24 دی 1399
مریم طحان
مسجد ملاهاشم که افتخار همجواری با بارگاه مطهر امام هشتم (ع) را دارد، از جمله مساجد قدیمی مشهد است که علاوه بر مکان عبادت مسلمانان، از جمله مساجد تأثیرگذار در بسیاری از مناسبت‌های اجتماعی مردم منطقه و مشهد محسوب می‌شود.
مسجد ملاهاشم در حاشیه ضلع شمالی و ابتدای خیابان شیرازی و در غرب مدرسه نواب واقع شده است. بنای اولیه این مسجد با مساحتی حدود سیصد متر شامل دو شبستان در سمت شمال و جنوب با دو گنبد خشتی روی آنها است که قدمتی به درازای یک قرن دارد. این مسجد با هزینه شخصی «حاج‌نائب علی‌اکبرخان»، یکی از کارگزاران حکومتی دوره قاجار و از ثروتمندان مشهد ساخته شده است؛ بر همین اساس در قدیم به «مسجد نائب» شهرت داشته و بعدها به نام امام جماعت قبلی، ملاهاشم خراسانی به «مسجد ملاهاشم» مشهور شده است. ملاهاشم خراسانی، که حدود بیست سال امام جماعت مسجد بود به دلیل کمک‌های فراوانش به فقرا، باعث شهرت این مسجد شده بود و به همین دلیل مردم بومی، مسجد را به نام او می‌شناختند.
در سال ۱۳۱۴ ش با توسعه شهر و افزایش جمعیت، مسجد ملاهاشم دیگر پاسخگوی نمازگزاران نبود، بر همین اساس تعدادی از کسبه تصمیم گرفتند مسجدی تازه بسازند؛ به همین خاطر زمین حصیربافی کنار مسجد را خریدند. در سال ۱۳۳۰ بنای قدیمی خراب و بنایی با دیوارهای جدید و سقف چوب‌پوش ساخته شد، اما مجدداً در سال ۱۳۵۶ مسجد شکل دیگری به خود گرفت؛ اکنون مساحت آن دو برابر شده و با نمای آجری و کاشی و یک مناره آجری، سبک معماری اسلامی را به نمایش گذاشته است و برای رفاه زائران بسیار حائز اهمیت است.
مسجد ملاهاشم قبل از شروع مبارزات انقلابی مردم به رهبری امام خمینی نیز فعالیت‌های چشمگیری داشته است. برای مثال در ماجرای کشف حجاب و دستگیری بهلول، وقتی مردم برای نجات بهلول به کشیک‌خانه حمله کردند با حمله مأموران مواجه شده و تعدادی از آنها به شهادت رسیدند که این امر بر شدت اعتراض مردم افزود و باعث تحصن مردم در مساجد شد. در این حادثه مسجد ملاهاشم، از مساجدی بود که تحصن‌کنندگان زیادی را پذیرا شده بود. همچنین در قضایای ملی شدن صنعت نفت در سال ١٣٢٨، نماینده آیت‌الله سیدمحمود کاشانی در مشهد، مسجد ملاهاشم را به عنوان پایگاه سخنرانی انتخاب کرد و مردم را به قیام و همراه شدن با دکتر محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی برای کوتاه کردن دست انگلیس از ذخائر نفت کشور برانگیخت.
از جمله علمای مشهور که در مسجد ملاهاشم، امام جماعت بوده یا به تدریس علوم دینی یا سخنرانی مشغول بودند می‌توان به این افراد اشاره کرد: آیت‌الله سیدمحمد‌هادی حسینی میلانی، که بعد از ورودش به مشهد در سال 1333 ش، به اقامه نماز و تدریس در مسجد ملاهاشم پرداخت[1]. به مرور جلسات درس او از چنان رونقی برخوردار شد که بسیاری از فضلا و طلاب را به مشهد و پای درس ایشان کشاند.[2] آیت‌الله حاج شیخ میرزا حسنعلی مروارید، نیز زمانی که در حوزه علمیه مشهد به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت، شب‌ها برای اقامه نماز جماعت به مسجد ملاهاشم می‌رفت.[3]
پخش اعلامیه در دوران مبارزه علیه حکومت پهلوی، از جمله مهم‌ترین فعالیت بیشتر مساجد بزرگ و کوچک کشور به حساب می‌آید. مسجد ملاهاشم نیز از این امر مستثنی نبود؛ به‌طور نمونه در 22 شهریور 1353، اعلامیه‌ای با عنوان «نظریه اساتید بزرگ و حجج اسلام حوزه علمیه قم درباره مرجعیت عامه امام خمینی» در مسجد ملاهاشم پخش شد[4] که در آگاهی مردم و همراهی آنها با نهضت امام خمینی نقش مهمی داشت.
