21 آذر 1397
جواد رضایی
دولت ازهاری با رای بسیار بالایی از مجلس شورای ملی رای اعتماد می‌گیرد، آمریکایی‌ها نحوه برخورد مجلس با این دولت را با دولت شریف امامی مقایسه می‌کنند و می‌نویسند: «مجلس به دولت رأی اعتماد داد. در مجموع 191 رأی موافق 27 نفر رأی مخالفت و 7 نفر رأی ندادند. سخنرانی‌ها لحن تندی نداشت و از انتقادات شدیدی که شریف امامی در شرایط مشابه با آنها مواجه بود، خبری نبود. مخالفین خاطرنشان ساختند که این دولت جدید واقعاً جدید نیست چرا که بسیاری از وزرای کابینه قبلی در آن شرکت دارند. ( توضیح: 13 تن از 24 وزیر کابینه شریف امامی در دولت جدید شرکت دارند.)»[1]
به نظر می‌رسد هماهنگی‌های داخل حکومتی به نحوی انجام شده است که دولت ازهاری با رای بسیار بالایی از مجلس سنا هم رای اعتماد می‌گیرد: «سنا دولت ازهاری را با 42 رأی مثبت در مقابل یک رأی منفی تأیید کرد.»[2]
آمریکایی‌ها اگرچه در پایان داده شدن به اعتصابات دولت ازهاری را موفق تصور می‌کنند ولی در مورد نتیجه‌بخش بودن آن با دیده تردید می‌نگرند و می‌نویسند: «علیرغم بهبودهای به دست آمده از دو هفته قبل یعنی از زمان روی کار آمدن دولت نظامی اوضاع کارگران در ایران هنوز ناآرام است. افراد آگاه معتقدند که تقریباً همه اعتصابهای بخش خصوصی و بیشتر اعتصابات مهم در بخش دولتی به پایان رسیده است ولی حداقل، تجربه نشان می‌دهد هنوز زمینه برای ناآرامیهای بیشتر وجود دارد و در صورتی که موقعیت سیاسی حاکم حادتر شود حتی می‌تواند به مرحله انفجار نیز برسد.»[3]
سفیر آمریکا در گزارشی لحن خودمانی ازهاری را مورد ستایش افراد تحصیل‌کرده می‌داند. اما خوش‌بینی لرزان آمریکایی‌ها برای موفقیت دولت دو روز بیشتر دوام نمی‌آورد و آنها در روز ششم آذر می‌نویسند: «برخوردهای خشونت‌آمیز در ناحیه مرکزی تهران گزارش شده است. اعتصاب فلج کننده در روز 27 نوامبر 78 به نشانه هم‌دردی با کشته‌شدگان مشهد برگزار شد.»[4]
رهبر اکثریت سنای آمریکا در هفتم آذرماه به تهران می‌آید و حمایت آمریکا از ثبات حکومت پهلوی را اعلام می‌کند. ازهاری نیز به وی می‌گوید: «حکومت نظامی اجازه برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم را خواهد داد به شرطی که ملاها شفاهاً اطمینان بدهند که مراسم عزاداری به تظاهرات سیاسی تبدیل نخواهد شد. نخست‌وزیر این سیاست را قبل از آغاز ماه محرم به مردم اعلام خواهد کرد و مطمئن است که تمام مسئولین حکومت نظامی آن را درک می‌کنند... نخست‌وزیر گفت که نیروی کافی برای به اجرا گذاشتن قانون و نظم در دسترس خواهد بود تا در صورت لزوم به کار گرفته شود.»[5]
آمریکایی‌ها همچنین به توضیح بیانیه دولت در مورد عزاداری ماه محرم می‌پردازند که در آن آمده است: «دولت ایران قاطعانه اعلام می‌دارد که راهپیمایی گروههای عزادار مطلقاً ممنوع است.... چنانچه حادثه‌ای پیش آید دولت... به اقدام جدی دست خواهد زد.»[6]
هم‌زمان با آغاز ماه محرم رفتار دولت ازهاری با مردم خود را نشان می‌دهد و آمریکایی‌ها در گزارشی می‌نویسند: «جمعیت زیادی مشاهده شدند که در منطقه میدان فردوسی [تهران] در حال اجتماع بودند. نفربرهای نظامی به سوی جمعیت آتش گشودند. جمعیت در حدود 800 تا 1000 نفر افزایش پیدا کرده بود، مردم تظاهرات می‌کردند و فریاد می‌‌زدند «مرگ بر شاه».»[7]
