19 دی 1391
کبری خرم
قیام 19 دی 1356 قم در حساس‌ترین دوره تاریخی نظام شاه صورت گرفت. قیامی که بذر انقلاب اسلامی را با نوید آرمان بلند 15 خرداد 42 در سرزمین ایران کاشت و به عنوان جرقه انقلاب در دل تاریخ ماندگار شد.
در اثر این قیام، زنجیره‌ای از حوادث ورویدادهای سرنوشت‌ساز و اثرگذار در سطح کشور پدید آمد؛ به طوری که مبارزان بهتر و بیشر از پیش از نتایج آن استفاده و روند نهضت را به سمت پیروزی حتمی هدایت و رهبری کردند. اهمیت و جایگاه این قیام در این بود که اولاً حرکت رو به پیش انقلاب را شتاب بخشید؛ ثانیاً خصلت اسلامی و مردمی نهضت امام خمینی(ره) را ثابت و عیان‌تر ساخت.
وضعیت رژیم پهلوی در آستانه قیام 19 دی 56 از هر لحاظ نشان می‌دهد که وقوع چنین حوادثی ممکن نیست: شاه در اوج اقتدار بود؛ شرایط بین‌المللی برای اعمال سیاست خارجی رژیم پهلوی مساعد شده بود؛ اوضاع اقتصادی وسیاست‌های فرهنگی و مسائل امنیتی بر وفق رژیم و شخص شاه در آمده بود دغدغه‌های شاه از روی کار آمدن کارتر بزودی منتفی شد و رئیس‌جمهور آمریکا در ضیافت شام در تهران از محمدرضا بیشترین تجلیل را کرده بود؛ با سیاست فضای باز، حکومت محمدرضا را در ظاهر به باثبات‌ترین حکومتهای منطقه تبدیل کرده بود؛ همه و همه نشان می‌داد که رژیم محمدرضا از خطر وقوع انقلاب در امان بود. در این سالها و نیز در آستانه قیام 19 دی گروههای شاخص اعم از مذهبی، ملی و غیرمذهبی در وضعیتی قرار داشتند که به خوبی مشخص می‌سازد که آنها هیچ برنامه و طرحی برای انقلاب ندارند و یا این توان از آنها سلب شده است.
علل و عوامل قیام 19 دی
قیام 19 دی قم زمینه‌ها و علل و عوامل مختلفی دارد. هرچند تبعید امام(ره) به نجف و دوری ایشان از مرکز مبارزات اسلامی (قم)، ادامه نهضت اسلامی را با مشکل و مانع روبرو ساخت ولی اندیشه مبارزه و مخالفت با رژیم پهلوی به عنوان یک نظام باطل و ظالم در روح و جان مردم باقی مانده بود. از این رو دوام گفتمان مبارزه که حاصل اندیشه‌های سیاسی امام بود؛ زمینه اصلی قیام 19 دی محسوب می‌شود. علاوه بر این، دوره سخت اختناق و سرکوب نیز موجبات قیام را فراهم ساخت. مجموعه حوادث این دوره مانند درگذشت دکتر علی شریعتی و شهادت آیت‌الله مصطفی خمینی و از همه مهمتر مقاله اهانت‌آمیز 17 دی 56، زمینه‌ها و عوامل مهم قیام 19 دی قم بوده است.
در چنین شرایطی به دستور شخص شاه، مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» با هدف هتک حرمت و بی‌اعتبار ساختن امام خمینی (ره) تهیه و در 17 دی 56 در روزنامه اطلاعات درج می‌گردد. با چاپ این مقاله اهانت‌آمیز و استهزاکننده، قم به رهبری روحانیت آگاه و مبارز به‌پا می‌خیزد، کشتار مردم قم در روز 19 دی و سرکوب شدید و خشن قیام عمومی در این شهر باعث به اوج رسیدن اعتراضات و راهپیمائی‌ها در اغلب شهرهای ایران در روزهای بعد می‌شود.
