19 اردیبهشت 1395
سیدرضا فندرسکی
گرگان (جرجان) از شهرهای تاریخی ایران است که پیش از انقلاب اسلامی یکی از شهرهای شرقی استان مازندران محسوب می‌شد و اکنون مرکز استان گلستان است. این گزارش در دو بخش به وقایع این شهر در سال‌های 1356 و 1357 می‌پردازد. در بخش اول وقایعی از سال 1356 و همچنین سال 1357 (تا ششم آبان این سال) مرور شد. اینک بخش دوم این گزارش در پی می‌آید.
دهم آبان 1357 حجت‌الاسلام سیدکاظم نورمفیدی، روحانی برجسته و فعال گرگانی که تبعید شده بود به گرگان بازگشت و مورد استقبال هزاران نفر از مردم قرار گرفت. وی در شب آن روز، در اجتماع بزرگ مردم در مسجد گلشن درباره حکومت اسلامی به ایراد سخنرانی پرداخت.
یازدهم آبان عده‌ای از مردم علی‌آباد گرگان که ساواک تعداد آنها را 6 هزار تن و روزنامه رستاخیز عده آنها را 15 هزار نفر ذکر کرد، با شعارهای استقلال، آزادی، حکومت اسلامی در خیابان‌های این شهر راهپیمایی کردند. در این راهپیمایی یکی از روحانیون پیام امام خمینی(ره) برای ارتشیان را قرائت کرد.(1) روز بعد عده‌ای از مردم گرگان به استقبال روحانی تبعیدی این شهر، سیدحبیبالله طاهری که به گرگان بازگشته بود رفتند و همراه با وی به تظاهرات پرداختند. در این ایام مراکز آموزشی گرگان کماکان تعطیل بود.
هفدهم آبان، بازار و مغازه‌های شهر گرگان تعطیل بود و 10 هزار نفر از مردم راهپیمایی کردند. در پایان این راهپیمایی اعلام شد که روزهای 19 و 20 آبان به عنوان عزای عمومی تعطیل است. روز نوزدهم نیز 20 هزار تن از مردم گرگان به تظاهرات پرداختند و در میدان عباسعلی این شهر اجتماع کرده و به سخنرانی یکی از روحانیون و نوار سخنرانی امام خمینی(ره) گوش دادند. در این روز در بخش شاه‌پسند (اکنون: شهرستان آزادشهر) و روستای یساقی نیز تظاهراتی صورت گرفت.(2) روز بعد نیز تظاهرات مشابهی در گرگان برگزار شد.
در ادامه شناسایی مبارزان در سطح کشور و به دنبال بخشنامه‌های حکومت نظامی و دستگاه‌های امنیتی، در روز بیست‌ودوم آبان 11 نفر از اهالی گرگان دستگیر شدند. این مسئله باعث تعطیلی مغازه‌ها و برپایی راهپیمایی بزرگی در روز بعد شد. (3)
بیست‌وهفتم آبان، اعلامیه‌ای از طرف جامعه فرهنگیان استان مازندران منتشر شد که بر اساس آن اعلام شده بود اعتصاب فرهنگیان در شهر گرگان و چند شهر دیگر تا اطلاع ثانوی همچنان ادامه خواهد داشت.
چهار نفر از زندانیان سیاسی گرگان در روز سی‌ام آبان آزاد شده و عده زیادی از مردم به استقبال آنها رفتند و راهپیمایی کردند.
در نخستین روزهای آذرماه روحانیون گرگان با روحانیون شهرهای مجاور مانند ساری، بابل، بهشهر، نکاء و شاهی (اکنون: قائم‌شهر) تماس گرفتند و سپس در منزل سیدحبیبالله طاهری، از روحانیون فعال گرگان، جلسه‌ای با حضور عده‌ای از روحانیون این شهرها تشکیل شد. در این جلسه درباره تعطیلی روز پنجم آذر تصمیم‌گیری و مقرر شد از آن پس تظاهرات و اعتصاب در شهرهای مازندران به صورت هماهنگ و همزمان برپا شود تا نیروهای امنیتی نتوانند به یکدیگر در سرکوب مردم کمک کنند.(4)
اعلامیه‌ای هم به دست ساواک رسید که از طرف سازمان جوانان مسلمان مازندران منتشر شده بود و در آن اعلام شده بود که از این پس در مقابل دستگیری هر فرد مسلمان ضربه‌ای کاری به حکومت خواهند زد و در مقابل شهادت هر انقلابی به اعدام یکی ازعوامل ساواک یا مأموران نظامی دست خواهند زد. در این ایام همچنین یکی از انقلابیون فعال گرگان نمایشگاه عکس و کاریکاتور با موضوع خاندان سلطنتی در مسجد جامع گرگان برگزار کرد که در حقیقت اقدامی جالب و ابتکاری در مبارزات مردم این شهر بود.
