08 بهمن 1399
فرد هالیدی
ترجمه: فاضل شیرزاد
*توضیح گروه‌ترجمه و پژوهش منابع خارجی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی: به فاصله یک ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هنگامی که نگاه پژوهشگران و تحلیل‌گران خارجی به انقلاب ایران جلب شده بود، فرد هالیدی، پژوهشگر بریتانیایی، (که در آستانه انقلاب کتابی درباره تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران تألیف و منتشر کرده بود[1]) منبع‌شناسی مختصری برای پژوهشگران به زبان انگلیسی تهیه کرد که نشان از شناخت و مطالعه گسترده وی از منابع تحولات ایران معاصر داشت. این منبع‌شناسی اگرچه در آن زمان تهیه شده است، اما بعد از چهل‌ودو سال هنوز یکی از دقیق‌ترین مجموعه منابع انگلیسی خلاصه درباره ایران معاصر تا سال 1357 به‌شمار می‌آید. این نکته باید اشاره شود در زمانی این مجموعه خلاصه تهیه شده است که پژوهشگر می‌بایست برای یافتن منابع به کتابخانه‌های مختلفی سر می‌زد. برای ارائه نمونه‌ای از یک روش منبع‌شناسی خلاصه و مفید، این مقاله کوتاه ترجمه و به خوانندگان سایت 22 بهمن تقدیم می‌شود. امیدواریم پژوهشگران در مسیر پژوهش تاریخ انقلاب اسلامی، مسئله منبع‌شناسی را جدی‌تر دنبال کنند.
در این مقاله شرح مختصری از آثار موجود درباره ایران معاصر فراهم شده است که تعداد زیادی از آن‌ها کتاب‌ها و مقالاتی هستند که به زبان انگلیسی و تعداد کمی هم به سایر زبان‌های اروپایی نوشته شدهاند. البته ماهیت و اهمیت انقلاب اسلامی همچنان فراتر از آثاری است که منتشر شدهاند. آن‌چه در ادامه می‌آید، منتخبی از آثاری است که برای تحلیل زمینه‌های وضعیت فعلی می‌توانند مفید باشند.
آثار انتقادی عمومی
برای ارزیابی انقلاب ایران، سه کتاب زیر که اخیراً منتشر شدهاند توصیه می‌شود. اگرچه هیچ‌کدام از آن‌ها تمام آن‌چه لازم است را به خواننده ارائه نمی‌دهند. این کتاب‌ها تنها اطلاعات موجود سال‌های قبل را جمع‌آوری کرده‌اند؛ کتاب ایران: سراب قدرت[2] (نیویورک، سنت مارتین: ۱۹۷۸) نوشته رابرت گراهام، خبرنگار سابق روزنامه فایننشال تایمزِ[3]لندن در تهران است. او توجه خود را به سوء‌مدیریت اقتصاد از سال ۱۹۷۳(1352) معطوف می‌کند و جزئیاتی از سیستم فساد دربار ارائه داده که در جای دیگر نمی‌توان یافت. این کتاب حاوی مطالب جالبی درباره ساواک و ارتش است و به‌طور کلی اطلاعات زیادی دارد. کتاب خودم با عنوان ایران: دیکتاتوری و توسعه[4] (لندن: پنگوئن، ۱۹۷۹، نسخه آمریکایی آن را انتشارات ویکین در ماه مارس [اسفند 57] منتشر خواهد کرد) یک بررسی مارکسیستی از دولت و جامعه ایران در دهه گذشته را ارائه می‌دهد. فصل‌هایی از کتاب به طبقه کارگر، ارتش، اپوزیسیون، اصلاحات ارضی و صنعتی کردن می‌پردازد. این کتاب در واقع یک نمای کلی از حوزه‌های مهم ایران مثل سیاست و اقتصاد در دهه ۱۹۷۰ [1350] را نشان می‌دهد. کتاب آدم‌خواران تاج‌دار، اثر رضا براهنی[5] (نیویورک: وینتیج، ۱۹۷۷) در نشریه مریپ ریپورتز، شماره ۷۰، مورد بررسی قرار گرفته است. این کتاب بحران فرهنگ و سرکوب روشنفکران در حکومت شاه را تحلیل می‌کند. اگرچه این کتاب به ضرورت به مطالب محدودی پرداخته است، روایتی به‌یاد ماندنی از زندگی در گولاک پهلوی ارائه می‌کند. یک مجموعه عالی از «بهرنگ» به نام ایران: یک اتحاد ضعیف،[6] به‌تازگی توسط انتشارات ماس پرو[7] منتشر شده است. این کتاب تحلیلی بسیار جامع از جامعه و سیاست ایران از نوامبر ۱۹۷۸ [آبان 1357] با استفاده فراوان از منابع فارسی است.
