19 شهریور 1396
سیدرضا فندرسکی
قائم‌شهر یکی از شهرهای شرق استان مازندران است که پیش از انقلاب اسلامی نام آن «شاهی» بود. در این متن، نگاهی کوتاه به وقایع این شهر در سالهای 1356 و 1357 داریم.
به مناسبت چهلم شهدای قیام 19 دی قم مجلس ختمی در روز بیست و نهم بهمن سال 1356 در مسجد صبوری قائم‌شهر توسط شیخ حسین صبوری، پیش‌نماز این مسجد برگزار گردید. اعلامیه‌های مراجع قم مبنی بر شرکت مردم در این مراسم عزاداری توسط فرزند این روحانی در مسجد نصب شده بود. اعلامیه‌های جامعه روحانیت ایران که مردم را به تعطیل کردن حوزه‌ها، دانشگاه‌ها و مغازه‌ها دعوت می‌کردند نیز در سطح شهر توزیع گردید. عامل توزیع این اعلامیه‌ها یعنی احمد صبوری دستگیر شد، اما مدتی بعد آزاد گردید.
روز پنجم فروردین سال 1357 بیست‌وپنج نقاب‌دار در خیابانهای قائم‌شهر به راهپیمایی پرداخته و پس از شکستن شیشه‌های یک مشروب فروشی به سمت بابل و شیرگاه فرار کردند. مأموران پس از تعقیب آنان، دو نفر از آنان را دستگیر و با تشکیل پرونده روانه دادسرا کردند. مسئولان استان که احتمال بروز ناآرامی در روزهای بعد از این را می‌دادند از حراست ژاندارمری استان مازندران سی نفر نیروی کمکی به شهرستان قائم‌شهر اعزام کردند.
در روز نهم فروردین بازار هفتگی قائم‌شهر برگزار نشد. علت این امر مصادف بودن این روز با چهلم شهدای قیام مردم تبریز و اعلام همبستگی و همدردی با آنان بود.
در همین ایام بر اساس گزارشهای رسیده به ساواک مازندران دو تن از دانش‌آموزان قائم‌شهری در حال ساخت بطری‌های حاوی مواد آتش‌زا بوده‌اند. در روز چهاردهم فروردین مأموران به منزل یکی از این دانش‌آموزان حمله کرده و این دو نفر را به همراه هفت نفر از هم‌فکرانشان دستگیر کردند. از منزل این دانش‌آموز بطری‌های محتوی بنزین، یک ماشین پلی کپی و تعدادی اعلامیه و کتابهای انقلابی کشف و ضبط شد. در این روز در یکی از دبستان‌های روستای کلیرد از توابع قائم‌شهر شعارهای انقلابی نوشته شده بود.
در اواخر فروردین ماه یکی از دبیران دینی دبیرستان رازی قائم‌شهر به نام شیخ محمدعلی صالحی در سر کلاس از سیاست تنظیم خانواده حکومت پهلوی و تملک زمین‌های شمال توسط اعضای خاندان سلطنتی به شدت انتقاد کرد. با توجه به اینکه وی دارای سوابقی در ساواک بود چند روز بعد با حکم مدیر کل آموزش و پرورش استان مازندران به یکی از روستاهای شهرستان گنبد کاووس منتقل گردید.
با نزدیک شدن به سالروز قیام 15 خرداد اعلامیه‌هایی مبنی بر تعطیل سراسری این روز در سطح شهر قائم‌شهر توزیع گردید. در نخستین روزهای تیر ماه 1357 کتابها و اعلامیه‌های انقلابی، شبانه در خانه‌های مردم قائم‌شهر توزیع می‌شدند. در طی تیر ماه روند توزیع اعلامیه در قائم‌شهر همچنان ادامه داشت، از جمله این اعلامیه‌ها، اعلامیه تحریم جشن‌های سوم و نیمه شعبان بود که از طرف امام خمینی(ره) صادر شده بود.
در ایام نیمه شعبان حجت‌الاسلام هادی غفاری با نام مستعار هادی دهخوارقانی به مدت سه شب در مسجد صبوری قائم‌شهر سخنرانی کرد و به شدت شخص شاه و حکومت سلطنتی را مورد حمله قرار داد. وی پس از این سخنرانی‌ها پنهانی از قائم‌شهر رفت و در آمل مخفی شد. رفتن هادی غفاری به آمل در حالی صورت گرفت که وی قرار بود در مسجد گونی‌بافی قائم‌شهر سخنرانی کند. مردم حاضر در مسجد وقتی با عدم حضور سخنران مواجه شدند شب هنگام در خیابان‌ها به راهپیمایی پرداخته و شعارهایی سر دادند. در نتیجه مداخله مأموران حکومت پهلوی و دستگیری 24 نفر از تظاهرکنندگان مردم به تدریج متفرق شدند.
