07 اسفند 1390
مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران
حکومت پادشاهان قاجار که تا سال 1925 م به طول انجامید سبب رونق یافتن تهران که تا آن زمان دهکده‌ای در دامنة کوه‌های البرز بود شد. تا آن زمان در تهران جز باغ‌های بزرگ با انواع مختلف و متعدد درختان، به خصوص درخت چنار، چیزی یافت نمی‌شد. با آغاز حکومت قاجارها، آقامحمد‌خان قاجار و فتحعلی‌شاه که بعداً جانشین او شد، باعث دگرگونی شهر تهران شدند. شهرتهران زیر نظر فتحعلی‌شاه (1834ـ 1797) دوباره احیا شد. او اقامتگاه سلطنتی را تزیین کرد و دستور ساخت محل سکونتی به نام بادگیر و اندرونیش را داد.
گستردگی شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد. فتحعلی‌شاه و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران، بر دامنه‌های رشته کوه البرز بنا کردند که بعدها منطقة ییلاقی شمال تهران را تشکیل داد، یکی از این کاخ‌های سلطنتی کوهپایه‌ای، کاخ نیاوران است که گذار زمانی طولانی به درازی یکصدو شصت سال در دوران پر فراز و نشیب تاریخ معاصر ایران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس، مراسم و مناسبت‌های بسیار در عرصة کاخ باشکوه «صاحبقرانیه»، این عمارت عظیم ییلاقی پادشاه قاجاری را به مثابة فضایی شاخص در صحنة وقایع سیاسی دو قرن اخیر در ایران مطرح می‌کند.
قصر نیاوران در باغی در دهکده نیاوران ساخته شد، فتحعلی شاه و محمد‌شاه هر یک منزلگاه ییلاقی در این مکان ساخته بودند و ناصرالدین شاه با تخریب آن، خود قصر نیاوران را ساخت. در سی‌امین سال حکومت ناصرالدین شاه، قصر نیاوران به قصر صاحبقرانیه تغییر نام یافت.
ساخت اولین بنای قصر نیاوران در سال 1267 هـ.ق آغاز شد. این قصر در سال‌های بعد بار دیگر ساخته و یا در شکل ظاهری آن تغییرات عمده‌ای لحاظ شد. همانگونه که ذکر شد، در سال 1267هـ. ق ناصرالدین شاه دستور داد عمارت جدید سلطانی را در قصبة نیاوران بنا کنند و بازاری مشتمل بر یکصد باب دکان در نیاوران بسازند.
در سال 1268 هـ. ق ناصرالدین شاه دستور عزل میرزا تقی‌خان امیرکبیر از صدارت را داد و به جای وی میرزا آقاخان نوری به صدارت نشست. در همین سال در قصر نیاوران مراسم سلام عید فطر به طور رسمی صورت گرفت و تشریفات رسمی نظام انجام شد و برای اولین بار در این قصر هیئت‌های خارجی به حضور ناصرالدین‌شاه رسیدند. با برگزاری این مراسم باشکوه، قصر نیاوران در کنار دیگر قصرهای ناصری قرار گرفت. هر چند قبل از اتمام کارهای ساختمانی آن، ناصرالدین شاه در آن بیتوته کرده بود.
بنابر گفته‌ها، در سال 1276 هـ. ق اعتماد‌السلطنه از قصری که باشکوهش می‌نامیدند و از آن به عنوان یکی از «قصور رفیع‌البنا و با روح و صفا» یاد می‌کردند، ایراد گرفت و به همین دلیل، بعد از گذشت چندی قصر سلطنت‌آباد ساخته شد. به احتمال فراوان در این دوره زمانی تا سال 1297 هـ.ق که تحولی کلی در عمارت نیاوران صورت می‌گیرد، شاه و نزدیکانش برای تجدید بنا در شکل ساختمانی قصر نیاوران، رایزنی‌های فراوان داشتند. در زمان مظفر‌الدین شاه، دیواری از شرق به غرب در قسمت شمالی صاحبقرانیه کشدیند. در زمان احمد‌شاه هم دیواری در شمال قصر جهان‌نما کشیدند و قصر و دیوارخانه را از محل حرم جدا کردند. در زمان پهلوی اول مقداری از دیوار میان دیوانخانه و حرم‌سرا را که به دستور مظفر‌الدین شاه کشیده شده بود، خراب کردند تا ساختمان جهان‌نما با خوابگاه اندرون و سایر ساختمان‌ها ارتباط پیدا کند.
متأسفانه از نام معمار قصر نیاوران اطلاعی در دست نیست. درمتون به نام برخی از معمار باشی‌های سلطنتی که همزمان با آغاز ساخت و ساز نیاوران مشغول به کار بودند بر می‌خوریم. یکی از آنان محمد‌تقی خان معمار باشی است. محمد‌تقی خان معمار باشی معمار مدرسة دارالفنون هم بوده است و به احتمال فراوان معمار قصر نیاوران در سال 1268 هـ .ق نیز هم او بوده است.
