26 دی 1391
هفدهم دی ماه سالروز اعلام کشف حجاب توسط رضاخان در سال 1314 است؛ این واقعه از دیدگاه دینی به عنوان نماد برجسته ای از اقدامات رضاخان شناخته می شود و تاثیر عمده ای در اذهان جامعه دینی و به ویژه روحانیت داشته است. به همین مناسبت و برای بررسی دیدگاه های حضرت امام خمینی(س) پیرامون دوران حکومت رضاخان مقاله ای از حجت الاسلام و المسلمین دکتر رسول جعفریان تقدیم خوانندگان گرامی می گردد:
دوره رضاخان
بیشترین تجربه تاریخی امام از دوره رضاخان و فرزندش محمدرضا پهلوی است؛ زیرا این دوره، دوره ای است که امام شاهد رخدادهای آن بوده، با دقت در مسائل آن را دنبال می کرده و رنج فشارهای آن دوره را به ویژه نسبت به برخوردی که با دین و فرهنگ دینی و روحانیت صورت گرفته، تحمل کرده است.
مهم ترین مسأله ای که امام به آن توجه دارد، عبارت از تلاش حکومت و بقای جریان روشنفکری و مارکسیستی برای از بین بردن دین و نفوذ روحانیت است که وسیله حفظ و نگهداری دین است.
در این دوره، همه عناصر موجود، اعم از وابستگان به سیاست روس و انگلیس و یا ملیون و روشنفکران و مارکسیست ها، به دلیل توجهی که به تجدید در اروپا و بعداً در روسیه داشتند، در این نکته متفق و هم نظر بودند که عامل اصلی انحطاط ایران، دین و روحانیت است و برای رهایی از انحطاط، می بایست دست آنها را از تسلط بر جامعه قطع کرد. این موضوع نقطه مشترک حکومت و از این قبیل گروه ها بود.
در میان این جریان ها، حاکمیت رضا خانی، به دلیل در اختیار داشتن قدرت سیاسی و امکانات مالی، بیشترین تلاش را در این جهت کرده و از فعالیت هیچ گروهی بر ضد دین، ممانعت به عمل نیاورد؛ سهل است.
علل مبارزه با روحانیت از سوی رضاخان از دید امام
1. یک عامل مهم از نظر امام، مقاومت روحانیت در برابر مطامع رضاخان و افکار تجدد خواهانه او بود. رضاخان شخصی قدرت طلب بود که کارش را از سربازی آغاز کرد، به شاهی رساند و در طول دوره شاهی خود، در یک نظام مشروطه، کم ترین فرصت اظهار نظر برای دیگران را در اختیار آنان نگذاشت. در این میان، تنها، نیروی معنوی – سیاسی که می توانست در برابر او بایستد، روحانیت بود؛ روحانیتی که با توجه به سوابق خود، اعتماد به نفس کافی داشت و به منابع قدرت خودش متکی بود. مدّرس یک نمونه برجسته است که امام مکرر از او یاد می کند و از جرأت او که در اوج قدرت رضاخان در برابرش می ایستاد و می گفت: زنده باد خودم، مرده باد رضاخان، ستایش می کرد. امام تأکید به این دارد که حرکت اصفهان و مبارزه حاج آقا نورالله و آمدن آنها به قم، تجربه ای بود که رضاخان از روحانیت داشت و می دانست با قلع و قمع کردن آنها یک نیروی اجتماعی سیاسی مهم را از صحنه رقابت با خود حذف کرد و چنین هم کرد. روحانیت که در دوره مشروطه دست کم یک نیروی بسیار جدی در صحنه سیاست بود، در پایان عصر رضا شاه تبدیل به عنصری منزوی و گوشه گیر شده بود.