چگونگی قیام 19 دی
وقتی مقاله اهانت‌آمیز روزنامه اطلاعات علیه حضرت امام (ره)، در قم انعکاس یافت، روحانیت و مردم دست به اعتراض و مخالفت زدند. خبر اهانت به مرجع شیعیان و رهبر نهضت اسلامی ایران، دهان به دهان در میان طلاب و مردم شهر مذهبی قم پخش گردید. مردم قم به دلیل شناخت و علاقه شدید به امام(ره)، تحمل اهانت به مرجع و رهبر خود را از دست دادند. شهر قم از لحظاتی که محتوای مقاله اهانت‌آمیز آشکار شد، حالت عادی خود را از دست داد. همه مترصد بودند تا انزجار خود را نسبت به اسائه ادب به ساحت مقدس مرجعیت بروز دهند. در حقیقت همه چیز برای ظهور یک قیام عمومی آماده شد و این بار رژیم پهلوی با دستان خود و با سیاست غلط خود مردم را علیه خود بسیج کرد؛ یعنی عکس آن هدفی که در قالب مقاله جستجو می‌کردند.
روشن‌بینی و فرصت‌شناسی اساتید، مدرسین و طلاب حوزه علمیه قم، بروز انزجار و اعتراض مردم را تمهید کرد. عده‌ای از اینان شامل آیات و حجج اسلام: علی مشکینی، حسین نوری، ناصر مکارم شیرازی، وحید خراسانی، محمد یزدی و... در ساعات پایانی شب در منزل آیت‌الله حسینی نوری جلسه مشورتی تشکیل می‌دهند و با بررسی ماهیت و اهداف مقاله، برای چگونگی مقابله با آن به کنکاش می‌پردازند. مؤثرترین و کاراترین شیوه به تصویب رسید؛ یعنی تصمیم گرفته شد برای ایجاد موج جدید مخالفت و مقابله با رژیم، درسهای حوزه علمیه قم به طور همزمان و هماهنگ تعطیل شود و در پی آن اساتید و مدرسین مراتب اعتراض شدید خود را اعلام نمایند. بدین‌ترتیب مقرر شد روز 18 دی 1356 درسهای حوزه به عنوان اعتراض به انتشار مقاله و ایجاد موج جدید مبارزه تعطیل شود و روز بعد، 19 دی اساتید و مدرسین در درسهای خود اعتراض به رژیم پهلوی را ابراز نمایند.
برای تأثیر بیشتر، مدرسین و اساتید حوزه قرار گذاشتند تا مراجع عظام تقلید نیز در اقدامی هماهنگ دروس خارج خود را تعطیل کنند. ورود مراجع عظام در این قضیه، بر اهمیت موضوع افزود و باعث شد تا مردم بیشتر از همیشه احساس تکلیف و ادای وظیفه شرعی و انسانی نمایند. بدین‌ترتیب اولین حرکت اعتراض‌آمیز طلاب از مقابل مدرسه خان (روبروی حرم مطهر حضرت معصومه (س)) آغاز شد. شعارهای «مرگ بر این حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی» شعله خفته انزجار عمومی را مشتعل ساخت.
تظاهرات محدود طلاب توسط نیروهای پلیس سرکوب شد. تظاهرات‌کنندگان وقتی به مقابل در مدرسه فیضیه رسیدند، توسط نیروهای پلیس متفرق شدند و جمعیت تظاهرات کننده کاملاً پراکنده نشدند و لذا به صورت خودجوش تصمیم گرفتند برای ادامه اعتراض و مخالفت‌ها به منزل آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی بروند. معمولاً طلاب و مردم متدین قم در هنگامه بروز مشکلات و مصائب عظیم به بیوت مراجع عظام و بزرگان حوزه پناه می‌بردند تا تکلیف و وظیفه خود را دریابند. آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی که از جریان مقاله اهانت‌آمیز روزنامه با خبر شده بود به میان جمعیت آمده و با حالت تأثر و اندوه عبارت «انالله و انا الیه راجعون» بر زبان آورد و چنین گفت: «اینها به ایشان [امام خمینی (ره)] توهین نکردند. اینها به ما توهین کردند. چرا که در حقیقت آنها می‌خواستند بگویند که آن آقا [امام خمینی(ره)] با ما مخالف است و معنای حرفشان این است که ما با اینها (رژیم شاه) موافق هستیم؛ در حالیکه این چنین نیست ما از گذشته با رژیم مخالف بوده‌ایم. الان هم مخالف هستیم و در آینده هم مخالف هستیم... اینها اشتباه می‌کنند و دارند راه را بیراهه می‌روند. اینها فکر نکنند ما دیگر سکوت کرده‌ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست بر می‌داریم. اینها باید بدانند که اگر سرنیزه راحتی زیر گلوی ما بگذارند، ما حرفمان را می‌زنیم.»