پیشینه تاریخی و سیاسی
از میان کتاب‌هایی قدیمی‌تر، موارد زیر با وجود برخی از محدودیت‌های ایدئولوژیکی خاص در آن‌ها، ارزش خواندن دارند: تاریخ ایران مدرن[8] نوشته جوزف آپتون[9] (کمبریج، ماساچوست، ۱۹۶۰)، ملی‌گرایی در ایران[10] اثر ریچارد کاتم[11] (پیتسبورگ، ۱۹۶۴)، نخبگان سیاسی در ایران[12] اثر ماروین زونیس (پرینستون، ۱۹۷1)؛ و سیاست در ایران[13] اثر جیمز بیل (کلمبوس، ۱۹۷۲).جوانا د. گروت[14] نقدی جامع از آثار زونیس و بیل[15] در مقاله نخبگان پوچ یا خطرات علوم سیاسی،[16]در مجله نقدی بر مطالعات خاورمیانه[17] (شماره ۳، ۱۹۷۸) نوشته است. در کتاب مهدی مظفری، ایران[18] (پاریس، ۱۹۷۸)،جلد ۲۹، در مجموعه‌ای به نام چگونه آن‌ها حکمرانی می‌کنند،[19] می‌توان به بسیاری از اطلاعات درباره احزاب سیاسی، رسمی و غیررسمی ایران دست پیدا کرد.
کتابی که درباره دو جنبه اصلی تاریخ ایران معاصر، یعنی دوران مصدق و زندگی محمدرضا پهلوی به‌طور مفصل بحث کرده باشد، وجود ندارد. دوم، تعداد زیادی کتاب نامعتبر و تبلیغاتی وجود دارند که با کمک مالی حکومت شاهنشاهی چاپ شدهاند. کتاب رضاشاه (پدر شاه) اثر دونالد ویلبر[20] تا حدودی پرادعا است اما زمینه را برای فهم بهتر فراهم می‌کند. تحلیل انتقادی‌تری را می‌توان در کتاب احمد مهراد با عنوان ایران زیر سلطه رضاشاه[21] (فرانکفورت: انتشارات کمپس، ۱۹۷۷) یافت. جنبش کمونیستی در ایران (برکلی، ۱۹۶۶) نوشته سپهر ذبیح[22] برای درک تاریخ حزب توده لازم و مفید است. دو کار مطالعاتی پیشگام در دهه ۱۹۴۰ [1320]که یرواند آبراهامیان تألیف کرده است: کمونیسم واشتراک‌گرایی در ایران: توده و فرقه دموکرات[23] در مجله بین‌المللی مطالعات خاورمیانه[24] (جلد ۱، سال ۱۹۷۰) و فراکسیون در ایران: گروه‌های سیاسی در مجلس چهاردهم[25] (۴۶ - ۱۹۴۴)، در مجله مطالعات خاورمیانه[26] (جلد ۱۴، شماره ۱، ژانویه ۱۹۷۸). مقاله مردم در سیاست ایران، در نشریه گذشته و حال[27] (دسامبر ۱۹۶۸) کار مهمی است که از همین نویسنده منتشر شده است و اهمیت بسیار زیاد در سیاست کنونی ایران دارد.