13 شهریور 1357 نماز عید فطر در قائم‌شهر در مساجد مختلف برگزار شد. اما پس از نماز مردم در مسجد سیدمحله این شهر اجتماع کرده و از آنجا با در دست داشتن عکس‌های امام خمینی(ره) به طرف مسجد عادلانی تظاهرات کردند. در این مسجد شیخ حسین صبوری و شیخ علی کرمی به ایراد سخنرانی پرداخته و پس از آن مردم به تدریج متفرق شدند. رهبری و هدایت این تظاهرات بر عهده صبوری بود.
روز بعد ساواک و شهربانی در مورد دستگیری دو روحانی فوق به تبادل نظر پرداختند و سرانجام به این نتیجه رسیدند که چون ممکن است دستگیری این دو باعث تحریک مردم و برپایی تظاهرات شود، لذا بهتر است فعلاً از این کار صرف نظر کرده و به مذاکره با آنان بپردازند.
یازده روز پس از آغاز سال تحصیلی، دانش‌آموزان دبیرستان‌های دخترانه ناموس و فرح قائم‌شهر به علت نداشتن معلم و برنامه درسی در مقابل مدارس خود اجتماع کردند. عده‌ای از دانش‌آموزان پسر نیز به آنان پیوستند. این اجتماع با مداخله مأموران و پرتاب گاز اشک‌آور خاتمه یافت.(1) دانش آموزان دبیرستان فرح روز بعد نیز به اجتماع در محوطه دبیرستان و شعاردادن ادامه دادند و خواستار برکناری رئیس آموزش و پرورش شدند. به دنبال این تظاهرات شهربانی استان مازندران با تشکیل ستاد عملیاتی، بیست نفر از دسته کنترل اغتشاشات را به همراه یک افسر به قائم‌شهر اعزام کرد. دانش آموزان و مردمی که در مقابل دبیرستان اجتماع کرده بودند به تدریج پراکنده شدند. در این روز دو نفر از فرهنگیان دستگیر شدند.
علت تظاهرات دانش آموزان و دبیران در این روزها و عدم تشکیل کلاس‌ها این بود که از چهار ماه قبل از این ایام اختلافاتی بین دبیران این شهر و رئیس و معاون اداره آموزش و پرورش شهر ایجاد شده بود. با وجود اعزام بازرسان، این اختلافات روزبه‌روز بیشتر و در نتیجه منجر به تظاهرات شد. در نهایت در روز سیزدهم مهر عده‌ای از دبیران این شهر در سالن اداره آموزش و پرورش اجتماع کردند و خواهان آزادی دو تن از همکاران خود شدند. در این روز مدارس قائم‌شهر به حالت تعطیل و نیمه تعطیل درآمدند و 2500 نفر از دختران دانش‌آموز به راهپیمایی در سطح شهر پرداخته و خواهان برکناری رئیس و معاون آموزش و پرورش و آزادی دبیران و دانش‌آموزان شدند.(2)
در این ایام تعدادی اعلامیه خطاب به ارتشیان و سربازان مبارز در قرارگاه سربازان قائم‌شهر ریخته شدند که بلافاصله جمع‌آوری می‌شدند.
اعتصاب دبیران شهرستان قائم در محل اداره آموزش و پرورش این شهر، در روز پانزدهم مهر همچنان ادامه داشت. علاوه بر آنها کارکنان اداره‌های پست، دادگستری، خدمات درمانی، شیر و خورشید و تعاون روستایی نیز در این روز در اعتصاب به سر می‌بردند.
دانش‌آموزان دبیرستان‌های قائم‌شهر در روز اول آبان در مقابل اداره آموزش و پرورش این شهر اجتماع کرده و پس از آنکه مردم نیز به آنها پیوسته و تعداد جمعیت به ده هزار نفر رسید، به راهپیمایی در خیابانهای شهر پرداختند. آنان پلاکاردهایی در دست داشتند که در آنها خواستار آزادی زندانیان سیاسی، لغو حکومت نظامی و برقراری حکومت اسلامی شده بودند. به نوشته روزنامه آیندگان، به دنبال تظاهرات این روزها که منجر به برکناری رئیس و معاون آموزش و پرورش این شهر و آزادی چند تن از دبیران زندانی شد، تظاهرکنندگان به هنگام عبور از مقابل شهربانی در حالی که مأموران با مسلسل روی کامیون‌های ارتشی مراقب اوضاع بودند، به آنان شاخه‌های گل هدیه کردند. تظاهرات مشابهی نیز در روزهای هشتم، نهم، دهم، سیزدهم و پانزدهم آبان در قائم‌شهر روی داد.
در تاریخ سوم آذر شب هنگام افراد ناشناس وارد دبیرستان ایران باستان ساروکلا از توابع قائم‌شهر شده و روی دیوارهای آن شعارهای انقلابی نوشتند و نام دبیرستان را با نصب تابلویی تغییر دادند. روز بعد دو نفر در حال پخش اعلامیه در قائم‌شهر دستگیر شدند.