ازهاری در 12 آذر 1357 به مجلس می‌‌رود و به تعبیر آمریکایی‌ها به توجیه رفتار ارتش با تظاهرکنندگان می‌‌پردازد. ازهاری علت برخورد با مردم را توطئه حزب توده می‌داند: «او گفت که حزب توده در میان مردم اعلامیه پخش نموده و به آنها دستور داده که تظاهرات را چگونه برگزار کنند. در اظهارنظر دیگری، ازهاری مجدداً به فعالیت حزب توده اشاره کرد که قصد دارد مراسم عزاداری را به هرج و مرج تبدیل نماید.... ازهاری روحانیون را دعوت کرد تا نقاب از چهره این توطئه‌گران بردارند تا مردم توسط آنها به انحراف کشیده نشوند.» اوضاع تهران کار را به جایی می‌رساند که دولت مدارس را تا انتهای دهه اول محرم تعطیل می‌کند.[8]
ازهاری در 13 آذر و طی نطق رادیویی‌اش اقدام مردم را نوعی «جنگ روانی» می‌داند و به خبرگزاری‌های خارجی حمله می‌کند. آمریکایی‌ها این‌گونه گزارش می‌کنند: «در نطق رادیویی، ژنرال ازهاری نخست‌وزیر از تاکتیک‌های پشت بامی تحت عنوان «جنگ روانی» نام می‌برد.... طنین شعارهای مذهبی، سر و صدای جمعیت و تیراندازی در سرتاسر تهران به گوش می‌رسد.... ازهاری همچنین به خبرگزاری‌های خارجی به خاطر تخمین‌های مبالغه‌آمیزشان از تعداد تلفات و مجروحین حمله کرد.»[9]
دولت ازهاری که نمی‌تواند از عهده کنترل اوضاع برآید، بیشتر مشغول کارهای رسانه‌ای می‌شود. ازهاری در 15 آذر کنفرانس مطبوعاتی با خبرنگاران خارجی برگزار می‌کند. آمریکایی‌ها در گزارش مختصری می‌نویسند: «ازهاری برای اولین بار به‌طور مستقیم از آیت‌الله خمینی انتقاد نمود...» در مورد اوضاع سیاسی وی گفت: «اکثریت مردم به اعلیحضرت وفادارند[!] و ما نیز دوستدار ایشانیم» و «اکثریت خاموش حامی ایشان هستند[!]» ازهاری شایعات مربوط به کنار رفتن شاه به نفع شورای سلطنت را شدیداً رد کرد.»[10]
در 16 آذر حکومت نظامی به وسیله مجلس تصویب می‌شود. ازهاری هم در سخنانی ادعا می‌کند که با دشمنان مردم مخالفت خواهد کرد، حتی اگر اونیفورم نظامی به تن داشته باشند. اما از آن طرف دولت وی لوایحی را به مجلس ارائه می‌کند که موجب تعجب آمریکایی‌ها هم می‌شود: «لایحه دیگر حداقل سن ازدواج دختران را از 18 سال به 15 سال کاهش خواهد داد... این به منظور راضی کردن مسلمانان سنتی که ترجیح می‌دهند دخترانشان حتی جوان‌تر از سن 15 سالگی ازدواج کنند، طرح‌ریزی شده. دولت همچنین پیشنهاد کرد که خدمت اجباری برای زنان را از بین ببرد و کنترلهای شدیدتر در مورد قیمت املاک وضع کند.»[11]
دولت نظامی در اعلامیه‌ای از مردم می‌خواهد که در راهپیمایی‌های منتهی به تاسوعا و عاشورای حسینی شرکت نکنند، آمریکایی‌ها درخواست دولت و اوضاع روزهای منتهی به عاشورا را این‌گونه توصیف می‌کنند: «موضع دولت در برابر راهپیمایی بزرگی که برای روز 10 دسامبر 78 ترتیب داده شده معلوم نیست ولی صحبتها و امیدواری‌هایی در مورد نوعی «مصالحه» وجود دارد. شاید وضعیت جوی تأثیر عمده‌ای بر میزان فعالیت‌های چند روز اخیر داشته باشد، ولی در عین حال این کاهش فعالیت‌ها می‌تواند آرامش قبل از توفان بوده باشد.»[12]
اگر چه دولت نظامی برگزاری مراسم مذهبی در تاسوعا و عاشورای حسینی را آزاد اعلام می‌کند ولی: «ازهاری به سفیر [آمریکا] سولیوان اطمینان داد که اگر برای روز یکشنبه تظاهرات به خشونت کشیده شود برای مهار آنها به اندازه کافی نیرو در اختیار خواهد بود.»[13]
در این ایام، آمریکایی‌ها نگاه خوش‌بینانه‌ای به نتایج حکومت نظامی دارند و می‌نویسند: «ظاهراً مقامات حکومت نظامی تصمیم گرفته‌اند فعالیت‌های مذهبی را متوقف کنند و راهپیمایی‌ها ثمری نخواهند داشت.»[14]