اقتصاد
جولیان باریر اثری قابل قبول درباره اقتصاد ایران مدرن با نام توسعه اقتصادی در ایران، ۱۹۰۰ ـ ۱۹۷۰[28] (نیویورک۱۹۷۱) به رشته تحریر درآورده است. کیت مک لاخلن،[29]یک بررسی نسبتاً خوبی را با نام اقتصاد ایران؛ ۱۹۶۰ ـ ۱۹۷۶[30] در کتاب ایران در قرن بیستم (لندن ۱۹۷۷) گردآوری و تدوین امیر صادقی و رونالد فریر[31] ارائه داده است. بهتر این است که ازکتاب جهانگیر آموزگار، یک بررسی اقتصادی درباره ایران[32](واشنگتن: مؤسسه خاورمیانه، ۱۹۷۷) استفاده نکنید، زیرا با وجود این‌که برخی از اطلاعات آن درست است، اما با یک موضع‌گیری کاملاً غیرانتقادی و بی‌دقت همراه است. گزارش مؤسسه هادسون،[33] با عنوان ایران، پول نفت و جاه‌طلبی‌های یک کشور[34] (پاریس ۱۹۷۴) هنوز هم بسیار مهم است و همانند نوشته‌های رابرت لونی[35]نگاه مستقلی دارد. کتاب لونی، توسعه اقتصادی در ایران[36] (۱۹۷۳ و ۱۹۷۷) از نظر بیانِ ضعف صنعتی و توزیع درآمد در ایران باارزش است. ولی اثر دیگر وی با نام ایران در پایان قرن: پیش‌بینی هگلی[37] از ارزش کمتری برخوردار است. مؤسسه آسپن[38] اثری به نام ایران: گذشته، حال، آینده[39] (نیویورک، ۱۹۷۶) به کوشش جین جکز[40] منتشر کرده است، این اثر اگرچه حاوی برخی از ادعاهای غیر قابل‌قبول است، ولی مقالات ارزشمندی درباره نابرابری درآمد و عملکرد اقتصادی ایران دارد.
کتاب توسعه صنعت نفت ایران (نیویورک، ۱۹۷۶) نوشته فریدون فشارکی، یک اثر فنی و به‌طور کلی غیرانتقادی است. از میان مقالات مهم در این زمینه می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد: نیکی کدی،[41] روستای ایرانی قبل و بعد از اصلاحات ارضی،[42]مجله تاریخ معاصر[43] (ژوئیه ۱۹۶۸)، هلموت ریچاردز، اصلاحات و کشاورزی تجاری در ایران،[44]مریپ ریپورتز، شماره ۴۳(دسامبر ۱۹۷۵)؛ و اریک هوگلاند[45]، جمعیت خوش‌نشین ایران[46]مجله مطالعات ایران (جلد 6، شماره 4، پاییز ۱۹۷۳).
کتاب چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران از ۱۸۰۰ تا ۱۹۱۴[47] (شیکاگو، ۱۹۷۱) اسنادی از ارتباطات تجاری قرن نوزدهم[48]به‌دست می‌دهد که در جای دیگری نیست. هر چند این کار به‌اندازه مجموعه تاریخچه اقتصادی خاورمیانه[49]به قلم همین مؤلف باارزش نیست. در دوره معاصر، نشریه فایننشال تایمز سالانه یک ضمیمه درباره ایران منتشر می‌کند که معمولاً شامل ارزیابی‌هایی نسبتاً به‌روز و آگاهانه از اوضاع اقتصادی ایران است.
جامعه
در حکومت پهلوی، امکان انجام بررسی‌های کافی درباره جامعه ایران و تغییر ساختار طبقاتی آن وجود نداشت. دانشمندان علوم اجتماعی که در ایران حضور داشتند، دارای محدودیت مطالعاتی بودند. نوشته‌هایی هم که در حوزه اطلاعات جمعیت‌شناختی و نابرابری درآمدی در این دوره انجام می‌شد، کمابیش تبلیغاتی بوده است. مقالاتی که درباره اصلاحات ارضی انتشار یافت، که قبلاً هم به آن اشاره شد، درواقع ایده‌هایی را برای تغییرات در روستاها ارائه می‌دادند. کتاب فئودالیسم قدیمی و حکومت در ایران[50]از پل‌ویه (پاریس، ۱۹۷۵) شامل بخش‌های مفید و با ارزشی است، گرچه طرح مباحث کاربردی کتاب بسیار موفق‌تر از مباحث نظری آن است. مقاله ساختار قدرت و تغییر اجتماعی در ایران: ۱۹۶۹ تا۱۸۰۰[51] اثر نیکی کدی که در مجله بین‌المللی مطالعات خاورمیانه (جلد ۲، ۱۹۷۱) منتشر شده است، تلاشی برای ترسیم ویژگی‌های اصلی [حکومت ایران] است. خلاصه‌ای از تحولات اخیر جامعه ایران را می‌توان در مقاله مایکل فیشر[52]، جامعه ایران: تحول و دگرگونی[53] و همین‌طور در کتاب امیر صادقی و فریر[54]با عنوان ایران در قرن بیستم[55] مشاهده کرد. نقش روحانیت در سیاست و جامعه ایران به‌طور کامل در مقاله نقش مخالف علما در ایرانِ قرن بیستم[56] نوشته حامد الگار[57]در کتاب نیکی کدی، دانشمندان، قدیسین و صوفیان[58] (برکلی، ۱۹۷۲) تحلیل شده است. کتاب زنان در جهان اسلام[59]گردآورنده لوئیس بک[60] و نیکی کدی (کمبریج: انتشارات دانشگاه هاروارد، ۱۹۷۸) اطلاعات کافی درباره جایگاه زنان در جامعه ایران ارائه می‌دهد.