روز پنجم آذر در بسیاری از شهرهای ایران تظاهرات گسترده‌ای برگزار شد. خونین‌ترین تظاهرات گرگان در این روز روی داد. در درگیری‌های شدید این روز که در امامزاده عبدالله(ع) آغاز شد و به سایر مناطق گسترش یافت، بر اثر تیراندازی مأمورین حکومت پهلوی 13 نفر از انقلابیون به شهادت رسیده و 60 نفر نیز مجروح شدند. به گزارش ساواک تیراندازی‌ها تا پاسی از شب ادامه داشت.
سه روحانی به نامهای صادق ریاضی، شیخ رسول ریاضی و سیدحبیبالله طاهری از فعالان اصلی تظاهرات این روز بودند. این روز گرگان انعکاس وسیعی در سطح کشور داشت و در سخنرانی‌ها واعلامیه‌های مختلف به آن اشاره شده است. علمای گرگان نیز در نامهای به آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی به تفصیل به حوادث روز پنجم آذر پرداخته و اشاره کرده‌اند که مأمورین در داخل بیمارستان نیز به تیراندازی پرداخته و حتی فرزند حجت‌الاسلام سیدحسین نبوی را در داخل بیمارستان به شهادت رسانده‌اند.
هشتم آذر چهار نفر از فعالان گرگان دستگیر شده و به کمیته مشترک ضد‌خرابکاری ساواک تحویل داده شدند. مدارس گرگان نیز مانند بسیاری از مدارس شهرهای مازندران در نیمه آذرماه همچنان تعطیل بود.
در روز چهاردهم آذر عده‌ای ناشناس که چهره خود را پوشانده بودند به ساختمان بخشداری علی‌آباد گرگان حمله کرده و ضمن شکستن شیشه‌های آن، بخش‌هایی از ساختمان را آتش زدند.
به گزارش شهربانی گرگان در تظاهرات شب نوزدهم آذر چهار نفر از مردم مجروح شدند. در روز 19 آذر مصادف با تاسوعای حسینی تظاهرات بزرگی برگزار شد که ساواک تعداد مردم را فقط هفت هزار نفر ذکر کرد، در حالی که به نوشته روزنامه اطلاعات تعداد تظاهرکنندگان 150 هزار نفر بود.(5) در این تظاهرات عده‌ای از روسای اداره‌ها و بان‌کها و از جمله فرماندار سابق گرگان نیز حضور داشتند. به گفته ساواک در این روز 11 نفر از تظاهرکنندگان که لباس نظامی بر تن داشتند توسط مأمورین دستگیر شدند. از این افراد تعداد زیادی اوراق و کتاب‌های کمونیستی به دست آمد. شب‌هنگام نوزدهم آذر هم در خانه یکی از انقلابیون علی‌آباد گرگان انفجاری رخ داد که طی آن دو نفر کشته شدند. این انفجار احتمالاً در اثر وجود مواد منفجره در آن خانه رخ داده بود.
روز عاشورا به دعوت روحانیون گرگان از جمله سیدحبیبالله طاهری و سیدکاظم نورمفیدی عده زیادی از مردم به تظاهرات پرداخته و علیه حکومت پهلوی شعار دادند. در گزارش‌های ساواک خبری از تعداد شرکت‌کنندگان در تظاهرات روز عاشورا دیده نمی‌شود، اما به نوشته مطبوعات در این روز گرگان شاهد تظاهرات عظیمی بود.(6)
اواخر آذرماه مدارس گرگان همچون روزهای قبل از این، تعطیل بود. به گزارش ساواک عده‌ای از افراد در روز چهارم دی ماه به برخی از اداره‌های گرگان مراجعه کرده و وجوهی را دریافت کردند و در اختیار سیدکاظم نورمفیدی، از روحانیون فعال شهر قرار دادند تا وی در اختیار کارکنان شرکت ملی نفت که به علت اعتصاب اخراج شده‌اند، قرار دهد.