2. از نظر امام فشار خارجی ها در برخورد با روحانیت مؤثر بود. این چیزی است که از چند جهت قابل بررسی است. اولاً در این که رضاخان را انگلیسی ها سرکار آوردند، هیچ تردیدی نیست. آنان ابتدا کوشیدند تا قرارداد 1919 مشهور به قرارداد وثوق الدوله را بر ایران تحمیل کنند که علما و مردم مخالفت کردند. بعد از آن که مخالفت را جدی دیدند، آن طرح را مسکوت گذاشتند و از طریق روی کار آوردن یک قلدر مستبد متجدد به اهدافشان رسیدند. مهم ترین هدف فرهنگی آنها قلع و قمع نیروی مقاوم سنتی بود که هنوز اتکای به نفس گذشته را داشت و چشم و دلش در پی غربی کردن همه چیز نبود؛ آن هم درست در یک شرایط کاملاً نابرابر که غربی کردن به معنای باختن همه چیز بود.
امام این حرکت را تلاشی از سوی خارجی ها می داند که رضاخان کوشید به توصیه آنها دست روحانیت ر از امور جاری مملکت قطع کند، اساساً توصیه هم نیاز نداشت، جهت گیری کلی سیاست مملکت از پس از مشروطه همین بود. لازم نیست کسی مستقیم اجیر بیگانه باشد، همین که از لحاظ فکری وابسته شد، با افتخار این کار را انجام می دهد و حتی جانش را سر این راه می دهد. امام می فرماید: اجانب، قدرت های بزرگ که مطالعات زیادی در این کشور دارند، ملاحظه کردند که یکی از گروه هایی که می تواند مردم را بسیج کند در مقابل قدرتهای خارجی، روحانیت است. ابتدا شروع کردند با اینها دست و پنجه نرم کردن، یعنی اینها را کوبیدن، اگر شما هم مطبوعات آن وقت را و رسانه های گروهی آن وقت را در نظر بگیرید، یا آن مقداری که از آنها باقی مانده است مطالعه کنید، می بینید که تمام رسانه های گروهی و تمام مطبوعات کشور و رادیو، سینما، تئاتر و تمام اینهایی که در یک کشوری می تواند کار صحیحی بکند، همه آنها در خدمت اجانب و در خدمت این رژیم فاسد، به ضدیت با روحانیت برخاستند. (تاریخ معاصر از دیدگاه امام خمینی، تبیان 20، به کوشش محمد هاشمی و حمید بصیرت منش، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی، 1377، ص126)
وقتی روحانیت قلع و قمع شد، دیگر نیروی مقاومتی در مقابل بیگانگان نبود. زمانی که نیروهای خارجی در جریان جنگ دوم جهانی وارد این کشور شدند، روحانیت به قدری تضعیف شده بود که حتی یک فتوا هم ضد آنها صادر نشد، چون دیگر کسی نمانده بود که فتوا صادر کند. مرجعیت به قدری محدود و منکوب شده بود که فقط به فکر نجات خودش بود تا بتواند پس از بیست سال، در این فضا نفس راحتی بکشد. تازه اگر فتوایی هم صادر می کرد، با وجود آن فضای روشنفکری و تجددمآبانه کاری از پیش نمی برد. البته روحانیت به مرور فعالیت خودش را آغاز کرد و از سال 1322 شمسی به این سو، ایت الله قمی و کاشانی، تحت فشار گذاشتن دولت، آن را مجبور کردند تا دستور متحد الشکل کردن لباسها و برداشتن حجاب را لغو کند. با این حال، به دلیل ضرباتی که بر روحانیت و دین به عنوان عامل وحدت بخش ملی به مردم وارد آمده بود سبب شد تا کسی در برابر خارجی ها مقاومت نکند.
نیروهای متفقین چند سال در ایران ماندند و بعدها که جنگ جهانی دوم خاتمه یافت و آنها کاملاً به مقاصد خود رسیدند، به تدریج از ایران رفتند.
امام به خصوص روی این نکته تکیه دارد که رضا شاه که همه اش ملت اش را سرکوب کرده بود، وقتی خارجی ها آمدند، هیچ حامی نداشت و در عرض سه ساعت از همه نقاط مرزی وارد ایران شدند (تاریخ معاصر، 166 – 167).