برخی مطالب پراکنده درباره وضعیت شهری قبل از شکوفایی نفتی در ایران را می‌توان در کتاب جان کانل[61]، تهران: شهرنشینی و توسعه[62] (برایتون، انگلیس: مؤسسه مطالعات توسعه، ۱۹۷۳) پیدا کرد. مقالاتی درباره بررسی طبقه کارگر در ایران به رشته تحریر درآمده‌اند که ارزش مطالعه دارند، از جمله اثری که کمیته مقابله با سرکوب در ایران[63]، با عنوان طبقه کارگر ایران[64] (لندن، ۱۹۷۷) منتشر کرده و کتاب ت.جلیل، کارگران ایران[65] (لندن: کمیته احیای حقوق اتحادیه‌های تجاری در ایران، ۱۹۷۶) موجود است. برای آگاهی از تجزیه و تحلیل طبقه کارگر در دوره مصدق، ببینید گزارش سازمان بین‌المللی کار، کار در ایران[66] (ژنو، ۱۹۵۰).
اطلاعات کنونی
علاوه بر نشریه مریپ ریپورتز، مقالات و اطلاعات کتاب‌‌شناختی هم در مجلاتی معتبر منتشر شدهاند، ازجمله مجله خاورمیانه[67]، مجله بین‌المللی مطالعات خاورمیانه، مجله مطالعات خاورمیانه،[68] مجله مطالعات ایران،[69] مجله تاریخ و اقتصاد سیاسی ایران[70] (Ripe، دانشگاه جورج تاون، واشنگتن دی سی، صندوق پستی ۹۶۱) و مردم‌نامه[71] (که در مؤسسه تحقیقات تطبیقی اجتماعی برلین و به زبان آلمانی انتشار می‌یابد). از میان گروه‌های فعالی که درباره ایران مطالبی منتشر می‌کنند عبارتند: کمیته مردمی ایالات متحده در ایران،[72] صندوق پستی ۷۷۸۲، فیلادلفیا، پنسیلوانیا، ۱۹۱۰۱؛ کمیته آزادی اندیشه و هنر در ایران،[73] خیابان برادوی ۸۵۳، ساختمان ۴۱۴، نیویورک۱۰۰۰۳؛ کمیته مقابله با سرکوب در ایران، صندوق پستی ۴، رایزیگ فری، آپراستریت ۱۸۲، لندن شماره ۱؛ انجمن دانشجویان ایرانی در ایالات‌متحده،[74]صندوق پستی ۴۰۰۲، برکلی، کالیفرنیا ۹۴۷۰۴.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. از کتاب هالیدی دو ترجمه فارسی منتشر شده است:
ـ فرد هلیدی، دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ترجمه فضل‌الله نیک‌آیین، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1358. این ترجمه کامل نیست و مترجم مطالبی از فصل هشت با عنوان «مخالفان» را ترجمه نکرده است.
ـ فرد هالیدی، ایران: دیکتاتوری و توسعه، ترجمه علی طلوع و محسن یلفانی، تهران: انتشارات علم، 1358.