روز دهم آذر مأموران به طلبه‌ای که وارد مسجد جامع قائم‌شهر شد مشکوک شده و وی را دستگیر کردند. در بازرسی از ساک و کیف دستی وی تعداد زیادی اعلامیه از امام خمینی(ره) و علما، کتابهای انقلابی و دستورالعمل ساخت مواد آتش‌زا کشف و این طلبه با تشکیل پرونده به دادسرا اعزام شد. به گزارش ساواک وی بلافاصله با قید ضمانت آزاد گردید. بنابراین گزارش، دادستان قائم‌شهر که خود یکی از محرکان اصلی اعتصاب دادگستری بود، در آزاد کردن افراد انقلابی که دستگیر می‌شدند نقش داشت.
همزمان با نزدیک شدن ایام تاسوعا و عاشورا، در قائم‌شهر و بسیاری از شهرهای مازندران مقادیر زیادی پارچه سفید خریداری شد تا مردم در این ایام با پوشیدن کفن در خیابان‌ها به تظاهرات بپردازند.(3)
صبح روز عاشورا دو هزار نفر از مردم در مسجد گونی‌بافی قائم‌شهر اجتماع و در حالی که بین آنها اعلامیه‌های مختلفی پخش می‌شد به طرف سیدمحله حرکت کردند. جمعیت در حالی که تعدادشان به پنج هزار نفر رسیده بود علیه محمدرضا پهلوی و در حمایت از امام خمینی(ره) شعارهایی سر داد و به تدریج متفرق شدند.
در یکی از گزارشهای ساواک به فعالیت‌های انقلابی یکی از پزشکان درمانگاه شماره یک قائم‌شهر اشاره شد که کسبه این شهر و بابل را تشویق به تعطیل کردن مغازه‌ها می‌کرد. وی در محیط کار خود برای کمک به اعتصابیون اقدام به جمع آوری پول می‌کرد.
روز دهم دی تظاهرات پراکنده در نقاط مختلف قائم‌شهر برگزار شد و اوضاع به گفته رئیس شهربانی این شهر غیرعادی بود. این تظاهرات روز بعد نیز ادامه یافت. در تظاهرات این ایام جوان هجده سالهای به نام محمدعلی حداد مجروح شد و در بیمارستان شاهی به شهادت رسید.(4)
در روز 21 دی هزاران نفر از مردم قائم‌شهر در یک راهپیمایی شرکت کردند. در گردهمایی عصر این روز در مسجد جامع نیز شخصی به نام اکبری مرزناک سخنرانی کرد. یک پاسبان نیز در این روز به قتل رسید.(5) قتل این پاسبان باعث خشم و تزلزل روحیه افراد شهربانی قائم‌شهر شد. دو روز بعد عده‌ای از مأموران شهربانی تصمیم گرفتند به عنوان انتقام به مردم حمله کنند، اما از تحویل اسلحه به آنان خودداری شد. پس از این اتفاق تعدادی از نیروها دسته جمعی به اتاق رئیس شهربانی هجوم آوردند که موجب شد وی از شهربانی خارج شده و به ساری برود. همان روز شهربانی استان چند نفر را برای حل این مسئله و اسکان خانواده‌های مأموران در مکانی امن به قائم‌شهر اعزام کرد. با وجود این اقدامات، به گزارش ساواک حوادث این روزها و قتل مأمور شهربانی باعث عصبانیت و عصیان افراد عضو این مجموعته نظامی و تزلزل روحیه آنان شده بود.
به دنبال این اقدامات رئیس شهربانی استان مازندران در روز 24 دی به قائم‌شهر رفت و تلاش کرد روحیه از دست رفته افراد شهربانی را به آنان بازگرداند. با توجه به اینکه این نیروها از عملکرد رئیس ساواک شهر در قضیه قتل مأمور شهربانی ناراضی بودند تصمیم گرفته شد نسبت به انتقال وی و نیز انتقال برخی از مأموران شهربانی، در موقعیت مناسب اقدام شود. در این روز هزاران نفر از مردم پس از اجتماع در مسجد اعظم به راهپیمایی پرداخته و در پایان در مسجد مهدیه حضور یافتند. و نماز جماعت را اقامه کردند.(6) روز بعد نیز ده هزار نفر از مردم در حالی که آیت‌الله جوادی آملی نیز در میان آنان بود راهپیمایی کردند.
شهرهای مازندران از جمله قائم‌شهر در روز اربعین(29 دی 1357) شاهد برگزاری تظاهرات مردمی بودند. پنج هزار نفر از اهالی قاسم‌آباد قائم‌شهر در تظاهراتی در روز هفتم بهمن 1357 خواهان بازگشت امام خمینی(ره) به میهن و استعفای نمایندگان مجلس حکومت پهلوی شدند.(7)
پی‌نوشت‌ها:
1ـ روزنامه کیهان، ش 10580، ص 2
2ـ همان، ش 10582، ص 30
3ـ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، ج 18، ص 90
4ـ روزنامه آیندگان، ش 3260، ص 10
5ـ روزنامه کیهان، ش 10611، ص 6
6ـ همان، ش 10613، ص 7
7ـ روزنامه آیندگان، ش 3275، ص 4
منابع:
ـ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)؛ ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
ـ روزنامه‌های آیندگان و کیهان
تعداد بازدید: 2321