3. هدف دیگر از سرکوبی روحانیت، این بود که تجدد با وجود قشر روحانیت دست کم به این شکل و صورت تحقق پذیر نیست. این چیزی بود که متجددان از جریان مشروطه خواهی به ارث برده بودند. در این زمان، در این زمان، تنها چیزی که از مشروطه به ارث مانده بود، نه آزادی و دموکراسی و انتخابات آزاد و مجلس، که همه از بین رفته بود، بلکه روشهای خاص فکری و روشنفکری آن، در مبارزه با سنت ها و در رأس آن با دین و روحانیت بود.
به عبارتی می توان گفت، از مشروطه دو چیز مرتبط با هم مانده بود. نخست تجدد با تعریف خاص آن که چیزی جز غرب زدگی نبود و البته این اصطلاحی است که همیشه مورد تمسخر متجددها بوده و به بانی و باعث آن فحش می دهند. دیگری موضع ضد آخوندی که لازمه همان گونه تجدد بود؛ تجددی که صرفاً مادی گرا بود و می بایست از قدرت معنویت خالی می ماند. در واقع، اعام شیخ فضل الله پایان دوره نفوذ روحانیت در حد مرجعیت خود را از سیاست کنار کشید و پس از برطرف شدن آشوب های سیاسی و آمدن رضاخان، عصر تجدد آغاز شد.
روحانیت پایگاه اندیشه های معنوی و سنتی بود و حفظ و نگهداری آن، مانع از رسیدن به تجدد مادی به حساب می آمد. البته راجع به این تجدد هیچ اندیشه جدی وجود نداشت و از هر دو طرف، افراط و تفریط هایی صورت می گرفت، و گاه برخی از روحانیون نیز به خاطر بدبینی هایی که به متجددین داشتند، بی دلیل در برابر برخی از اصلاحات می ایستادند؛ اما به هر روی، حاکمیت با اخذ صورت تجدد غربی – از همان نوعی که در ترکیه بوده و اصل لائیک بودن را پذیرفته و آن را لازمه تجدد می دانست - برای حذف روحانیت و محدود کردن کار آنها تلاش می کرد. در یکی از اسناد، وقتی سخن از «تجدد نسوان و کشف حجاب» شده، از حاکم سرحدی آستارا که با این
اقدامات مخالف بوده، به عنوان کسی که «اساساً منکر عوالم تجدد و تربیت بوده و به طور کلی فاقد روح تمدن می باشد» یاد شده است. (تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص 276).
امام می فرماید: اول هدفی که رضاخان در نظر گرفت، کوبیدن روحانیت بود به اسم این که می خواهم اصلاح بکنم. تمام کارهایشان از اول تا اخر به اسم اصلاح و به اسم ترقی دادن کشور بود. (تاریخ معاصر، ص125).
و در جای دیگر می فرماید: وقتی که جای پایش محکم شد، هدف اول و آن چیزی که باید در رأس برنامه ای بود که برای او تنظیم کرده بودند، تضعیف این قشر. برنامه این بود که این قشر در بین ملّت، حیثیت خودش را از دست بدهد تا این که بتواند آن کارهایی که می خواهند انجام بدهند. روزنامه نویس های آن وقت و قلمداران آن وقت، مجّهز شدند و همه به ضد روحانیت مشغول کار شدند. (تاریخ معاصر، 106).
اندیشه تفکر از آن روشنفکرها و با فشار خارجی ها بود که طرفدار اصلاحات بودند. این حرکتی بود که از چند دهه قبل از آن در عثمانی پیاده شده بود و فشار برای اصلاحات به صورت سیاست جاری اروپایی ها در ارتباط با دولت عثمانی در آمده بود. امام تأکید داشت که این اقدامات نمی توانست از سوی خود رضاخان باشد، چرا که او نمی دانست حاء روحانیت با هاء هوز است یا حاء حطی. (تاریخ معاصر، 111) ایشان می فرماید:
نمی توانیم باور کنیم که این اساس از مغز خشک خود رضاخان بود، زیرا که این یک شالوده متفکرانه بود که بی دستور مدبرانه دیگران انجام نمی گرفت و اکنون هم پیروی از آن نقشه، کمک به خرابی مملکت است. (تاریخ معاصر 110).
