تحلیل تاریخی علت طراحی و پیامدهای «انقلاب سفید»

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی انقلاب اسلامی، به نقل از منابع خبری در این مراسم جواد منصوری، نویسنده و تحلیلگر تاریخ بیان داشت: سیاست‌های آمریکا در انقلاب سفید به سه محور اصلی اعم از سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تقسیم شده است.

وی با بیان این که در حوزه فرهنگی تشدید اسلام‌زدایی از برنامه‌های اصلی سیاست‌های آمریکا به شمار می‌رفت که با جدیت دنبال می‌شد، اضافه کرد: بعد از انتخابات آمریکا و اعلام سیاست‌های جدید آن مبنی بر فضای باز سیاسی، آزادی مطبوعات و احزاب و آزادی اجتماعات، شاه اصول انقلاب سفید را برای اجرای سیاست‌های آمریکا در ایران طراحی و اجرا کرد.

منصوری با اشاره به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید به عنوان دو چالش بزرگ، ادامه داد: اگر چه این دو به ظاهر متجددانه و در راستای پیشرفت کشور بود، ولی منتقدان این اصول معتقدند، اتفاقات پشت پرده به نفع ملت ایران نبوده است.

وی افزود: بعد از انتخابات آمریکا و روی کار آمدن کندی به عنوان سیاستگذار جدید برنامه‌های آمریکا، سیاست‌های خارجی و داخلی ایران به طور کلی دگرگون شد و سیاست‌های جدید آمریکا مبنی بر فضای باز سیاسی، آزادی مطبوعات و احزاب و آزادی اجتماعات در ایران توسط شاه و تحت عنوان اصول انقلاب سفید در ایران طراحی و اجرا شد.

منصوری با اشاره به شکست شاه در خصوص لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و مبارزه روحانیون و مردم با این لایحه، عنوان کرد: اگر چه رژیم پهلوی در این امر عقب‌نشینی کرد، ولی متعهد به اجرای آن در ایران بود.

منصوری ادامه داد: شاه برای انقلاب سفید با شعاری وارد میدان شد که بتواند همه مردم را جذب کند و حمایت مردمی را داشته باشد و برای همین 6 اصل را برای انقلابی که پیش از آن آمریکایی‌ها خبر آن را داده بودند، طراحی کرد.

وی اضافه کرد: در حوزه اقتصادی نیز با توجه به این که جامعه ایران فئودال و بسته بود، به زعم آمریکایی‌ها برای نظام سرمایه‌داری آمریکا سودی نداشت و هماهنگ با سیاست‌های آنها نبود و بنابراین اصولی را برای این تغییرات در نظر گرفتند.

منصوری بیان کرد: ایجاد طبقه متوسط در ایران که سودی برای نظام سرمایه‌داری آمریکا داشته باشد، یکی از مباحث مهم در بحث اقتصادی به شمار می‌رفت. زیرا اگر چه آمریکایی‌ها با هدف شکل دادن به ارزش‌ها و اعتقادات مردم از طریق بازار و برنامه‌های رسانه‌ای به ایجاد طبقه متوسط دست زدند، اما در عمل این طبقه در اختیار مبارزات شیعی قرار گرفت و ریشه اصلی انقلاب اسلامی را تشکیل داد.

این پژوهشگر تاریخ معاصر ایران گفت: در این راستا دو روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رئیس سازمان اطلاعات آمریکا (سیا) اعلام کرد ما در قبال قضایایی که در ایران اتفاق افتاده، نمی‌دانیم چه باید بگوییم، زیرا اتفاقی عجیب و باورنکردنی است.

وی اضافه کرد: اگرچه سیاست‌های ایران تحت تأثیر انتخابات آمریکا بود، اما به دلیل امکان‌پذیر نبودن اجرای برنامه‌ها در فضای باز سیاسی و اجتماعی، دستور به شدت دستگیری‌ها، تبعیدها و شکنجه‌ها دادند.

منصوری با اشاره به سخنرانی تهدیدآمیز و توهین آمیز شاه به علما و روحانیون و مذهبی‌ها بعد از رفراندوم و خطاب آنها با عنوان «ارتجاع سرخ و سیاه»، ادامه داد: قدرتی که روحانیون و مذهبی‌ها در مقابل رژیم شاه پیدا کردند از جمله پیامدهایی بود که انقلاب سفید به همراه داشت.

