03 شهریور 1399
جواد رضایی
ماه محرم را ماه پیروزی خون بر شمشیر نامیده‌اند. تعبیری که می‌توان در طول تاریخ مصداق‌های بسیاری برای آن پیدا کرد. محرم سال 1357 نیز مصداق بارزی از این تعبیر است. در مقالات متعددی به موضوع راهپیمایی‌های میلیونی تاسوعا و عاشورا پرداخته شده است؛ راهیپمایی‌هایی که با آرامش برگزار شدند و حکومت پهلوی امکان جلوگیری یا برهم زدن آن را نداشت، اما علت این اقتدار را باید در حوادثی دانست که در روزهای ابتدایی ماه محرم در سراسر کشور به وقوع پیوست. وقایعی که از لحاظ حجم درگیری و کشتار صورت گرفته در حکومت پهلوی به نوعی کم‌نظیر هستند و آمریکایی‌ها حدود 2000 کشته را در آن محتمل می‌دانند. در چند یادداشت این حوادث بررسی خواهد شد.
پس از بررسی نقطه اوج تظاهرات مردمی تهران در شب اول محرم (که مصادف با شب یازدهم آذر بود)، لازم است حوادث یازدهم و دوازدهم آذر در شهر تهران نیز بررسی جداگانه‌ای شود. اگرچه حوادث این دو روز به پرشوری حوادث شب قبلشان نبود ولی رگه‌هایی از شور و احساس در آنها دیده می‌شد و با واکنش خشن حکومت پهلوی هم مواجه شد.
گزارشات بسیاری که در شب اول محرم برای سفارت آمریکا فرستاده می‌شود، آمریکایی‌ها را نسبت به وقایع تهران حساس‌تر می‌کند. آنها به همین منظور دو تن از اعضای بلندپایه سفارت را به منظور جمع‌آوری اطلاعات به خارج سفارت می‌فرستند. نتیجه مشاهدات این دو نفر که به صورت پیاده در خیابان‌های تهران و در مناطق اطراف سفارت قدم می‌زدند به این صورت در سندی آمده است: «حدود ساعت ده صبح که شاهدان سعی می‌نمودند از طریق خیابان شمالی به سفارت بازگردند جمعیت زیادی مشاهده شدند که در منطقه میدان فردوسی در حال اجتماع بودند. نفربرهای نظامی به سوی جمعیت آتش گشودند. جمعیت در حدود 800 تا 1000 نفر افزایش پیدا کرده بود، مردم تظاهرات می‌کردند و فریاد می‌زدند: «مرگ بر شاه». شاهدان مشاهده نمودند که تعدادی از نفربرهای نظامی به سوی محل در حرکت هستند. آنها به سمت شرق تا خیابان روزولت [شهید مفتح و سعدی فعلی] رفتند. صدای تیراندازی در اطراف آنها شنیده می‌شد.»
در پایان این سند دو تهیه‌کننده گزارش، اوضاع تهران را بحرانی توصیف می‌کنند و می‌نویسند: «وضع تهران بحرانی‌تر می‌شود و تظاهرکنندگان مقررات حکومت نظامی را همچنان نادیده می‌گیرند.»[1]
در سند دیگری مشاهدات مأمور دیگر سفارت از وقایع تهران و توصیف تظاهرات‌کنندگان آمده است. آمریکایی‌ها در این سند می‌نویسند: «امروز صبح مأمور سفارتخانه چند ساعتی را در خیابان‌های تهران گذراند و گروه‌هایی از تظاهرکنندگان و همچنین عکس‌العمل ارتش در مقابل آنان را مشاهده کرد. تظاهرات به صورت متحرک و تقریباً به طور کامل به دور از هرگونه خشونت بود. گروه‌های کوچک تظاهرکنندگان از میان انبوه مردم موجود در خیابان‌ها به هم پیوسته، شعارهای مذهبی و ضدشاه می‌دادند و بلافاصله بعد از این‌که نیروهای نظامی شروع به تیراندازی هوایی می‌کردند متفرق می‌شدند.»