برگزاری مراسم ختم و بزرگداشت شخصیت‌های بنام نیز از دیگر کارکردهای مساجد فعالی چون ملاهاشم است. به‌طور نمونه مراسم چهلم جلال آل‌احمد در مسجد ملاهاشم برگزار شد و طی آن طاهر احمدزاده و حجت‌الاسلام سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد سخنرانی کردند.[5]
از مهم‌ترین مراسم‌ها که بیشتر جنبه سیاسی و مبارزاتی داشت می‌توان به مراسم شهادت فرزند آقامصطفی خمینی در سال 1356 اشاره کرد. بعد از شهادت حاج آقا مصطفی خمینی، در مساجد مشهد نیز برای او مجالس بزرگداشت برپا گردید. نخستین مراسم با هماهنگی آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای و دوستان همفکرش در مسجد ملاهاشم برپا شد؛ بانی مراسم آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی بود که به گزارش ساواک بدون کسب اجازه از مقامات حکومتی، با جمع کردن طلاب و روحانیون مبارز به دور خود، از این مراسم بهره‌برداری سیاسی کرد. حضور مردم در این مراسم کم‌نظیر بود و بعد از پایان سخنرانی، مردم با دادن شعار به خیابان رفته و تظاهرات کردند که با دخالت پلیس و دستگیری چند طلبه، جمعیت متفرق شدند. مجلس ترحیم بعدی، به مناسبت هفتمین روز درگذشت سید‌مصطفی خمینی نیز در مسجد ملاهاشم برگزار شد. سخنران مراسم شیخ علی تهرانی بود که از امام خمینی و فرزند شهیدش تجلیل کرد و حاضرین صلوات فرستادند؛ طی اطلاعیه‌ای اعلام شد که مراسم چهلم نیز در همین مسجد برقرار خواهد شد.[6]
برگزاری مراسم ختم برای حاج آقا مصطفی خمینی در مسجد ملاهاشم از سوی آیت‌الله شیرازی، به قدری برای حکومت سنگین بود که تصمیم به تبعید وی گرفت و در گزارش‌ها برای مرکز نوشتند که این مراسم باعث جلب افراد متمول به سوی آیت‌الله شیرازی شده که نماینده امام خمینی در مشهد است و بعد از حضور وی در مشهد، دیگر علمای طرفدار امام خمینی، که فعالیتشان مخفیانه بوده است، بعد از این مراسم در مسجد ملاهاشم، فعالیت‌های سیاسی خود را علنی کرده‌اند.[7]
سال ١٣٥٦ و به‌ویژه شهادت حاج آقا مصطفی خمینی، مساجد را به سنگرهای مبارزه تبدیل کرد. مسجد ملاهاشم نیز به کانون سخنرانی رهبران انقلابی تبدیل شد و آیت‌الله خامنه‌ای، حجت‌الاسلام هاشمی‌نژاد و آیت‌الله شیخ عباس واعظ طبسی، مسجد ملاهاشم را به عنوان یکی از سنگرهای مبارزه انتخاب کردند.
مشهد در بهار سال 1357، با اعتراض مردم همراه بود؛ به‌طور نمونه تظاهرات روز 30 فروردین، به مناسبت چهلم شهدای تبریز از مسجد ملاهاشم به طرف خانه آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی صورت گرفت که با تیراندازی مأموران به پایان رسید.[8]
پی‌نوشت‌ها:
[1]. حسن شمس‌آبادی، نقش علمای مشهد در انقلاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389، ص 23.
[2]. رحیم روح‌بخش الله‌آباد، آیت‌الله العظمی سیدمحمد‌هادی میلانی به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ دوم، 1391، ص 56.
[3]. نقش علمای مشهد در انقلاب، همان، ص 34 ؛ آیت‌الله سیدمحمد‌هادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج 2، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1380، ص 16.
[4]. سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج 7، (15 مهر 1352 – 31 فروردین 1356)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1393، ص 200.
[5]. رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی سیاسی ایران (از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های 1357 – 1320، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ پنجم 1383، ص 605؛ آیت‌الله سیدمحمد‌هادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج 3، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1381، ص 364.
[6]. هدایت‌الله بهبودی، شرح اسم، زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی 1391، صص 568 و 570؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج 8، (4 اردیبهشت 1356 – 31 فروردین 1357)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1393، صص 88 و 100 و 118؛ نقش علمای مشهد در انقلاب، ص 229.
[7]. سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج 8، (4 اردیبهشت 1356 – 31 فروردین 1357)، صص 164 و 418.
[8]. هدایت‌الله بهبودی، همان، ص 617.
تعداد بازدید: 1254