نماز جماعت پرشکوه تظاهرات کنندگان به امامت آیت‌الله شیخ مرتضی حائری در مسجد اعظم برگزار شد و سپس جمعیت، اعتراض‌های پرخروش خود را با فریادهای طنین‌انداز و با شعارهای درود بر خمینی، مرگ بر حکومت پهلوی، مرگ بر این حکومت یزیدی، در شبستان‌های مسجد اعظم ابراز کرد.
چند تن از مأمورین ساواک برای شناسایی نیروهای مخالف، وارد مسجد اعظم شدند. تظاهرات کنندگان آنها را شناختند. پس از یک ساعت محاصره و درگیریهای خفیف سرانجام شعارهای جمعیت فروکش کرده و مردم آرام آرام از مسجد خارج شدند. به این صورت مخالفتهای روز 18 دی 1356 پایان یافت.
اتحاد حوزه علمیه و مردم قم
بازار قم برای ابراز همدردی با حوزه علمیه قم و وفاداری به آرمانهای انقلابی حضرت امام (ره) و اعلام انزجار از مقاله اهانت‌آمیز 17 دی روزنامه اطلاعات، روز 19 دی را تعطیل اعلام کرد و برای عمومیت دادن بیشتر و تأثیرگذاری عمیق‌تر این حرکت سیاسی ، گروهی از فعالان بازار با بزرگان حوزه تماس گرفتند تا بازاریان را همراهی کنند.
تعطیلی مجدد حوزه و تعطیلی بازار و تصمیم همه آحاد شهر قم، روز 19 دی رابه یک روز فراموش نشدنی مبدل کرد. اگر تا دیروز بخشی از مردم و طلاب به هیجان آمده بودند، امروز (یعنی 19 دی) کل شهر قم به فریاد برخاسته بودند.
مردم وفادار به آرمانهای انقلابی حضرت امام(ره) مجدداً ملجأ و پناهگاهی جز بیوت و منازل آیات عظام نمی‌شناختند و به منزل علامه سیدمحمدحسین طباطبایی رفتند. اجتماع‌کنندگان پس از شنیدن سخنرانی علامه طباطبایی و آیت‌الله محمد یزدی علیه رژیم شعار دادند و مصمم شدند به اعتراضات خود ادامه دهند.
آیت‌الله مکارم شیرازی در این رابطه می‌گوید: «از جمله منازلی که آمدند، منزل ما بود. من دیدم جمعیت طلبه‌ها به قدری زیاد است که منزل گنجایش آنان را ندارد. لذا گفتم که به اتفاق به سمت مدرسه امیرالمؤمنین(ع) علیه‌السلام حرکت کنیم. درسالن مدرسه، اجتماع عظیمی برپا شد. از من خواستند که برای جمع صحبت کنم. من هم طی سخنرانی، نسبت به توطئه‌های دشمن هشدار دادم و گفتم: مسأله تنها هتاکی نسبت به امام(ره) نیست، بلکه به همه مقدسات و به همه ما توهین شده است. لذا باید از هرگونه جدایی و تشتت بپرهیزیم. ا گر بناست زنده بمانیم، باید همه زنده بمانیم. اگر بناست بمیریم، باید همه بمیریم.»
رفتن به منزل آیت‌الله وحید خراسانی آخرین برنامه تظاهرات‌کنندگان در پیش از ظهر 19 دی 1356 بود. ایشان مقاله اهانت‌آمیز روزنامه اطلاعات را «نوشته‌ای پلید» خواند و آن را به شدت محکوم ساخت و شعری را قرائت کرد که برای همیشه در اذهان ماند:
کی شود دریا به پوز سگ نجس کی شود خورشید از پف، منتمس
و بدین‌طریق اعتراضات و تظلمات مردم متدین و انقلابی قم تا اذان ظهر روز 19 دی پایان می‌گیرد. اما اجتماع‌کنندگان قرار گذاشتند تا برای ادامه اعتراضات خود مجدداً در عصر همین روز برای رفتن به منازل آیت‌الله نوری همدانی، آیت‌الله سلطانی طباطبایی و آیت‌الله مشکینی در میدان آستانه و اطراف حرم اجتماع نمایند. همچنین در این حین خبر رسید که عده‌ای از بازاریان ودانشجویان دانشگاههای تهران نیز در تظاهرات بعدازظهر قم شرکت می‌کنند.