نکته مهمی که در پایان این سند توجه گزارشگر آمریکایی را جلب کرده است، برگزاری آرام تظاهرات مردمی است. او می‌نویسد: «مهم‌ترین جنبه فعالیت‌های روزانه این بود که هیچ‌گونه تلاشی توسط افراد برای سوزاندن ساختمان‌ها و یا شکستن پنجره‌ها دیده نشد.»[2]
آمریکایی‌ها در سند مشروحی با جزئیات بیشتر، حوادث روز اول محرم را گزارش می‌کنند. در مقدمه این سند آمده است: «بازنگری پرونده‌های مأمورین مرکز اطلاعات سفارت آمریکا در تهران، اطلاعات زیر را در رابطه با حوادث و ناآرامی‌های داخلی در تهران در طی ساعات 7:30 صبح الی 11:50 شب مورخ 2 دسامبر 78 [11 آذر] آشکار ساخت.» آنها در ادامه ذکر می‌کنند که این رویدادها به عنوان گزارشاتی قابل اعتماد فهرست‌بندی شده‌اند.
تظاهرات و درگیری‌های عمده که منبع موثقی آنها را برای آمریکایی‌ها در روز اول محرم گزارش کرده است به صورت زیر هستند:
«در ساعت 9 صبح تظاهراتی در مجاورت خیابان 45 متری [شهید قاسم سلیمانی فعلی] و کوروش کبیر [دکتر شریعتی فعلی] در حال انجام بود.
در ساعت 10:10 صبح تقریباً 200 تظاهرکننده در اطرف بانک ملی مقابل سفارت آلمان واقع در خیابان فردوسی اجتماع نموده بودند... که به وسیله گاز اشک‌آور متفرق شدند.
در ساعت 10:30 صبح تعداد 400 الی 500 نفر به وسیله پلیس در خیابان پهلوی [ولیعصر فعلی] و پارک شاهنشاهی [پارک ملت فعلی] متفرق شدند و یک انفجار گزارش شد.
در ساعت 10:45 صبح بین 500 الی 800 نفر در میدان فردوسی دست به اغتشاش زدند. 200 نظامی به طرف جمعیت شلیک کردند، مغازه‌ها بسته و یا در حال بستن بودند.
در ساعت 11:20 صبح دو کامیون سرباز در حال دستگیری مردم در خیابان‌های کریمخان زند و ایرانشهر بودند.
در ساعت11:30 صبح 2000 تا 3000 نفر در خیابان روزولت [بلوار کشاورز فعلی] در حال حرکت به طرف جنوب به سمت سفارت آمریکا مشاهده شدند. جمعیت توسط نیروهای نظامی بدون شلیک گلوله متفرق شده و به دسته‌های کوچک‌تر تقسیم شدند.
در ساعت 11:30 صبح تظاهرکنندگان در تقاطع خیابان‌های شاه [جمهوری اسلامی فعلی] و پهلوی [ولیعصر عج فعلی] در حال حرکت به طرف پایین خیابان شاه بودند.
در ساعت 11:30 صبح جمعیتی بین 100 الی 150 نفر در خیابان کریمخان زند جمع شدند و نظامیان بدون درگیری آنان را پراکنده ساختند.
در ساعت12:20 جمعیت انبوهی در داخل دانشگاه تهران گرد آمده بودند. سربازان سه نفر را به گلوله بستند.
در ساعت 15:25 در تقاطع خیابان آیزنهاور [آزادی فعلی] و استوار لشکری [جیحون فعلی] گروهی از مردم در تمام جهات پراکنده می‌شدند. سربازان تیراندازی هوایی می‌کردند و اتوبوس آبی رنگی سوخته شده بود. در تمام طول صبح صدای تیراندازی‌های پراکنده به گوش می‌رسید.
در ساعت 15:45 پمپ بنزینی در خیابان تاج [ستارخان فعلی]... در اثر آتش‌سوزی منفجر شد. در خیابان داریوش [شهیدبهشتی فعلی] تظاهرات برپا بود و سربازان به سوی تظاهرکنندگان تیراندازی می‌کردند.»
در قسمت‌های دیگر این سند به تظاهرات در خیابان ظفر و میدان ثریا [شهید نامجو فعلی] اشاره شده است.
همان‌طور که از گزارش آمریکایی‌ها پیداست تظاهرات مردمی روز اول محرم دارای گستردگی و پراکندی زیادی بوده و نظم خاصی نداشت، با وجود این در مورد تعداد کشته‌ها آمار دقیقی وجود ندارد. بر اساس مشاهدات آمریکایی‌ها تعداد کشته‌های تظاهرات روز اول محرم در حدود 200 نفر می‌تواند باشد. در ادامه این سند در مورد کشتارها آمده است: «در ساعت 11:45، 6 جسد که در تقاطع شاهرضا [انقلاب فعلی] و پهلوی افتاده بودند، شمارش گردید. در طی ساعات صبح، 50 الی 100 جسد در مقابل ساختمان مجلس مشاهده شد، در ساعت 3:45 بعدازظهر چهار جسد در نبش خیابان‌های آیزنهاور و استوار لشکری مشاهده شد.»