امام که خود مدافع اصلاحات بود و بارها فرموده بود که با مسائل تمدنی مخالفتی ندارد، نظرش این بود که جدا کردن روحانیت از بدنه تجدد، یک ضربه اساسی به قوای معنوی جامعه است. ایشان با اشاره به این مطلب می فرماید:
خطای دیگر آنها بدبین کردن توده جوان به روحانیت بود که دولت با تمام قوا کوشش در آن می کرد که به واسطه آن تفکیک قوه روحیه و مادیه از یکدیگر گردید و زیان های کمرشکن به کشور وارد شد از دست دادن این قوه معنوی و مادی، کار مملکت را عقب انداخت و تا این دو قوه را بر نگردانیم، به همین حال هستیم. (تاریخ معاصر، 110)
روشهای برخورد با روحانیت
همه نیروهای ضد دین و مخالف با روحانیت، شامل حاکمیت پهلوی، وابستگان آن و نیز روشنفکران مخالف دین یا موافق با محدود کردن دین، دلایل و روشهای خاصی برای مبارزه با روحانیت داشتند. در اینجا، از دید امام به برخی از مطالب اشاره می کنیم.
1. برای حاکمیت پهلوی به ویژه در دوره رضا خانی که کارش را از قزاق خانه آغاز کرده بود، زور مهم ترین ابزار بود. به فرمایش امام، رضاخان گفته بود که یک سرباز دزد ارزشش برای او بیشتر از تمام معارف ایران است. رضاخان معتقد بود که می باید و می توان به زور سرنیزه، همه چیز را حل کرد. برای اصلاحات نیز شامل متحد الشکل کردن لباس مردم، برداشتن عمامه از سر معممین و کم کردن شمار آنان و مهم تر از همه برداشتن حجاب، تعطیل مجالس روضه خوانی، همه اینها در درجه نخست به وسیله زور و با قدرت شهربانی باید از میان می رفت و البته کنارش مجالس توجیهی نیز که تئوریسین آنها محمود جم، علی اصغر حکمت، تقی زاده، پیرنیا و دیگران بودند، در هر اداره و شهری برگزار می شد. اما نیروی اصلی، پاسبان های شهربانی بودند که چادر را از سر زنها می کشیدند و لباس روحانیت را از تن علما بدر می آوردند.
این برخورد، سبب شدت گرفتن فضای استبدادی کشور و آزار همه مردم شد. مردمی که رضاخان را به دلیل تأمین امنیت در ایران دوست می داشتند، یک مرتبه مواجه با ناامنی از طرف خود مأموران دولتی شدند. همه جا تحت کنترل آنها بود. هیچ حمامی حق نداشت که زنی را با چادر راه دهد، بلکه زنان می بایست با کلاه وارد می شدند.