وی افزود: از اثرات رفراندوم انقلاب سفید می‌توان به اتحاد آمریکا و شوروی برای نخستین بار پس از جنگ جهانی دوم اشاره کرد. چرا که پیش از این، آمریکا و شوروی همیشه مقابل یکدیگر بودند و برای نخستین بار برای مقابله با ملت ایران متحد شدند و حمایت خود را در مقابل روحانیون از شاه بیشتر کردند.

معاون پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، متحد شدن جریانات غرب‌گرا، ضدمذهبی و بی‌تفاوت‌ها را با جریان مذهبی‌ها در راهپیمایی خرداد 1342 در روز عاشورا از دیگر پیامد‌های رفراندم انقلاب سفید دانست و بیان کرد: در این راهپیمایی‌ها همه دیدند که چگونه باسوادان، بی سوادان، معلم، کاسب، تاجر، ارتشی با لباس شخصی و مردم عادی در کنار هم حضور داشتند و تمایل آنها به مذهب و روحانیت بیشتر شد به طوری که آرام آرام حضرت امام خمینی (ره) به عنوان رهبر در بین مردم معرفی شد.

وی عدم کفایت دستگاه‌های امنیتی شاه در تأمین امنیت شاه و مملکت در آن سال‌ها را موجب حضور موساد و دستگاه جاسوسی اسرائیل در ایران دانست و ادامه داد: پس از مبارزات مردمی در آن سال‌ها برای نخستین بار موساد در سال 1342 در ساواک دفتر گرفت و بازجوهایی از ایران برای آموزش به اسرائیل رفتند و ابزار و آلات شکنجه از اسرائیل وارد ایران شد.

منصوری عنوان کرد: از راه‌های گریز شاه از شکست در برابر مردم را می‌توان به تغییر نام «انقلاب سفید» به «انقلاب شاه و مردم» برشمرد. چراکه هنگامی که شاه دید این انقلاب با این نام جواب نمی‌دهد و روحانیون اعتبار بیشتری یافتند، برای تظاهر به صداقت و نزدیکی بین مردم و شاه از این عنوان استفاده کرد تا مردم را از روحانیت جدا کند که البته موفق نشد.

در گزارش دیگری از سومین نشست از مجموعه نشست‌های «پنجاهمین سال آغاز نهضت امام خمینی (ره)» با موضوع «بررسی علل طراحی اصول انقلاب سفید و پیامدهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن» آمده است که جواد منصوری با اشاره به ایده‌های متفاوت جان اف کندی که به پیروزی او در کارزار انتخابات ریاست جمهوری سال 1961 آمریکا منجر شد، به نحوه مواجهه او با کشورهایی مانند ایران پرداخت و گفت: کندی در کتابش «صلح برای جهان» علناً می‌گوید: آمریکا می‌خواهد با قیام‌های مردمی که در گوشه، گوشه دنیا به وقوع می‌پیوندد و خصوصاً در سرزمین‌هایی که از اسلام تغذیه می‌شوند، چه کار کند؟

وی با بیان این که «دستگاه حاکمه ایران از سال 1332 تا 1357 تابع قاطع سیاست‌های واشنگتن بود» به عقب ماندن انگلستان از این قافله اشاره و تاکید کرد: انگلیس قبل از آن که کندی بخواهد سیاست‌هایش را به شاه تحمیل کند، با او (شاه) وارد مشورت شد و پیشنهاد ایجاد یک «فضای باز سیاسی» را داد اما پیام کندی برای شاه این بود که آن گونه که من از جامعه ایران برداشت کرده‌ام، نه تنها این دولت (دولت وقت ایران) بلکه خودت (شاه) هم باید بروی.

این پژوهشگر عرصه تاریخ معاصر ایران افزود: به همین خاطر است که شاه با او توافق می‌کند که متعهد به انجام کل آن چیزی شود که او (کندی) می‌خواهد در ایران انجام بشود و به این ترتیب و البته بعد از بازگشت شاه از سفر آمریکا در فروردین 1341 انقلاب سفید کلید خورد.

منصوری ادامه داد: شاه ابتدا علی امینی را برکنار کرد و علم را به جای او نشاند. بعد از آن غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی پیش آمد که دو ماه به طول انجامید و دست آخر هم شاه مجبور شد کوتاه بیاید و اعلام کند این این لایحه به اجرا درنمی‌آید، اما بعد از مدتی علناً برای اجرای 6 اصل موسوم به انقلاب سفید اعلام رفراندوم کرد.

وی با بی‌مبنا خواندن این همه‌پرسی گفت: در سیاست‌های آمریکا در راستای اجرای این طرح، سه محور وجود داشت؛ در بخش سیاسی آنها به دنبال ایجاد یک فضای باز سیاسی بودند که طبیعتاً آزادی احزاب و مطبوعات، آزادی انتخابات و آزادی‌های اجتماعی مهم‌ترین آنها بود.