در قسمت دیگری از این سند مشاهده یک آمریکایی در مورد کشته شدن یک فرد جلوی چشم او آمده است که عمق حوادث اول محرم تهران را نشان می‌دهد. در این سند آمده است: «در حدود ساعت 2:30 عصر دوم دسامبر 78، منبع... در خیابان گلستان پنجم [به نظر می‌رسد حوالی خیابان پاسداران باشد] ... صدای شلیک گلوله‌ای را در نزدیکی محل می‌شود... سپس منبع، دو نظامی ایرانی را مشاهده می‌نماید که مردی را از زمین بلند کرده و به عقب یک کامیون ارتشی می‌اندازند. اگر چه او حادثه را از فاصله 180 متری مشاهده می‌نموده، ولی به نظرش رسیده که دست‌ها و پاهای مرد تکان می‌خورده‌اند. سربازان سوار کامیون شده و همگی آن‌جا را ترک کردند.»[3]
عصر روز اول محرم با آرامش نسبی به پایان رسید ولی شب دوم محرم همراه با حوادث و رخدادهایی بود. آمریکایی‌ها از پیش‌بینی دولت غلامرضا ازهاری مبنی بر افزایش تظاهرات مردمی سخن به میان می‌آورند. آنها می‌نویسند: «اطلاع داریم که دولت امشب پس از مقررات منع عبورومرور انتظار تظاهرات بیشتری را دارد، بدین‌ترتیب تظاهرکنندگان ممکن است خانه به خانه رفته و از دیگران بخواهند که در تظاهرات شرکت کنند. امکان درگیری‌های خشونت‌آمیز زیاد است.» آمریکایی‌ها احتمال می‌دهند که در تظاهرات شب دوم محرم افراد بیشتری کشته شوند.[4]
آمریکایی‌ها در سند دیگری تظاهرات شب‌های محرم را نشان‌دهنده روحیه مقاومت و مبارزه با حکومت پهلوی می‌دانند و می‌نویسند: «در شب‌های محرم، وضع ایران فوق‌العاده ناآرام است. کلیه ارتباط‌های سفارت ما، مستقیم و غیرمستقیم در بازار و در مجامع مذهبی همه یک صدا حاکی از روحیه مقاومت و مبارزه با رژیم شاه و ارتش می‌باشند.»[5]
توصیف اولیه آمریکایی‌ها در مورد ساعات اولیه شب دوم محرم به این صورت است: «امشب در تهران به خصوص در نواحی شمالی شهر در نزدیکی هتل‌های بزرگ و رادیو تلویزیون تیراندازی شدید بود. در اواخر بعدازظهر آرامش شومی بر تهران سایه افکنده بود. مغازه‌ها بسته بود، اکثر مردم در خیابان‌ها نبودند و واحدهای نظامی در حال آماده‌باش در خودروهای خود مستقر بودند.»[6]
آمریکایی‌ها در سندی که در بالا حوادث روز اول محرم به تفصیل در آن بیان شده بود به سه تجمع مردمی در حوالی مناطق جماران، قیطریه و چیذر اشاره می‌کنند.[7]
در سند دیگری حوادث شب دوم محرم به تفصیل بیشتری بیان شده است. در این سند آمده است: «در شب سوم دسامبر مأموران آمریکایی از خانه‌هایشان واقع در شمال و شمال مرکزی تهران از سروصدا و فریادهای اوج‌گیرنده‌ای که از شمال و قسمت‌های مرکزی شهر به گوش می‌رسید آگاه شدند. از تعداد دقیق مردم شرکت‌کننده اطلاعی در دست نیست ولی به هر حال چندین هزار نفر در خیابان‌ها، روی پشت‌بام‌ها، در داخل باغ‌ها بوده و همه فریاد می‌زدند. صداهای بلند زیادی که کاملاً واضح و مشخص بود، به گوش می‌رسید.»
در ادامه آمریکایی‌ها از پاسخ نیروهای امنیتی و ارتشی به شعارهای مردمی خبر می‌دهند و می‌نویسند: «با سپری شدن شب، ناظران دفتر وابسته دفاعی آمریکا، صدای آتش تفنگ‌ها و اسلحه‌های اتوماتیک سبک را می‌شنیدند. در چندین موضع مختلف آتش سلاح‌های سنگین (صداهای سلاح با کالیبر بزرگتر) به گوش می‌رسید.»
