتدا جنبه صنفی داشت، اما به تدریج رنگ و بوی سیاسی به خود گرفت. در روز هجدهم اردیبهشت نیز یک نفر به نام حسن نصرتی به علت در اختیار داشتن هفده برگ اعلامیه انقلابی که مربوط به وقایع و شهدای شهرهای یزد، جهرم و اهواز بود، در فاضل‌آباد گرگان دستگیر شد. به مناسبت چهلمین روز شهادت این شهیدان مجلس بزرگداشتی در روز نوزدهم اردیبهشت در بسیاری از شهرهای ایران از جمله گرگان برگزار شد. به گزارش شهربانی گرگان، جمعیتی در حدود پنج هزار نفر از طبقات مختلف مردم در مسجد جامع گرگان اجتماع کرده و به سخنرانی چهار تن از روحانیون گوش فرا دادند. در پایان این مجلس یادبود عده‌ای از مردم با سردادن شعارهای انقلابی قصد راهپیمایی در خیابان‌های شهر را داشتند که با دخالت مأمورین حکومت پهلوی پراکنده شدند.
در پی گسترش فعالیت‌های روحانیون انقلابی، کمیسیون امنیت اجتماعی گرگان طی جلسه‌ای در تاریخ دوم خرداد چهار تن از آنان به نامهای سیدکاظم نورمفیدی، سید حبیب‌الله طاهری و سیدمحمد رئیسی و شیخ علی‌اصغر معصومی(4) به همراه یکی از کسبه به نام مرتضی ناظم‌زمردی را به اتهام تشکیل جلسه‌های سخنرانی و تحریک مردم و تهیه و توزیع اعلامیه‌های انقلابی به تبعید محکوم کرد.(5)
در سالگرد قیام پانزده خرداد همچون سایر شهرهای ایران در گرگان نیز اجتماعاتی صورت گرفت. ابتدا عده‌ای از مردم در میدان عباسعلی این شهر گرد آمدند که توسط مأمورین حکومت پهلوی پراکنده شدند. ساعتی بعد تعدادی از مردم در جلو مسجد جامع گرگان اجتماع کردند و قصد برپایی تظاهرات داشتند که با دخالت مأمورین درگیری پیش آمد و منجر به شکسته شدن شیشه‌های اتومبیل پلیس و دستگیری پنج نفر شد. در مجموع در این روز 43 نفر از مردم بازداشت شدند. در روز بیست‌وچهارم خرداد نیز اعلامیه‌هایی در شهر توزیع شد و پلیس دو نفر را به اتهام توزیع اعلامیه دستگیر کرد.
بنا به گزارش ساواک، در شهریور ماه 1357 سوء‌استفاده‌های مالی فرماندار گرگان باعث ایجاد نارضایتی در بین مردم شد. در روز سوم شهریور تظاهراتی در علی آباد کتول از توابع گرگان روی داد که با تیراندازی مأمورین و پرتاب گاز اشک‌آور همراه بود. در جریان این تظاهرات 29 نفر از مردم بازداشت شدند. در روز دهم شهریور عده‌ای که ساواک تعداد آنها را 50 نفر برآورد کرده بود، پس از خروج از مسجدی در گرگان به تظاهرات پرداختند که با دخالت مأمورین پراکنده شدند. به نوشته روزنامه رستاخیز در روز سیزدهم شهریور نیز تظاهراتی با حضور چندین هزار نفر از مردم در گرگان برگزار شد.(6)
در روز شانزدهم شهریور مردم گرگان در پیاده‌روها به راهپیمایی پرداختند و بیشتر مغازههای این شهر نیز در این روز تعطیل بود. روز بعد سیدمحمد رئیسی، روحانی گرگانی که به تربت‌حیدریه تبعید شده بود به گرگان بازگشت. به گفته ساواک جمعیتی در حدود هزار نفر با اتومبیل تا علی‌آباد در 45 کیلومتری گرگان به پیشواز وی رفتند. مردم با شعارهای انقلابی از او استقبال کرده و تا مسجد گلشن وی را همراهی کردند.