این برخورد خشن که خاطرات تلخ آن را همه زنان و مردان آن روزگار به یاد دارند، چیزی است که به شدت روی ذهن امام تأثیر گذاشته و ایشان بارها در سخنرانی های خود از فشاری که در قم بر مرد و زن و به ویژه به دلیل مرکزیت روحانیت این شهر، بر روحانیون بوده و آنان را مجبور بودند از صبح تا شام در باغات اطراف قم باشند، سخن گفته اند. (تاریخ معاصر، 114-115)
امام در این باره خاطراتی دارد که برخی از آنها را در سخنرانی ها مکرر نقل می کند. از جمله که مجالس روضه در خانه برخی از علما – مانند ایت الله صدوقی – پیش از نماز صبح برگزار می شد تا دور از چشم مأموران دولتی باشد. برداشتن عمامه به زور یکی از روشهای عادی پاسبان های شهربانی بود. همان طور که کشف حجاب به معنای براشتن چادر از سر زنان، کاری عادی بوده است. امام می فرماید: بعضی از محترمین معممین که نمی خواهم اسمش را ببرم، بردند در کلانتری و همانجا با چاقو عبا و قبایش را بریدند به شکل این که کت و شلوار باید باشد و رهایش کردند (تاریخ معاصر 105)
2. جدایی از روش های استبدادی حاکمیت، برای تضعیف وجهه احکام دین و موقعیت روحانیت در جامعه، کاری بود که نه تنها حکومت بلکه همه روشنفکران غربگرا و
مارکسیست به آن توجه داشتند. در واقع، آنان دشمن اصلی خود را مظاهر دینی خود را مظاهر دینی جامعه می دانستند و این هم ناشی از همان نگرش تجدد گرایانه بود که صحبتش رفت.
این مجموعه، در نوشته ها و سخنرانی ها و مطبوعات روحانیت را به صورت های مختلف به تمسخر می گرفتند و در این کار، با یکدیگر هماهنگ بودند. در واقع همزمان با شدت یافتن نگرش تجددگرا در ایران که محصول اندیشه های وارده از غرب، پیش و پس از مشروطه بوده و در دوره رضاخان به اجبار به صحنه عمل وارد شده بود، روحانیت به عنوان چهره ضد توسعه و تجدد، سخت مورد تمسخر بود. پشتوانه اصلی این تبلیغات آن بود که عقب افتادگی این ملت از روحانیت است و باید آنها را قلع و قمع کرد.
این تبلیغات میان عامه مردم تأثیر زیادی گذاشته بود و به ویژه یک جهت این تأثیر گذاری روی مردم، سخت روی ذهن امام اثر گذاشته بود، آنچنان که چند بار آن را تکرار کردند.
در این باره امام دو خاطره دارند. یکی نقلی از دوستشان مرحوم حاج شیخ عباس تهرانی که گفته بود، زمانی از اراک عازم قم بودم، وقتی خواستم سوار ماشین شوم، شوفر ماشین گفته بود ما دو دسته را سوار ماشین نمی کنیم، یکی آخوندها و دیگری فواحش. داستان دیگر که برای خود امام رخ داده بود، این بوده است که ماشینی که ایشان در آن سوار شده، در نیمه راه سوختش تمام شده و شوفر ماشین، آن را گردن شیخی گذاشت که در ماشین بوده است. امام می گوید: چون من سید بودم به من چیزی نگفتند. اما درباره تأثیر این تبلیغات گسترده می فرماید: تبلیغاتشان طوری در ملت تأثیر کرد که ملت هم، بسیاری از آنها، البته نه همه، بسیاری از قشرهای ملّت هم مخالف شدهد با روحانیت. (تاریخ معاصر، صص113 – 114). طبیعی بود که وقتی آن همه تلاش در این ارتباط صورت می گرفت، میان مردم نیز تأثیر می کرد: جدیت کردند با دست عمال خودشان، با روزنامه نویس ها، با همه بوق های تبلیغاتی که این جمعیت را از مردم جدا کنند و یک وقت همه عمامه ها را باید بردارند، عمامه ها را برداشتند، طلبه ها نمی توانستند در خیابانها بروند. در زمان رضاخان این طور بود. (تاریخ معاصر 124)
در تحلیل های آنها عقب ماندگی ایران از آمدن و نفوذ اسلام به ایران دانسته شده و روحانیت به عنوان ابزار نشر اسلام، مورد تحقیر جمعی نحله روشنفکری و متجدد از هر نوع و قشر قرار گرفت.