اولین فرمانده سپاه ادامه داد: در بحث فرهنگی آنها اسلام‌زدایی را تشدید کردند و در 14 محور آن را به مرحله اجرا درآوردند. در بحث اقتصادی هم آنها به دنبال ایجاد طبقه متوسط بودند؛ در همین زمینه آنها می‌گفتند که در حال حاضر 10 درصد مردم ایران ثروت را در اختیار دارند و 90 درصد دیگر توان خرید ندارند؛ البته منظورشان خرید محصولات خودشان بود.

این پژوهشگر تاریخ معاصر ایران افزود: علیرغم قیام مردم، شاه به کندی پیام داد و گفت که آماده است این طرح را اجرا کند و کندی هم در پیامی به او خواستار بی‌توجهی او به این تحرکات شد و به او گفت که با قدرت طرح را اجرا کند.

منصوری گفت: نکته جالبی که روی داد، این بود که حزب توده پیام داد و در آن علاوه بر این که به شدت با روحانیت مخالفت کرد، از انقلاب سفید شاه حمایت کرد و بعد از این پیام هم شوروی از موضع حزب توده حمایت کرد. بعد از گذشت سال‌ها از کودتای 28 مرداد این اولین باری بود که شوروی و آمریکا علیه مردم ایران با همدیگر متحد شدند.

وی سپس با اشاره به پیامدهای انقلاب سفید افزود: بعد از اعلام موضع حزب توده در این باره، نهضت اسلامی خودش یکه و تنها ایستاده بود و اتفاقاً اعتماد مردمی را هم به خود جلب کرده بود. همگان فهمیدند که این قیام اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) است که استقلال مملکت را تضمین خواهد کرد و به همین خاطر شعار نهضت «نه شرقی، نه غربی، جمهوی اسلامی» شد.

اولین فرمانده سپاه گفت: یکی دیگر از نتایج این طرح آن بود که دستگاه‌های رژیم متوجه شدند که مقابل مردم کاری نمی‌توانند بکنند و به همین خاطر دست به دامان اسرائیل شدند و اولین دفتر موساد در در ایران در سال 1342 در ساواک تاسیس شد.

منصوری اضافه کرد: شاه بعد از مدتی متوجه شد که این انقلاب نتیجه‌ای ندارد و دارد برعکس بر اعتبار روحانیت می‌افزاید و به همین خاطر و با هدف جدایی مردم از روحانیت و چسباندن آنها به خود، نام انقلاب سفید را به انقلاب شاه و مردم تغییر داد.

در گزارش دیگری هم آمده است که جواد منصوری با اشاره به روی کار آمدن کندی در سال 1339 در آمریکا و سیاست‌های آمریکا در آن دوره، اظهار داشت: با روی کار آمدن کندی انگلیس به شاه پیشنهاد داد تا قبل از دستور آمریکا خودش رأساً دست به اصلاحاتی بزند که در همین راستا نیز شاه شریف امامی را جایگزین منوچهر اقبال کرد و فضای باز سیاسی، انتخابات آزاد و... اعلام کرد. امام(ره) پس از استقرار دولت جدید به شاه گفت که نه تنها دولت فعلی، بلکه حتی خود تو را هم نمی‌خواهیم و خواهان ایجاد یک حکومت جمهوری هستیم. در نهایت، شاه متعهد به اجرای تمام سیاست‌های جدید آمریکا در ایران شد و در سفر فروردین ماه 1341 به آمریکا نیز می‌گوید که ما تصمیم گرفته‌ایم آنچه شما می‌خواهید را عملی کنیم.

وی با اشاره به دخالت روزافزون آمریکا در ایران از همان زمان به بعد، افزود: ما دقیقا نمی‌دانیم که در آن سال‌ها چقدر نفت از ایران خارج شد زیرا از سر چاه‌ها تا نفتکش‌ها همه چیز در اختیار آمریکا بود. البته خودشان اعلام می‌کردند که ما روزی دو میلیون بشکه نفت استخراج می‌کنیم، اما کسی واقعیت آن را نمی‌داند.