در روز نوزدهم شهریور بیشتر مغازههای علی‌آباد گرگان تعطیل بود و روز بیستم اغلب مغازههای گرگان تعطیل هم شد. بیست‌وهشتم شهریور عده‌ای از اهالی علی‌آباد گرگان که ساواک تعداد آنها را سیصد نفر ذکر کرده است، برای استقبال از شیخ علی‌اصغر معصومی، روحانی تبعیدی که آزاد شده بود به مینو‌دشت عزیمت کردند. استقبال کنندگان به همراه این روحانی به علی‌آباد آمدند و در مسیر خود شعارهای مذهبی سردادند و اعلامیه‌هایی را توزیع کردند.
سرقت یک دستگاه ماشین پلی‌کپی از یک مدرسه در گرگان در آخرین روز شهریور ماه در گزارش‌های ساواک انعکاس یافته است. اصولاً سرقت چنین وسایلی که در چاپ و تکثیر اعلامیه‌ها قابل استفاده بود همواره موجب نگرانی ساواک می‌شد.
نهم مهر ماه بیش از نیمی از مغازههای شهر گرگان بسته بود. شانزدهم مهر گروه کثیری از فرهنگیان و دانش‌آموزان علی‌آباد گرگان تظاهرات خیابانی آرامی را برگزار کردند و بازار علی‌آباد نیمه تعطیل و انستیتو تکنولوژی این شهر نیز تعطیل بود.(7)
روز بعد عده‌ای از مردم در مسجد جامع شهر گرگان اجتماع کرده و پس از اقامه نماز مغرب و عشاء اعلامیه‌هایی بین مردم توزیع شد. روز نوزدهم مهر ادار‌های امور اقتصادی و دارایی و کشاورزی گرگان در حال اعتصاب به سر می‌بردند و روز بعد عده‌ای از مردم در صحن امامزاده عبدالله(ع) گرگان گرد آمده و از آنجا به سمت خیابان پهلوی راهپیمایی کردند. تظاهرکنندگان که تعدادشان افزایش یافته بود در فلکه شهرداری گرگان اجتماع کرده و به سخنرانی دو تن از سخنرانان گوش فرا دادند. یکی از سخنرانان از مردم دعوت کرد تا در روز بیست‌وششم مهر، مصادف با چهلم شهدای 17 شهریور تهران در امامزاده عبدالله(ع) تجمع کنند. در روز بیست‌و‌دوم مهر مجلسی در مسجد جامع گرگان برگزار شد و یکی از روحانیون به ایراد سخنرانی پرداخت و ضمن تمجید از امام خمینی(ره) روز بیست‌وچهارم مهر را تعطیل عمومی اعلام کرد. بر این اساس بازار و مغازههای گرگان در این روز تعطیل شد.(8)
در روز بیست‌وهشتم مهر نیز تظاهراتی با حضور اقشار مختلف در گرگان برگزار شد که تا نیمه شب ادامه داشت. دو روز بعد 600 نفر از دانشجویان انستیتو تکنولوژی علی‌آباد گرگان در فلکه شهرداری اجتماع کرده و خواسته‌های خود را در 14 ماده اعلام کردند. در همین روز رانندگان ده‌ها دستگاه مینی‌بوس گرگان به گنبد دست از کار کشیدند.(9)
در شب اول آبان 1357 عده‌ای از فرهنگیان و دانش‌آموزان در خیابان پهلوی گرگان تجمع کردند و به گفته ساواک با دخالت پلیس متفرق شدند. به نوشته روزنامه آیندگان در روز اول آبان در گرگان شایع شد که یکی از دانش‌آموزان به شهادت رسیده است، لذا مردم اجتماع کرده و خواهان تحویل جنازه وی شدند اما مأموران حکومت پهلوی شهید شدن این دانش‌آموز را شایعه دانستند.(10) روزنامه خراسان هم نوشت که دو دختر دانش‌آموز در گرگان ضربه مغزی شده و یازده نفر نیز مجروح شده‌اند.(11)