در این باره مطلب دیگری که روی ذهن تاریخی امام اثر گذاشته، برخورد شعرای وابسته به نحله روشنفکری – اعم از موافق و مخالف دولت پهلوی – است که با تمام وجود در اشعار خود روحانیت را مورد استهزاء قرار دادند. دایره این مطلب به قدری وسیع بوده که اگر مجموعه آنچه به طنز و شعر و داستان و لطیفه و غیره که درباره روحانیت گفته شده، جمع آوری شود، کتاب بزرگی می شود.
یکی از چیزهایی که امام به خاطر دارد، اشعار عارف قزوینی است که البته امام اسم او را نمی آوردند و فقط اشاره به شعر او دارند و این که شعرش را هم حفظ بوده اند. تحلیل امام در این ارتباط جالب است:
یکی از شعر ایشان، در همان عصر می گوید تاآخوند و قجر در این مملکت هستند، این ننگ را کشور دارا به کجا ببرد. (رضاخان هم ضد قجر است هم ضد روحانیت و در این زمینه با روشنفکرها هم عقیده است) این ننگِ این که، ننگ این که آخوند در این مملکت هست، کشور دارا این ننگ را به کجا ببرد. (تاریخ معاصر، 119)
این شعر از عارف قزوینی بود که دیوانش هم چاپ شده (ص286):
تا که آخوند و قجر زنده در ایرانند
این ننگ را کشور دارا به کجا خواهد برد
دیوان عارف، مملو از این قبیل اشعار ضد آخوندی و یکی از سندهای جنایت روشنفکر زده ها بر ضد این نیروی معنوی – ملی در ایران است که به شهادت حافظه موجود در تاریخ ایران، هم ضد استعمار بوده و هم ضد استبداد و همیشه از منافع مردم دفاع می کرده و البته بی عیب و نقص فقط خداست.
این عارف که روزگاری ندای میهن پرستی و ملی گری می داد، مانند بسیار و بلکه بیشتر روشنفکران عصر مشروطه، در خدمت اهداف تجدد رضاخانی در آمد. این قبیل افراد، خط ده اصلی این دولت بودند و زمینه های فرهنگی روی کار آمدن و بقای آن را فراهم کردند. قزوینی در سال 1341 قمری در آستانه سلطنت رضاخان می گوید:
ترک حجاب بایدت ای ماه رو مگیر
در گوش وعظ واعظ بی آبرو مگیر
بالا بزن به ساعد سیمین نقاب را
گر هر چه شد به گردنم، آن را فرو مگیر
چون شیخ مغز خالی پر حرف و لابه گوی
ایراد بی جهت سر هر گفتگو مگیر
تازه این که، عارف قزوینی یک شاعر ملی و وطن پرست در مشروطه بود که در دولت رضاخان محبوبیتش را حفظ کرد و در آخر در تشییع جنازه اش هم تمام دولتی ها شرکت داشتندو او یک روز برای مشروطه روز دیگر برای جمهوری و عاقبت هم برای رضاخان ستایش نامه نوشت، کسی که به امید تجدد به هر دری زد. در یکی از تصنیف های او این شعر (ص 422 چاپ انتشارات جاویدان 1361) آمده:
شکم ز آخوند همچو سفره پاره
تو همچو مال اوقاف کن ببینم
در اتلاف نفوس جنس آخوند
به حکم عقل اتلاف کن ببینم
وقتی راجع به خدا شناسی از این عارف قزوینی می پرسند، می گوید البته انسان در هر حالی که هست باید یک رابطه معنوی با خدای خودش داشته باشد، اما لازم نمی دانم که حتماً آن رابطه را باید از راه نماز شب خواندن پیدا کرد خیر بلکه بر خلاف آن عقیده دارم. بخاطرم هست ایام جوانی اغلب در دل شب یا نزدیک سحر از خواب برخاسته با جام سماور شراب می خوردم و در آن حال مستی و تنهایی با خدای خویش مشغول راز و نیاز و سوز و گداز می شدم (دیوان 521). الحق که باید گفت عارف بوده است!