شاعرانه‌ترین کاخ دوران قاجار با خصوصیات منحصر به فرد و جاذبه و آراستگی، کاخ احمدشاهی است که متأسفانه فاقد تاریخچه‌ای در زمینه ساخت و ساز و دوران بهره برداری است و شاید تنها اشاره به لفظ احمدشاهی آن را با آخرین پادشاه قاجاریه و تاریخ ساخت آن را به دوران حکومت کوتاه مدت این شاه جوان مرتبط می‌سازد.
بنابر برخی نقل قول‌ها ، کاخ مذکور را احمد شاه برای همسر گرجی خود بنا نموده بود. چنانکه از تاریخ دوران پهلوی بر می‌آید، عمارت مذکور در دوران پهلوی اول محل اقامت ولیعهد و همسر نخستین وی سامان یافته و از آن هنگام در مقاطعی از زمان، توسط این خاندان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
در دورة کوتاهی کاخ احمدشاهی به صورت دفتر کار محمد‌رضا پهلوی عملکردی اداری یافت و سپس با اعمال آخرین تغییرات معماری داخلی در دوران حکومت پهلوی دوم در آن، به عنوان اقامتگاه اصلی ولیعهد مجدداً به بهره‌برداری رسید و تا سال 1357 خورشیدی محل اقامت و دفتر وی محسوب می‌شده است.
آخرین کاخی که تاریخچه آن مطرح می‌شود، کاخ نیاوران در ضلع شمال شرقی مجموعه است. این کاخ توسط مهندس محسن فروغی و استاد عباس دهقانی طراحی شده است و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا، شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیر فرمانفرمائیان و همکاران و سازنده بنا شرکت ساختمانی ماپ بوده‌اند. در ابتدا این کاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی و اقامت رؤسای کشورها و میهمانان عالیرتبه دربار طراحی و منظور نموده بودند، اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییرات در کاربری، به محل سکونت پهلوی دوم و خانواده وی بری ایام مختلف سال به غیر از فصل تابستان اختصاص یافت.
مجموعه فرهنگی ـ تاریخی نیاوران عرصه‌ای مشجر و محصور به شکل چند وجهی غیر منتظمی به وسعت 122350 متر مربقع یا حدوداً 2/12 هکتار است که سه کاخ (صاحبقرانیه)، (احمد شاهی) و (نیاوران) همراه با تعداد متنابهی از بناها و فضاهای خدماتی و رفاهی را در میان دارد. از حیث موقعیت مکانی و سابقه استقرار، مجموعه را باید محدوده‌ای از توابع روستای قدیمی نیاوران محسوب کرد. روستای مذکور اگر چه همزمان با شکل‌گیری کاخ ییلاقی صاحبقرانیه در مقیاسی محدود رو به آبادانی گذاشت اما همچنان حتی در دوره حکومت پهلوی اول واجد ساختارهای روستایی بود.
مجموعة کاخ‌ـ باغ‌های نیاوران، برفراز تپه‌ای احداث شده که نسبت به محدوده‌های جنوبی شرقی و غربی خود از موقعیت ممتازی برخوردار بوده و به پیرامون خویش اشراف مناسبی دارد. اختلاف ارتفاع مرتفع‌ترین نقطه واقع در شمال، با پست‌ترین مکان مجموعه واقع در جنوب آن برابر با 6/36 متر است که بدین ترتیب شیب حداکثری معادل 5/10 درصد را نشان می‌دهد، اما بر پایه محاسبات انجام شده شیب متوسط این محدوده را با توجه به اطلاعات به دست آمده، معادل 7 درصد از جانب شمال به سمت جنوب باید تلقی نمود. اختلاف ارتفاع مجموعه ورودی اصلی واقع در شمال غرب محوطه تا منتهی‌الیه شرقی آن معادل 5 متر است که شیب متوسطی برابر 5/1 درصد از سمت غرب به سمت شرق را شامل می‌شود. از منابع و شواهد موجود این گونه بر می‌آید که احداث فضای سبز و باغ مشجر نیاوران، با بهره‌گیری از ایده‌ها و سبک‌های آرایش باغ‌های اشرافی در قرون گذشته ایران صورت گرفته است. احتمالاً شیوه غرس درختان و انتخاب گونه‌های اولیه با اصول یاد شده هماهنگی موزونی داشته است. نظم و تقارن در بناهای موجود فی‌النفسه آرایش فضای سبز طراحی آبنماها و ردیف‌کاری اشجار با اشکال هندسی منتظم در این فضا را دنبال می‌نموده است. و چنانکه در قدیمی‌ترین عکس‌های هوایی باغ دیده می‌شود از اصول و سبک باغ‌سازی ایرانی پیروی کرده است. بی‌تردید در تاریخ حداقل یکصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام کاشت گیاهی و به طور کلی گونه‌های گیاهی مجموعه دچار تغییراتی شده‌اند.
