29 خرداد 1400
احمد ساجدی
وجود «طبقه اجتماعی» یا «نظام طبقاتی» را باید یک عارضه جهانی تلقی کرد. در تمامی جوامع بشری از جمله در ایران همواره پدیده‌ای به نام «طبقات اجتماعی» وجود داشته است. عواملی که این طبقه‌بندی را در جامعه ایجاد می‌کند عبارتند: از ثروت، درآمد، امکانات زندگی، شغل، میزان دسترسی به آموزش، میزان دسترسی به قدرت سیاسی، میزان قدرت خرید، و حتی عواملی همچون اعتقادات، ارزش‌ها، عادات و...
تفاوت‌هایی که میان گروه‌های مختلف اجتماعی در زمینه میزان توانایی دستیابی به عوامل فوق وجود دارد، زمینه‌ساز شکل‌گیری «طبقات اجتماعی» است. به عبارت دیگر عارضه «طبقات اجتماعی» ارتباط مستقیم با میزان برخورداری از ثروت و تملک و کنترل منابع مادی جامعه دارد. از سوی دیگر این عارضه معرف وضعیت اقتصادی و اجتماعی یک جامعه و یک کشور نیز هست و در صورت عدم توجه به آن و عدم تلاش برای رفع آن می‌تواند سبب شکل‌گیری آسیب‌های جدی اجتماعی نیز گردد. قشر فقیر یا به اصطلاح جامعه‌شناسان «طبقات پایین» به دلیل محروم بودن از دستیابی به امکانات زندگی و نارضایی از این وضعیت، و قشر غنی یا اصطلاحاً «طبقات بالا» به دلیل نخوت و نوع نگرش برتری‌طلبانه و تمامیت خواهانه خویش به جامعه، ممکن است دچار چالش‌های رفتاری و انواع ناهنجاری‌های اجتماعی شوند.
در مورد سابقه شکل‌گیری «طبقات اجتماعی» در ایران و چگونگی و چرایی پیدایش این عارضه و نوع رفتار مردم یا مسئولان نسبت به این پدیده، اخیراً کتابی با عنوان «دگرگونی در طبقه‌های اجتماعی در ایران از دهه ۱۳۴۰ تا ۱۳۹۷» منتشر شده است. این کتاب که به قلم محمد رحمان‌زاده هروی به رشته تحریر درآمده کوشش دارد تا علل شکل‌گیری «طبقه اجتماعی» در ایران طی 60 سال اخیر را کالبدشکافی کند.
کتاب «دگرگونی در طبقه‌های اجتماعی در ایران» به ۷ فصل تقسیم شده است.
فصل اول با عنوان «نگاهی مفهومی به طبقه اجتماعی در جهان و ایران» به ارائه معنا و مفهوم طبقه اجتماعی و چگونگی پیدایش آن پرداخته و نقش عواملی که در ایجاد این پدیده اجتماعی موثر هستند مورد بررسی قرار داده است. در این فصل توضیح داده شده که پیدایش طبقه اجتماعی عارضه‌ای فراقومی، فراجنسی و فرازبانی است و در هر جامعه‌ای ممکن است شکل بگیرد.
فصل دوم کتاب با عنوان «جمعیت و مهارت‌های کاری آن در ایران از میانه دهه ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۹۶» به بررسی ساختار جمعیتی در ایران و جمعیت شاغل کشور پرداخته و موضوعاتی چون سواد، آموزش، اشتغال، مهارت‌ها و ساختار درآمدی و ماهیت کار و تولید را در شش دهه گذشته بررسی کرده است.
فصل سوم کتاب با عنوان «جایگاه طبقاتی جمعیت فعال کشور در بخش کشاورزی» به زیرساختهای اقتصادی کشاورزی ایران در 60 سال گذشته پرداخته و از جمله موضوع اصلاحات ارضی سال ۱۳۴۱ و وضعیت توزیع آب و زمین میان روستاییان در سالهای دهه 1340 به بعد را مورد بررسی و تحقیق قرار داده است.
فصل چهارم کتاب با عنوان «جایگاه جمعیت فعال کشور در بخش صنعتی» نقش صنایع در نظام تولید و ارزیابی صنعت کشور، زیرساختهای سازمانی و فنی بخش صنعت و همچنین وضع کارگاه‌ها و شهرک‌های صنعتی، معادن و اقتصاد و نیز وضعیت اقتصادی جمعیت شاغل در این مراکز را بررسی کرده است. در این فصل بخش نفت و صنایع نفت و گاز و مشتقات آنها همراه با میزان دستاوردها و ناکامی‌های آن بررسی شده است.