از ساعت 30/14 بعدازظهر روز 19 دی، مردم در میدان آستانه و حوالی مدرسه خان اجتماع کردند. این بار به دو دلیل تظاهرات باشکوه‌تر از قبل برگزار شد: یکی به دلیل شرکت مردم و دانشجویان تهران و دیگری به دلیل فروکش کردن ترس و وحشت مردم. ساعت 15/15 دقیقه جمعیت به سوی منزل آیت‌الله نوری حرکت کرد.
جمعیت انبوه و گسترده، پس از استماع سخنرانی آیت‌الله نوری به سوی منزل آیت‌الله سلطانی طباطبایی حرکت کردند. اقشار مختلف مردم شامل طلاب، کارگران، بازاریان، دانشجویان، دانش‌آموزان و کارمندان و معلمان در میدان شهدا (چهارراه بیمارستان) مورد هجوم وحشیانه نیروهای پلیس و امنیت (کماندوها و نیروهای ساواک) که از قبل در این منطقه و در پشت‌بام کلانتری یک خود را مهیا کرده بودند، قرار گرفتند. نیروهای رژیم پهلوی و مردم معترض با هم درگیر شدند.
مأموران رژیم ابتدا شیشه‌های بانک صادرات (چهارراه بیمارستان) را شکستند و آنگاه خود را برای حمله و هجوم آماده کردند. ابتدا تیراندازی هوایی شد. اما مردم به مقاومت می‌پردازند و با هر وسیله‌ای که در اختیار داشتند به دفاع از خود پرداختند. اما به گلوله بستن مردم توسط عمال رژیم، باعث شد تا مردم برای در امان ماندن از گلوله و چماق و باتوم به کوچه‌های خیابان صفائیه و حجتیه فرار کنند.
اندکی بعد مردم به مقابله با نیروهای مسلح رژیم پرداختند. خیابانها و کوچه‌های این منطقه صحنه درگیری شد. عده‌ای از مردم و طلاب توسط ماموران حکومت پهلوی به شهادت رسیدند. طلاب و مردمی که به مدرسه حجتیه پناه برده بودند مورد هجوم نیروهای رژیم قرار گرفتند و برخی به شهادت رسیده و برخی دیگر مجروح و مضروب شدند. درگیری تا ساعت 22 شب ادامه یافت. کوچه‌ها و خیابانهای این منطقه صحنه‌های جنگ و گریز بود. تا پاسی از شب صدای گلوله به گوش می‌رسید. خیابانهای صفائیه و حجتیه و کوچه‌های اطراف این خیابانها پر شده بود از کفش‌ها، عباها، عمامه‌ها و خون شهدا و مردم متدین و طلاب مبارز.
میدان آستانه (اطراف حرم مطهر) نیز صحنه درگیری و کشتار مردم بود. سربازان و کماندوهای رژیم پهلوی مدرسه خان را با گلوله‌های اشک‌آور مورد حمله قرار دادند تا طلاب پناه برده به حجره‌های این مدرسه را تسلیم کنند. شعار مرگ بر شاه در این مکان برای اولین‌بار سر داده شد. نیروهای مسلح رژیم تا ساعات پایانی شب تظاهرات مردم و روحانیت را سرکوب کرد و عده زیادی را مجروح و مضروب ساخت و چند تن از آنان را به شهادت رساند.
مردم تعدادی از مجروحین را به بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی رساندند تا مداوا شوند. طلاب مدرسه رسالت که در کوچه ممتاز قرار داشت، به مداوای زخمیان پرداختند.
بازتاب قیام 19 دی قم
قیام خونین 19 دی با شهید شدن تعدادی از مردم و طلاب و مجروح شدن عده‌ای کثیر از تظاهرات کنندگان در ساعات پایانی شب پایان گرفت. صبح روز بعد (20 دی 56) پلیس ونیروهای امنیتی خیابانهای محل درگیری در چهارراه بیمارستان را اشغال کردند و مانع از تجمع مردم در این مکان شدند. اما گروهی از طلاب انقلابی در اعتراض به جنایات روز گذشته، در منزل آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی اجتماع کردند. آیت‌الله یزدی در این جمع سخنرانی و این عبارات را بیان می‌کند: «فرمان خدا، قاطع؛ فرمان خدا، محکم؛ اطاعت از فرمان خدا، واجب؛ و سرپیچی از فرمان خدا، کفر و الحاد است.» و آنگاه تصمیم نهایی را که از سوی بزرگان و مراجع گرفته شد چنین اعلام کردد: «من از پیش آقایان مراجع می‌آیم؛ آنها جلسه‌ای داشتند و تصمیم‌گیری می‌کردند. من بی‌پرده به آنها گفتم این طلبه‌ها و مردم کشته داده‌اند. من اگر آنجا (منزل آقای گلپایگانی که مردم و طلاب اجتماع کردند) بروم به آنها چه بگویم. بدانید که دشمن وحشی است. از هر درنده‌ای درنده‌تر است. فعلاً از تجمع خودداری کنید. دستور آقایان (مراجع) همین بود و اینکه حوزه باید تعطیل باشد.»