دوم آبان روزی مهم در تاریخ مبارزات مردم گرگان علیه حکومت پهلوی بود. در این روز جمعیتی که ساواک تعداد آنها را ده هزار نفر ذکر می‌کند و به دعوت روحانیون گرگان از مناطق اطراف به این شهر آمده بودند، راهپیمایی کردند. به گفته ساواک این راهپیمایی با تخریب مشروب‌فروشی‌ها همراه بود و مردم به ساختمان ساواک در گرگان حمله کردند و با پرتاب مواد آتش‌زا به داخل آن موفق به ورود به محوطه ساختمان شدند. در این حال مأمورین ساواک شروع به تیراندازی کردند که باعث عقب‌نشینی مردم شد. دقایقی بعد مردم دوباره به ساختمان ساواک حمله کردند. در پی شدت یافتن درگیری، ساواک از شهربانی و ژاندارمری تقاضای اعزام نیروی کمکی کرد. سرانجام به کمک این نیروها و با تیراندازی به سوی مردم، درگیری پایان یافت. در جریان درگیری این روز دوازده نفر از مردم مجروح شدند و در پی حوادث این روز آیت‌الله مرعشی‌نجفی تلگرافی به علمای گرگان ارسال کرد. ایشان در پیام خود نوشت: «از خداوند متعال خواهانیم که هر چه زودتر دست ظلم و ستم را از سر مسلمین، خاصه ایران کوتاه گرداند.» (12)
به دنبال حوادث روز دوم آبان، شهر گرگان در روز سوم آبان تعطیل بود. هنوز آتش‌سوزی در بعضی نقاط مهار نشده بود و شهر به صورت ماتم کده‌ای درآمده و سکوت بی‌سابقه‌ای آن را فرا گرفته بود. به گفته ساواک، در درگیری‌های روز دوم آبان، شهربانی هیچگونه اقدامی در ممانعت از عملیات مردم انجام نداد.
در دو روز از این، در مقابله با تظاهرات مردمی روزهای اخیر، عده‌ای در حدود چهار‌هزار نفر از طرفداران رژیم شاه در خیابان‌های گرگان به راهپیمایی پرداختند. در اعتراض به این راهپیمایی، اعلامیه‌ای از طرف پنج نفر از علمای گرگان منتشر شد که این گونه راهپیمایی‌ها را توطئه عمال استبداد که با حمایت نیروهای نظامی حکومت پهلوی انجام می‌شود، دانستند. در مراسمی که در شب پنجم آبان در مسجد گلشن برگزار شد یکی از روحانیون فعال به نام سیدمحمد رئیسی از مردم دعوت کرد که برای برگزاری تظاهرات روز ششم آبان در مسجد گلشن اجتماع کنند.
ششم آبان، عده کثیری از اقشار مختلف مردم که ساواک تعداد آنها را پنج هزار نفر و مطبوعات تعداد آنها را پنجاه هزار نفر ذکر کردند، در خیابان‌های گرگان به راهپیمایی پرداختند. در تظاهرات این روز مردم به سه موضوع یعنی تحریف اعلامیه روحانیون گرگان در رادیو و تلویزیون، تخریب خانه‌ها و مغازههای مسیحیان که ساواک را مسئول آن می‌دانستند و حمله چماقداران اعتراض کردند. در این روز بازار و مغازههای شهر تعطیل و ادار‌ه‌ها نیمه تعطیل بود.(13)
پی‌نوشت‌ها:
1- آیت‌الله سید کاظم نورمفیدی، اکنون نماینده ولی‌فقیه در استان گلستان است.
2- نماینده آیت‌الله سیستانی در کویت که در سال 1390 درگذشت.
3- نماینده دوره اول مجلس خبرگان رهبری که در سال 1368 درگذشت.
4- نماینده دو دوره مجلس خبرگان رهبری
5- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 6، صص 27 و 28
6- روزنامه رستاخیز، ش 1006، ص 1
7- همان، ش 1034، ص 2
8- روزنامه اطلاعات، ش 15734، ص 4
9- روزنامه آیندگان، ش 3247، ص 16
10- همان، شماره 3248، ص 3
11- روزنامه خراسان، ش 8528، ص7
12- روزنامه کیهان، ش 10597، ص7
13- روزنامه اطلاعات، ش 15744، ص 4
منابع :
ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
ـ روزنامه‌های آیندگان، اطلاعات، خراسان، رستاخیز، کیهان
تعداد بازدید: 2099