فصل پنجم کتاب با عنوان «بخش خدمات و طبقه‌های اجتماعی» ساختار جمعیتی و مهارتی بخش خدمات، گستره این بخش، و زیرساختهای فنی و انسانی آن، و نیز مشاغل زیر مجموعه آن طی 60 سال گذشته را بررسی کرده و میزان درآمدزایی آن و تأثیری که در اشتغال‌زایی دارد، کالبدشکافی کرده است.
فصل ششم کتاب با عنوان «انقلاب ۱۳۵۷ و تأثیر آن بر روند دگرگونی نظام طبقاتی جمعیت کشور» به تبعات انقلاب پرداخته و با توجه به نقش مهمی که انقلاب در تاریخ زندگی، فرهنگ و اقتصاد کشور داشته است به بررسی انقلاب و ویژگی‌های آن، خاستگاه طبقاتی پیشگامان انقلاب، دامنه مفاهیم انقلاب، نقش نیروهای سیاسی پشتیبان انقلاب، نقش بازار در حمایت از انقلاب، مالکیت‌های مصادره شده در انقلاب و دیگر رخدادهای مؤثر در تغییر نظام طبقاتی جامعه از سال ۱۳۵۷ به بعد پرداخته است.
فصل هفتم کتاب با عنوان «طبقه‌های اجتماعی و گروه‌های مرجع در ایران کنونی» با توجه به داده‌های نهادهای رسمی کشور از جمله مرکز آمار ایران و نیز داده‌های معتبر مؤسسات دیگر، وضعیت کنونی نظام طبقاتی ایران را بیان می‌کند. در این فصل پس از آشنایی با چهره‌های سیاسی دهه ۱۳۵۰ و انعکاس نظرات آنان راجع به ساختار طبقاتی کشور، نویسنده به بیان برداشت‌ها و دیدگاه‌های خود راجع به طبقه‌ها و قشرهای کنونی کشور و اجتماع پرداخته است.
نویسنده در پایان بر این عقیده اصرار دارد که آموخته‌های میدانی و کتابخانه‌ای خویش طی شش دهه گذشته وی را به این نتیجه رسانده که باید در نوع نگرش و برداشت‌های خود نسبت به پدیده «طبقه‌های اجتماعی» خانه‌تکانی جدی انجام دهیم و این خانه‌تکانی را به محیط دانشگاه‌ها و همچنین به دستگاه‌های برنامه‌ریزی و اجرایی کشور تسری دهیم.
کتاب «دگرگونی در طبقه‌های اجتماعی در ایران» حاوی جداول متعدد آماری است و نویسنده آن مدعی است کتاب را به مدت ۵ سال کار یکسره و پیگیری مداوم تهیه و تنظیم کرده است. بر روی جلد این کتاب یک تصویر واحد از جمعیت ایران در سه برش رنگی ارائه شده است که به منزله طبقه بالایی، طبقه میانی، و طبقه پایینی جامعه است. برش طبقه بالایی جمعیت کمتری را دربر دارد ولی بالاتر از همه با رنگ آبی قرار گرفته است. برش میانی حجم متوسطی دارد که با رنگ زرد مشخص شده، برش پایینی نیز بزرگ‌تر و وسیع‌تر و پرجمعیت‌تر از دو برش دیگر است که با رنگ صورتی نمایش داده شده است.
این کتاب در قطع وزیری و با جلد شومیز در ۵۴۱ صفحه تهیه و تنظیم شده و «نشر اختران» آن را در سال ۱۳۹۸ به چاپ رسانده و با بهای ۹۰ هزار تومان روانه بازار کتاب کرده است.
صرف نظر از انگیزه نویسنده کتاب در امر چاپ و انتشار این مجموعه، کتاب حاضر حاوی اطلاعات آماری گسترده‌ای راجع به وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم شهری و روستایی طی سالهای دهه ۱۳۴۰ به بعد است و این برای پژوهشگرانی که در این حوزه فعالیت‌های تحقیقی انجام می‌دهند، مرجع مناسبی محسوب می‌شود.
تعداد بازدید: 675