پس از برگزاری موفق و مسالمت‌آمیز راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشورای حسینی، آمریکایی‌ها در فهرستی به مشکلات پیش روی دولت ازهاری اشاره می‌کنند و می‌نویسند: «هر چند که آرامش به کشور بازگشته است ولی هنوز موانع عمده اقتصادی وجود دارد که باید بر آن فائق آمد. بخش اقتصادی سفارت گزارش می‌دهد که بانک مرکزی ایران توسط کارمندانی که هنوز در اعتصاب به سر می برند فلج شده است. اعتصابها در چندین بخش کلیدی دیگر نیز ادامه دارد: شرکت برق، شرکت مخابرات، شرکت نفت و غیره. مشکلات مبادله ارز هنوز به قوت خود باقیست و شرکتهای خارجی نمی‌توانند به مقدار کافی ریال برای پرداخت... حقوق و اجاره‌بهای خود به دست بیاورند.»[15]
ازهاری در مصاحبه تلویزیونی 22 آذرماه خود با بیانی تهدیدآمیز از اعتصاب‌کنندگان می‌خواهد که به سر کار برگردند. آمریکایی‌ها گزارش کوتاهی از این مصاحبه تلویزیونی می‌دهند و می‌نویسند: «نخست‌وزیر ازهاری بار دیگر در مصاحبه تلویزیونی شب چهاردهم دسامبر از دشمنان کشور به دلیل اقدامات مخرب آنها انتقاد کرد. ایرانیانی که برنامه مزبور را تماشا کرده‌اند چنین اظهارنظر می‌کنند که لحن او اخلاقی‌تر نسبت به گذشته بود و فعالیت‌های خرابکارانه را به عنوان جنایت و گناه توصیف نکرد. نخست‌وزیر اعلام کرد که تمام کارمندان دولت موظفند صبح روز شانزدهم دسامبر سر کار حاضر باشند، در غیر این صورت پیه برکناری از کار و از دست دادن حقوق را به تنشان بمالند. سوال مهم موجود در ذهن هر فرد این است که آیا دولت ایران در مورد آنچه این بار می‌گوید جدی است؟ و آیا این اخطار را اجرا خواهد کرد؟»[16]
آمریکایی‌ها در سند دیگری پاسخ سوالات‌شان را می‌دهند و می‌نویسند: «آرامش ظاهری در اکثر شهرهای ایران ادامه دارد اما هم در بین ایرانیان و هم افراد خارجی این احساس رشد می‌کند که هفته آینده از نظر دولت به دلیل تلاشهایش برای غلبه بر اعتصابات و به جریان انداختن چرخهای کشور یک هفته بحرانی خواهد بود.... تلاشهای مربوط به بازگردانیدن اعتصابیون به‌طور کلی تاکنون موفق نبوده است و حتی در بهترین شرایط نیز پایان دادن احتمالی به فعالیت‌های اعتصابیون کار مشکلی خواهد بود.»[17]
در حالی که ازهاری در بیانیه شدیداللحنی اعتصاب‌کنندگان را تهدید می‌کند، با واکنش امام خمینی مواجه می‌شود: «ازهاری نخست‌وزیر نیز اعلامیه شدیداللحنی درباره اعتصابیون صادر کرده است. او در این اعلامیه اظهار می‌دارد که به دنبال مصوبه مجلس است تا کارکنان دولت را که در اعتصاب به‌سر می‌برند، از کار اخراج نماید. اما به دنبال این اعلامیه، آیت‌الله خمینی به مردم اصرار ورزید که به اعتصاب به‌ویژه در صنعت نفت ادامه داده و از پرداختن مالیات خودداری نمایند. او همچنین هجدهم دسامبر [27 آذر] را روز عزای ملی اعلام نمود (یعنی اعتصاب عمومی).»[18]
در حالی که دولت ازهاری مشغول به اقداماتی مانند کاهش قیمت خودرو پیکان است،[19] آمریکایی‌ها از ناتوانی آن در پایان دادن به اعتصابات سراسری گلایه می‌کنند و می‌نویسند: «بسیاری از افراد نمی‌توانند باور کنند که دولت بدون هیچ اقدام پوشیده‌ای کنترل خود را بر ارائه خدمات و وظایف عمومی از دست داده باشد. مسئله فوق عمق مشکل دولت ایران را در کنترل شورش گسترده کارمندان خودش نشان می‌دهد.»[20]
ناکامی دولت ازهاری در پیگیری خواسته‌های حکومت پهلوی، منجر به انتقادات شدید در مجلس می‌شود که زمرمه‌های تغییر دولت را تقویت می‌کند.[21]