3. یکی از اساسی ترین کارهای تبلیغی از بین بردن مجالس روضه خوانی بوده است. اما می فرماید: در آن وقت یکی از حرفها که رایج بود، (این بود که) گفتند: ملت گریه. برای این که مجالس روضه را از دستشان بگیرند. (تاریخ معاصر، 123) این هم یکی از روشهای مبارزه با مظاهر دینی و روحانیت بود که به هر حال در این مجالس می توانست با مردم سخن بگوید و اعتراض خود نسبت به حکومت در قالب بیان تاریخ کربلا، اظهار کند.
4. نوع دیگری کار فرهنگی وجود داشت که اساس دین را هدف قرار داده و این نیز سخت مورد توجه امام بود. در این اقدام، همه نیروهای مخالف دین شرکت داشتند؛ اما فعال ترین آنها، گروههای کمونیستی بودند که از پس از انقلاب اکتبر در سال 1917 – دو سه سال پیش از روی کار آمدن رضاخان – در ایران فعال شدند. راه نفوذ آنها جمهوری آذربایجان و از آنجا به سوی رشت و تبریز بود. بسیاری از سوسیالیست ها و روشنفکران چپ ایرانی نیز در آلمان و دیگر کشورهای اروپایی با این قبیل اندیشه ها آشنا شده بودند.
در تبلیغات کمونیستها، دین افیون توده ها دانسته شده و روحانیون از هر جهت عامل تخدیر معرفی می شدند. این حرکت، برای مارکسیستهای انقلابی به این معنا بوده که روحانیت مانع انقلاب توده هاست؛ اما شگفت آن که نوشته های آنها بر ضد دین، به راحتی منتشر می شد و تا وقتی بوی تحزب و سیاست نداشت، مخالفتی با آن صورت نمی گرفت. امام با این تبلیغات کاملاً آشنا بوده و به حساب حساسیتی که روی دین داشت، در این زمینه نیز حساس شده بود. امام از قول آنان نقل می کند که می گفتند:
اینها – یعنی روحانیت – با وعده بهشت و با وعده این طو رچیزها مردم را آرام می کنند، لالایی می گویند برای مردم، مردم را بیهوش می کنند و قدرتمندها مردم را می چاپند؛ در صورتی که اگر هر منصفی به تاریخ انبیا مراجعه کند، می بیند که انبیا بودند که توده ها را بیدار می کردند بر ضد دولتها. (تاریخ معاصر، 113)
روشنفکران غرب زده و مستفرنگ هم همین حرفها را در سراسر دوره رضاخان می زدند.
قشر جدیدی که پس از مشروطه تربیت شده بود، با همین اهداف شکل گرفته بود. اما از قول آنها نقل می کند که مرتب می گفتند:
اسلام کهنه شده است، دیگر حال وقت عصر نوینی است، جالا عصر تجدد است، حالا عصر موشک است، در عصر موشک دیگر اسلام نباید مطرح بشود (تاریخ معاصر، 118).
5. بدنام کردن روحانیت، به صورت های دیگری هم بود. از جمله این که زمانی انگلیسی شدن لکه ننگ بود. با این که همه کارگزاران اصلی دولت رضاخانی از وابستگان به این سیاست بودند، اما برای این که از ذهنیت بد مردم نسبت به انگلیسی ها علیه روحانیت استفاده کنند، آخوندها را متهم به انگلیسی بودن می کردند. امام روی این نکته تکیه زیادی کرده و در چندین مورد آن را گوشزد کرده است (تاریخ معاصر، 127 – 128).