واقعه مهم و سرنوشت‌ساز 19 دی 1356 از وقایع حساس تاریخ انقلاب اسلامی بوده که واکنشهای متعددی را در بر داشته است. از جمله: واکنش روحانیت، واکنش بازاریان، واکنش دانشگاهیان و دانشجویان، واکنش گروههای سیاسی و واکنشهای مردم.
در قیام 19 دی مردم متدین ایران در نقاط مختلف کشور با حضور در مراسمات یادبود و تظاهرات اعتراض‌آمیز، با امام(ره)، شهدا و آرمانهای انقلاب پیمان بستند و حضور واقعی خود را به نمایش گذاشتند. ابتدا مردم تبریز چهلمین روز شهیدان قم را به حماسه بزرگ تبدیل کردند حماسه‌ای که در تاریخ انقلاب اسلامی ایران به قیام 29 بهمن تبریز معروف گشت. در شهر قم مراسم مردمی اربعین شهدای قم با حضور اقشار مختلف جامعه در مسجد اعظم برگزار شد. مراسم اربعین قم مبدأ مبارزات دیگری برای انقلابیون شد. در آبادان نیز مراسم چهلم شهدای قم برگزار گردید. پس از این مراسم، مردم‌آبادان دست به تظاهرات زدند و عکس بزرگ شاه و فرح را به آتش کشیدند که منجر به درگیری میان پلیس و مردم شد. در شهرستان میانه هم مراسم باشکوهی برگزار شد. در تهران نیز از سوی روحانیت و بازار مجالس متعددی در سطح شهر برگزار شد. بازار تهران در روز 29 بهمن (چهلمین روز شهدای قم) تعطیل شد و مردم در مراسم مختلف تجلیل از شهدای قم شرکت کردند. البته در شهرهای دیگر نیز مراسمی همانند مراسم فوق برگزار شد.
قیام 19 دی آثار و برکات زیادی پیش روی مردم مسلمان نهاد. این آثار و نتایج زمینه‌های سقوط رژیم پهلوی را فراهم ساخت. به همین دلیل قیام 19 دی قم جایگاه ارزشمندی در تاریخ انقلاب اسلامی دارد و پیامدهای این قیام را چنین می‌توان جمع‌بندی کرد:
1ـ به روند انقلاب اسلامی شتاب و سرعت بخشید.
2ـ هویت اسلامی انقلاب را جهت داد و هویدا ساخت.
3ـ باعث وحشت رژیم پهلوی از گسترش انقلاب اسلامی شد.
4ـ دروغین بودن شعارهای حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی را ثابت نمود.
5ـ نفوذ و محبوبیت امام خمینی(ره) را بیشتر کرد.
6ـ متحجرین و مروجان جدایی دین از سیاست را شکست داد.
7ـ نهضت اسلامی امام خمینی(ره) را مردمی‌تر و فراگیرتر ساخت.
8ـ ماهیت ضد مردمی رژیم شاه را در دو سطح داخلی و خارجی آشکار نمود.
9ـ امید برخی از گروهها و احزاب و جمعیتهای سیاسی را قطع کرد.
10ـ نیروهای مذهبی را متقاعد کرد که باید برای استمرار انقلاب و نهضت سازماندهی و برنامه‌ریزی نمایند.
منابع:
- طالبی دارابی، ابراهیم، جایگاه قیام 19 دی 1356 در انقلاب اسلامی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، تهران ، 1378، صفحات متعدد
- شیرخانی، علی، حماسه19 دی قم 1356، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، تهران، 1377، صفحات متعدد
www.irna.ir
www.irdc.ir
www.vefagh.co.ir
تعداد بازدید: 954