[2]. Iran: The Illusion of Power
رابرت گراهام، ایران: سراب قدرت، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران، انتشارت سحاب، 1358 .ویراستار
[3]. Financial Times
[4]. Iran: Dictatorship and Development
مشخصات دو ترجمه از این کتاب در مقدمه این مقاله ذکر شده است. ویراستار
[5]. Reza Baraheni, The Crowned Cannibals
[6].Behrang, Iran: le maillonFaible
[7].Maspero
[8]. The History of Modern Iran
جوزف آبتن، نگرشی بر تاریخ ایران نوین، ترجمه یعقوب آزند، انتشارات نیلوفر،1361. ویراستار
[9]. Joseph Upton,
[10]. Nationalism in Iran
ریچارد کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین، نشر کویر، 1371. ویراستار
[11]. Richard Cottam
[12]. Marvin Zonis, The Political Elite in Iran
ماروین زونیس، روانشناسی نخبگان سیاسی ایران، ترجمه پرویز صالحی، سلیمان امین‌زاده، زهرا لبادی، نشر چاپخش، 1387. ویراستار
[13]. James Bill, The Politics of Iran
جیمز البن بیل، سیاست در ایران: گروه‌ها، طبقات و نوسازی، ترجمه علی مرشدی‌زاده، نشر اختران، 1387. ویراستار
[14]. Joanna de Groot
[15].Zonis and Bill
[16].Empty Elites or Perils of Political Science
[17]. Review of Middle East Studies
[18].Mehdi Mozafari, L’lran
[19]. Comment IlsSontGouvernes
[20]. Donald Wilbur, Reza Shah
[21]. Ahmad Mahrad, Iran unter der herrschaft Reza Schahs
[22].SepehrZabih, The Communist Movement in Iran
سپهر ذبیح، تاریخ جنبش کمونیستی در ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، نشر عطایی، 1364. ویراستار
[23]. The Tudah and Firqah-i Dimurkat
[24]. International Journal of Middle East Studies
[25]. Factionalism in Iran: Political Groups in the 14th Parliament
هر دو مقاله در این کتاب ترجمه و منتشر شده اند: یرواند آبراهامیان، مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، نشر شیرازه، 1376. ویراستار
[26]. Middle East Studies
[27]. The Crowd in Iranian Politics
نقش جمعیت‌های مردمی در سیاست ایران؛ 1332 ـ 1285؛ یرواند آبراهامیان، مردم در سیاست ایران، پنج پژوهش موردی، ترجمه بهرنگ رجبی، نشرچشمه، 1394. ویراستار
[28].Julian Bharier,Economic Development in Iran,
جولیان باریر، اقتصاد ایران، 1349 ـ 1279، ترجمه و حواشی مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسیسازمان صنایع ملی و سازمان برنامه، 1363. ویراستار
[29]. Keith McLachlan
[30]. The Iranian Economy; 1960-76
[31]. R.W. Ferrier
[32]. Iran: An Economic Profile
[33]. The Hudson Institute's report
[34].Iran, Oil Money and the Ambitions of a Nation
[35].Robert Looney
[36]. Economic Development of Iran
[37]. A Hegelian Forecast
[38]. Aspen Institute
[39]. Iran: Past, Present, Future
[40]. Jane Jacqz
[41]. Nikki Keddie
[42].The Iranian Village Before and After Land Reform
[43].Journal of Contemporary History
[44].Helmut Richards, Land Reform and Agribusiness in Iran
هلموت ریچاردز، اصلاحات ارضی و کشاورزی در ایران، ترجمه اصغر ابوترابی، به نشانی http://15khordad42.ir/?page=post&id=5530 . ویراستار
[45]. Eric Hooglund
[46].The Khwushnishin Population of Iran
[47]. Charles Issawi,Economic History of Iran,1800-1914
چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار، 1332 ـ 1215 ه.ق)، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره، 1362. ویراستار
[48]. 19th Century trade links
[49]. Economic History of the Middle East
[50].Vielle's La feodalite et I'etat en Iran
[51]. The Iranian Power Structure and Social Change: 1800-1969
[52]. Michael Fisher
[53]. Persian Society: Transformation and Strain
[54].Amirsadeghi and Ferrier
[55]. Twentieth Century Iran
[56]. The Oppositional Role oftheUlema in Twentieth Century Iran
[57].Hamid Algar
[58]. Scholars, Saints and Sufis
[59]. Women in the Muslim world
[60]. Lois Beck
[61]. John Connell
[62]. Tehran: Urbanization and Development
[63]. The Iranian Working Class
[64]. The Iranian Working Class
[65]. T. Jalil , Workers of Iran
[66].Labor in Iran
[67]. Middle East Journal,
[68]. Middle East Studies
[69]. Iranian Studies
[70]. Review of Iranian Political Economy and History
[71].Mardomnameh
[72]. US People's Committee on Iran
[73]. Committee for Artistic and Intellectual Freedom in Iran
[74].Iranian Students Association in the US
تعداد بازدید: 1100