با وجود این مشکلات که کم و بیش در چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده باید اذعان کرد تغییراتی که در دهه چهل منجر به ساخت کاخ جدید نیاوران و نیز پارک نیاوران شد، آسیب‌های جدی به باغ وارد کرده است. طی این مدت بسیاری از درختان عرصة شمالی و جنوبی باغ در شمال و جنوب کاخ صاحبقرانیه برای ساخت کاخ جدید و پارک قطع گردید و چهره باغ به طور کلی تغییر کرد. بعد از آن در بسیاری از نقاط باغ، منظر سازی و بدون توجه به اصول باغ‌سازی ایرانی ادامه یافت و باغ به شکل امروزی خود درآمد.
کاخ موزه نیاوران
بنای کاخ اصلی نیاوران در سال 1346 ش به اتمام رسید. این کاخ در سال 1347 ش مورد بهره‌برداری قرار گرفت. بنای رفیع و زیبای کاخ نیاوران و همچنین تزیینات هنرمندانه‌ای که در ساخت آن به کار رفته مانند گچبری و کاشیکاری‌های درون و بیرون بسیار چشمگیر و قابل توجه است. این بنا دارای چند طبقه است.
طبقة اول شامل هال و سرسرا است. اتاق پذیرایی و اتاق انتظار نیز در طبقه همکف قرار دارد. در انتهای راهرو سرسرا سالن سینمای کاخ واقع شده است. در دو نیم طبقه دوم دفتر کار همسر شاه قرار دارد. کمدها و کشوها مملو از انواع لباس، پیراهن و کفش‌هایی است که اکنون به اشیای موزه تبدیل شده‌اند. طبقه سوم در برگیرنده اتاق نشیمن، اتاق خواب شاه و اتاق آرایش و اتاق بچه‌ها است. وسایل داخل ساختمان غیر از فرش‌ها، تقریباً همگی ساخت کشورهای خارجی است. در این میان، فرش‌ها و گلیم‌های کارگاه‌های مشهور قالیبافی ایران نیز به چشم میخورد که از نمونه‌های بارز آن می‌توان به دو فرش موسوم به «مشاهیر» اشاره کرد. روی یکی از این فرش‌ها نقش پادشاهان قاجار از ابتدا تا احمد‌شاه بافته شده است. البته لازم به ذکر است توصیفات این مطلب به آخرین شاهی است که در کاخ سکونت داشته و آثار شاهان قبلی کمتر به چشم میخورد.
بعد از انقلاب اسلامی، این کاخ به میراث فرهنگی سپرده شد و در سال 1365 در آن به روی مردم باز شده است. این مجموعه از کاخ صاحبقرانیه، موزه جهان‌نما و کوشک احمدشاهی تشکیل شده است.
کاخ صاحبقرانیه
چنانکه گفته شد این کاخ در سال 1267هـ .ق به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد. سبک معماری آن تلفیقی از معماری ایران و اروپایی است.
آیینه کاری‌های عالی و تابلوهای نقاشی و سرسراها و پلکان زیبا و منظر چشم‌نواز این بنای مهم تاریخی بسیار جالب توجه است. این کاخ دارای کرسی خانه، حوضخانه و ... در طبقه اول است. همه تالارها و اتاق‌های این کاخ با مجالس نقاشی، تصاویر تابلوهای گرانبها و اشیای نفیس تزیین شده است. از تالارهای مهم این کاخ می‌توان به تالار جهان نما و تالار آینه در طبقه دوم اشاره کرد.
موزه جهان‌نما
کمی آن طرف‌تر از کاخ صاحبقرانه، ساختمانی در غرب کاخ نظرات را جلب می‌کند. این ساختمان موزه جهان‌نما است. در این موزه مجموعه‌ای از آثار باستانی از کشورهای ایران و هند نگهداری می‌شود. مجموعه‌ای از آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان از جمله آثاری از حسن زنده‌رودی، بهمن محصص و ژازه طباطبایی و از هنرمندان خارجی نیز آثاری از پابلوپیکاسو، فرنان لژه، سزار و رنوار در این موزه در معرض دید عموم قرار دارد. در طبقة زیرین این موزه نگارخانه‌ای هست که با همان نام جهان‌نما از آثار هنرمندانی که در عرصه هنرهای تجسمی فعالیت می‌کنند استقبال می‌کند. دو موزه خط و کتابت و موزة هنرملل نیز از زیر مجموعه‌‌های کاخ است که در اولی سیر تاریخ خط و کتابت در ایران نمایش داده شده و در دومی تابلو، مجسمه، سفال و آثار به جا مانده از دوران پهلوی.
منبع: ماهنامه الکترونیکی دوران - شماره 1
تعداد بازدید: 1235