ششم دی عده‌ای از مردم گرگان در مسجد آقاکوچک اجتماع کرده و شعارهای انقلابی سردادند. اجتماعات مشابهی نیز شب‌هنگام در برخی از مساجد برگزار شد. نهم دی تظاهرات پراکنده همچنان ادامه یافت و روزنامه کیهان خبر داد، اعتصاب قضات دادگستری گرگان از این روز آغاز شد.(7) در این روز تعداد زیادی از مغازه‌ها و بانک‌های شهر تعطیل بود و مردم برای تهیه نفت در صف‌های طولانی ایستاده بودند.
یازدهم دی گروه‌های پراکنده‌ای از مردم در نقاط مختلف شهر به مأمورین حکومت پهلوی حمله کردند. در نتیجه تیراندازی مأمورین به سمت مردم یک نفر از تظاهرکنندگان به نام یزدان شیخ‌نژاد به شهادت رسید و سه نفر دیگر مجروح شدند.
به مناسبت چهلمین روز شهادت شهدای روز پنجم آذر گرگان مجلسی در روز چهاردهم دی در مسجد گلشن برگزار شد. گروه‌هایی که در اطراف مسجد اجتماع کرده بودند به شعار دادن علیه حکومت پهلوی پرداختند که موجب تیراندازی مأمورین به سمت آنان شد. در این روز تظاهراتی در علی‌آباد گرگان نیز برگزار شد و منزل مسکونی دو تن از مأموران مورد حمله افراد ناشناس قرار گرفت.
در روز رحلت پیامبراکرم(ص) و شهادت امام حسن(ع) یعنی هفتم بهمن 1357 در سراسر کشور راهپیمایی صورت گرفت. در گرگان علیرغم اینکه مأمورین مانع از تظاهرات مردم در چند منطقه شدند، اما راهپیمایی برگزار شد. در طی این تظاهرات مردم به کلانتری شماره دو حمله کردند. به دنبال پرتاب گاز اشک‌آور و تیراندازی به سوی مردم چهار نفر به شهادت رسیده و 28 نفر نیز زخمی شدند.
به دنبال فرمان امام‌خمینی(ره) مبنی بر فرار سربازان از پادگان‌ها، در روز نهم بهمن سه سرباز مأمور در شهربانی گرگان به همراه سه قبضه اسلحه ژ-3 و مقداری فشنگ اقدام به فرار کردند.
به مناسبت ورود امام خمینی(ره) به میهن در روز دوازدهم بهمن، شهر گرگان مانند همه شهرهای ایران غرق در شادی و سرور بود. به نوشته روزنامه اطلاعات بیش از سه هزار نفر از مردم که در اعتراض به کشتارها و آتش‌زدن مغازه‌ها در بیمارستانی متحصّن شده بودند مراسم جشن و سرور برپا کردند.(8)
پس از انتصاب مهندس مهدی بازرگان به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت از سوی امام خمینی(ره)، در سراسر کشور تظاهراتی در حمایت از این انتصاب انجام شد. در گرگان، این تظاهرات که در روز نوزدهم بهمن روی داد به خشونت و کشتار انجامید. مأموران حکومت پهلوی در خیابان‌های شهر به حرکت درآمدند و شروع به تیراندازی کردند. آمار رسمی شهیدان را 6 تن ذکر کرده‌اند، ولی به گفته مردم 11 نفر شهید و 35 نفر زخمی شدند.(9) روزنامه کیهان این واقعه را مربوط به روز بیستم بهمن دانسته است.(10) در روز بیستم بهمن نعمت‌الله قاضی، نماینده گرگان در مجلس شورای ملی در اعتراض به حوادث خونین روز نوزدهم بهمن در گرگان از سمت نمایندگی استعفا داد. (11)
پی‌نوشت‌ها:
1- روزنامه رستاخیز، ش 1054، ص 4
2- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 15، ص 451
3- روزنامه کیهان، ش 10606، ص 7
4- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 17، ص 75
5- هر چند این رقم تاحدودی اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد، ولی به جهت امانت‌داری ذکر شد.
6- روزنامه کیهان، ش 10606، ص 7
7- همان
8- روزنامه اطلاعات، ش 15775، ص 7
9- روزنامه آیندگان، ش 3285، ص 1
10- روزنامه کیهان، ش 10634، ص 8
11- روزنامه آیندگان، ش 3285، ص 2
منابع:
ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
ـ روزنامه‌های آیندگان، اطلاعات، رستاخیز، کیهان
تعداد بازدید: 1936