در مورد ساعت پایانی تظاهرات شب دوم محرم آمده است: «وقایع و رویدادهای شب تقریباً دو ساعت پس از شروع پایان یافت. نزدیک به ساعت 23:15 در بخش‌های شمالی شهر همه چیز آرام بود. با این حال کارمندان ایرانی دفتر وابسته دفاعی آمریکا امروز صبح گفتند که تیراندازی در قسمت جنوبی شهر تا دو ساعت بعد از نیمه‌شب ادامه داشته است.»
در قسمت دیگری از این سند به استفاده از دانشجویان دانشکده افسری در مقابله با تظاهرات مردمی اشاره شده است؛ موضوعی که می‌تواند عاملی برای افزایش خیره‌کننده تعداد کشته‌ها و زخمی‌های حوادث تهران باشد. کشته‌ها و زخمی‌هایی که آمار دقیقی در مورد آن در اسناد آمریکایی‌ها نیامده است و آنها تعداد کشته‌شدگان حوادث شب دوم محرم را نیز نامعلوم می‌دانند.[8]
پس از گذراندن دو شب و یک روز ملتهب، در روز دوم محرم که مصادف با سوم دسامبر بود نیز تهران با حوادث مختلفی روبرو شد که البته در اسناد آمریکایی‌ها اشاره چندانی به آن نشده است؛ حوادثی که البته به نظر می‌رسد حجم کم‌تری از حوادث شب و روزهای قبل داشت.
در سندی آمده است: «در روز 3 دسامبر تظاهراتی بین ساعات 12 تا 15 رخ داد. این تظاهرات ظاهراً به سازمان‌یافتگی تظاهرات دو روز گذشته نبوده‌اند. مناطقی که بنا به گزارش تظاهرات در آنها رخ داده عبارتند از: روزولت، پهلوی، جردن، کوروش کبیر، تخت‌طاووس، 45 متری نزدیک هتل اینترناسیونال.»
در ادامه این سند به تظاهرات شب سوم محرم نیز اشاره کوتاهی شده است. آمریکایی‌ها می‌نویسند: «بنا به گزارش تظاهرات کوچکی هم در حدود ساعت 19:30 شب 3 دسامبر به وقوع پیوست. گفته می‌شود در سراسر مرکز شهر صدای شعارها و فریادهای مردم به گوش می‌رسیده است. تظاهراتی که در شمال محله دولت رخ داد در ساعت 21:45 شروع شد که با خاموشی ساعت 22:15 هم زمان گردید.»[9]
البته این تظاهرات اندک نیز با عکس‌العمل شدید ارتش حکومت پهلوی مواجه شد. در سندی آمده است: «راننده دفتر وابسته دفاعی آمریکا گزارش داد که در بعد از ظهر سوم دسامبر در تقاطع روزولت، تخت‌جمشید سربازان دو نفر را با تیر زدند.»[10]
حوادث سه شب و دو روز ابتدایی محرم سال 1357 تهران یکی از مهم‌ترین حوادثی است که شهر تهران در طول حرکت انقلابی خود با آن مواجه شد. این حوادث با گستردگی فراوانی همراه بود و با عکس‌العمل شدیدی توسط حکومت پهلوی مواجه شد که پاسخ شعارهای مردمی را با گلوله تانک و تفنگ داد و تعداد بسیاری از مردم را به خاک و خون کشاند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. اسناد لانه جاسوسی آمریکا: کتاب نهم، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1388، صص 414 و 415، سند شماره 234، 2 دسامبر 1978 ـ 11 آذر 1357.
[2]. همان، صص 425 و 426، سند شماره 239، 2 دسامبر 1978 ـ 11 آذر 1357.
[3]. همان، ص 440 الی 443، سند شماره 247، 4 دسامبر 1978 ـ 13 آذر 1357.
[4]. همان، ص 418، سند شماره 236، 2 دسامبر 1978 ـ 11 آذر 1357.
[5]. همان، ص 418، سند شماره 237، 2 دسامبر 1978 ـ 11 آذر 1357.
[6]. همان، صص 428 و 429، سند شماره 241، 3 دسامبر 1978 ـ 12 آذر 1357.
[7]. همان، ص 432 الی 434، سند شماره 243، 3 دسامبر 1978 ـ 12 آذر 1357.
[8]. همان، ص 434.
[9]. همان، ص 418، سند شماره 237، 2 دسامبر 1978 ـ 11 آذر 1357.
[10]. همان، ص 407، سند شماره 230.
تعداد بازدید: 1048