آمریکایی‌ها روزهای پایانی دولت ازهاری را این‌گونه توصیف می‌کنند: «با وجود کمبودهای شدید مایحتاج عمومی، بیکاری شدید، تظاهرات خیابانی دائمی و فعالیت‌های ضدآمریکایی که همه روزه شاهد آن هستیم، بازگشت به آنچه در طول 30 سال گذشته «وضع موجود» خوانده می‌شد، غیرممکن به نظر می‌رسد.»[22]
شایعه فوت ازهاری به دلیل حمله قلبی آمریکایی‌ها را به پیگیری این موضوع می‌کشاند. آنها در سندی که مربوط به هفتم دی است می‌نویسند: «در چند روز اخیر از نخست‌وزیر ایران ارتشبد غلامرضا ازهاری در ملاءعام اثری نبوده است. در بین مردم سراسر کشور شایع شده که ازهاری پس از یک حمله قلبی فوت کرده است. این اخبار و شایعات حتی در بین ایرانیان متنفذ درون و اطراف چرخه‌های دولتی نیز شنیده می‌شود. افسر مستشاری نظامی با یکی از دوستان خانوادگی نزدیک خود که عضو دربار است... تماس گرفت. منبع اظهار داشته که ازهاری چند روز پیش حمله‌ای قلبی کرده، ولی الان حالش بهتر است و دیروز هم سر کارش بوده است. افسر مستشاری نظامی به منبع توصیه می‌کند اگر می‌تواند و چنین موقعیتی دارد، توصیه کند که ازهاری هر چند به‌طور مختصر در تلویزیون ظاهر شود تا جلوی شایعات فراگیر درباره بیماری و مرگ خود را بگیرد. از رادیو هم می‌شود استفاده کرد، ولی مخالفین می‌توانند ادعا کنند این فقط یک نوار ضبط شده بوده است. منبع پذیرفت که این توصیه‌ها را به مسئولین ذیربط بنماید.»[23]
ازهاری اگرچه در نهم دی 1357 به دفترش در نخست‌وزیری بر‌می‌گردد ولی دولت او به پایان راه می‌رسد و آخرین تلاش حکومت پهلوی برای بقا، به دولت شاپور بختیار سپرده می‌شود.[24]
پی‌نوشت:
[1]. اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب نهم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387، ص 348، سند شماره 202، 22 نوامبر 1978- 1 آذر 1357.
[2]. همان، ص 351، سند شماره 205، 24 نوامبر 1978- 3 آذر 1357.
[3]. همان، ص 354، سند شماره 208، 25 نوامبر 1978- 4 آذر 1357.
[4]. همان، ص 361، سند شماره 214، 27 نوامبر 1978- 6 آذر 1357.
[5]. همان، صص 369 و 370، سند شماره 217، 28 نوامبر 1978- 7 آذر 1357.
[6]. همان، ص 383، سند شماره 225، 29 نوامبر 1978- 8 آذر 1357.
[7]. همان، ص 414، سند شماره 234، 2 دسامبر 1978- 11 آذر 1357.
[8]. همان، ص 434 الی 436، سند شماره 244، 3 دسامبر 1978- 12 آذر 1357.
[9]. همان، ص 461، سند شماره 252، 4 دسامبر 1978- 13 آذر 1357.
[10]. همان، ص 490، سند شماره 263، 6 دسامبر 1978- 15 آذر 1357.
[11]. همان، صص 507 و 508، سند شماره 271، 7 دسامبر 1978- 16 آذر 1357.
[12]. همان، ص 523، سند شماره 277، 8 دسامبر 1978- 17 آذر 1357.
[13]. همان، ص 536، سند شماره 284، 9 دسامبر 1978- 18 آذر 1357.
[14]. همان، ص 548، سند شماره 289، 10 دسامبر 1978- 19 آذر 1357.
[15]. همان، ص 591، سند شماره 317، 14 دسامبر 1978- 23 آذر 1357.
[16]. همان، صص 592 و 593، سند شماره 318، 15 دسامبر 1978- 24 آذر 1357.
[17]. همان، ص 595، سند شماره 321، 15 دسامبر 1978- 24 آذر 1357.
[18]. همان، صص 598 و 599، سند شماره 323، 16 دسامبر 1978- 25 آذر 1357.
[19]. همان، ص 616، سند شماره 329، 17 دسامبر 1978- 26 آذر 1357.
[20]. همان، ص 631، سند شماره 337، 18 دسامبر 1978- 27 آذر 1357.
[21]. همان، ص 645، سند شماره 345، 21 دسامبر 1978- 30 آذر 1357.
[22]. همان، ص 679، سند شماره 363، 26 دسامبر 1978- 5 دی 1357.
[23]. همان، ص 679، سند شماره 363، 26 دسامبر 1978- 5 دی 1357.
[24]. همان، ص 700، سند شماره 377، 30 دسامبر 1978- 9 دی 1357.
تعداد بازدید: 1591