منصوری با اشاره به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به عنوان اولین مرحله کار آمریکایی‌ها گفت: تحلیل شاه و آمریکا این بود که با توجه به سرکوب مخالفان در دهه 30 کسی متعرض شان نخواهد بود و هرگز تصور نمی‌کردند که تعدادی از مراجع تقلید، وعاظ منبری و مردم اعتراض کنند. مبارزه آنان علیه لایحه نیز دو ماه طول کشید؛ ولی وقتی آنان پیروز شدند امام(ره) گفتند که فریب نخورید؛ هنوز کارهای اصلی مانده است!

این فعال سیاسی دوران انقلاب یادآور شد: بعد از قضیه لایحه مذکور، شاه شخصا وارد کارها شد و حتی دولت نیز در کارها دخالتی نداشت. مجلس نیز قبلا منحل شده بود. او در راستای اجرای سیاست آمریکایی‌ها باید شعاری می‌داد که آمریکایی‌ها را جذب کند و لذا نام «اصول شش گانه انقلاب سفید» را برای آن انتخاب کرد. دلیل انتخاب این عنوان هم آن بود که آمریکایی‌ها می‌گفتند ایران آماده وقوع یک انقلاب است‌، با این تفاوت که انقلاب شما از جنس خون و انقلاب ما سفید است.

وی در تشریح اجزای مخالف انقلاب سفید گفت: این انقلاب در بخش سیاسی شامل ایجاد فضای باز (انتخابات آزاد، آزادی احزاب و مطبوعات و آزادی اجتماع)، در بخش فرهنگی شامل 14 محور فعالیت برای اسلام‌زدایی و در بخش اقتصادی هم ایجاد یک طبقه متوسط بود که بر اساس آن 40 درصد کل ثروت کشور باید در دست 50 درصد جمعیت قرار می‌گرفت.

منصوری با بیان این‌که طبقه متوسط مورد نظر شاه در اختیار مبارزان شیعی قرار گرفت، اظهار داشت: به همین خاطر هم بود که دو روز پس از پیروزیانقلاب رئیس CIA گفت که ما نمی‌دانیم در مورد وقایع ایران چه بگوییم زیرا همه چیز عجیب و باورنکردنی است که ریشه تمام این وقایع هم در سال 1341 بود. امام(ره) در اعلامیه‌های آن دوره حدود 20 بار گفته بودند که علما مردم را آگاه کنند.

معاون پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی با اشاره به حمایت کندی از شاه بعد از رفراندوم انقلاب سفید گفت: تصور شاه این بود که چون خودش مستقیما به میدان آمده مخالفینش سکوت خواهند کرد، اما عملا مخالفین او وارد صحنه شدند. آمریکا هم وقتی دید که شاه بدون سرکوب مخالفانش نمی‌تواند کار کند به شاه اجازه دادند برنامه مورد نظرشان را اجرا کند، حتی اگر آزادی هم ندهد. هنگام اجرای آن برنامه حتی حزب توده نیز از برنامه انقلاب سفید حمایت کرد و شوروی اعلام کرد که اگر روحانیون بیش از این در مقابل این انقلاب بایستند حمایتش از شاه را افزایش خواهد داد.

وی تصریح کرد: با توجه به این مسائل برای اولین بار بعد از جنگ جهانی، دول شوروی و آمریکا برای مقابله با ملت ایران، با یکدیگر متحد شدند. البته حزب توده در سال 57 بیانیه‌ای منتشر کرد و گفت که در آن زمان اشتباه کرده است.

منصوری با بیان این‌که در دوران مبارزات، جریانات غربی و ضدمذهبی آرام آرام به جریان مذهبی پیوستند، تاکید کرد: اینهایی که می‌گویند ما از اول در جریان انقلاب بودیم و بعد مذهبی‌ها آمدند آن را از ما گرفتند دروغ می‌گویند. اینها باید ترکیب گوناگون مردم حاضر در مدرسه فیضیه قم در 15 خرداد 42 را ببینند تا به واقعیت پی ببرند. در واقع از آن زمان، مذهب عامل وحدت و نیروی مبارزه شد و جریانات مختلف به آن گرایش پیدا کردند.

وی با بیان این‌که شناخته شدن امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب یکی دیگر از پیامدهای انقلاب سفید شاه بود، گفت: از آن زمان شاه احساس کرد که در مقابله با مبارزات ناتوان است و لذا موساد به طور رسمی دفتری در ساواک تاسیس کرد و به نیروهای ساواک آموزش داد. از این تاریخ سلطه آمریکا در ایران افزایش یافت و سیاست‌ها و افراد انگلیس نیز از سیستم دور شدند. رقابت این دو کشور در ایران از آن زمان به گونه‌ای شد که هر بار یکی علیه دیگری سیاستی را اجرا می‌کرد.