کشف حجاب
از دید امام یکی از کارهای زشت و ضد ملی و اسلامی این دوره، کشف حجاب و متحد الشکل کردن لباسها بود. امام دریافت درستی از این قضایا داشت. نخستین مسأله که امام روی آن حساسیت داشت، تقلید رضاخان از آتاتورک بود که کوشید هرچه در عثمانی صورت گرفته در اینجا نیز پیاده کند. اندیشه احمقانه او این بود که لباسهای سنتی و محلی مانع تجدد است و باید از بین برود. به همین دلیل طرح متحد الشکل کردن لباسها را داده و به زور سرنیزه شروع به اجرای آن کرد. در این زمینه البته گاه تغییر عقیده نیز داده می شد. امام در جایی می فرماید: آن که کلاه پهلوی سر آنها گذاشتند، همه می گفتند مملکت باید شعار ملی داشته باشد. استقلال در پوشش، دلیل استقلال مملکت و حافظ آن است. چند روز بعد کلاه لگنی گذاشتند سر آنها، یک دفعه حرفها عوض شد، گفتند: ما با اجانب مراوده داریم باید همه همشکل باشیم تا در جهان با عظمت باشیم. (تاریخ معاصر، 132). آگاهیم که تا سال 1314 شمسی کلاه پهلوی یعنی کلاه یک لبه رسم بود. پس از بازگشت رضاخان از ترکیه، عقیده وی تغییر کرده و کلاه شاپو باب گردید تا به قول رضاخان، اختلاف ظاهری ایرانی ها با اروپایی ها برداشته شود.
بحث کشف حجاب که با زور تحمیل دنبال شد، سخت در ذهنیت تاریخی امام اثر کرده و آن را به عنوان یک اقدام ضد اسلامی آن هم با روشهای خشن مورد سرزنش فراوان قرار داده و ظلمی نابخشودنی در حق زنان ایرانی دانسته است. ایشان از این هم که علما به رضاخان اعتراض کردند و او پاسخ رد داده و گفته بود که شما مشغول کار خودتان باشید، سخت ناراحت بوده اند. (تاریخ معاصر، 161).
اصلاحات دینی
مطلب دیگری که در اندیشه تاریخی امام در آن روزها تأثیر گذاشته و ایشان را نگران کرده است، حمایت دولت پهلوی از برخی از روحانیونی بود که تحت عنوان اصلاح در دین فعالیت می کردند. یک نمونه شریعت سنگلجی بوده است که داعیه اصلاح دین و مذهب را داشته است. احمد کسروی، مورخ معروف نیز، داعیه اصلاح گری داشته و در زمینه مبارزه با تشیع و دین، فعالیت های فراوانی از خود نشان داد. در برابر این افراد، دولت هیچ گونه مخالفتی نکرده و اجازه چاپ کتابهای ضد دینی و مذهبی کسروی را صادر می کرد. آن هم درست در دوره ای که شدیدترین سانسورها اعمال می شد. امام در این باره می فرماید:
در این میان چند تن آخوند... که از علم و تقوا یا دست کم تقوا عاری بودند، به نام روحانیت ترویج کردند و با نام اصلاحات، برخلاف دین، آنها را به نوشتن و گفتن وادار کردند و کتابهای آنها را با اجازه اداره مطبوعات با خرج خود یا کسانی که گول خورده بودند، به طبع می رساندند و اگر کتابی بر ضد آن نوشته می شد، طبع آن را اجازه نمی دادند. چنان که کتاب اسلام و رجعت که نوشته شد، یکی از روحانیون قم کتاب ایمان و رجعت را نوشت و دروغپردازی و خیانتکاری شریعت سنگلجی را آفتابی کرد و نگذاشتند چاپ بشود (تاریخ معاصر 141).
امام کتاب کشف الاسرار خود را در برابر این قبیل اصلاح گری های به ظاهر دینی که از سوی شخصی با نام حَکَمی زاده نوشته شده بود، تألیف کرد.
این اثر نمونه بسیار جالبی از اندیشه های امام نسبت به تبلیغات سوئی است که در آن زمان علیه دین و مذهب صورت می گرفت. تألیف کتاب کشف الاسرار نشان می دهد که امام تا چه اندازه روی این حرکت اصلاح دینی حساسیت داشته و موضع انتقادی نسبت به آن داشته است.
مدرس شخصیت ممتاز این دوره
امام به همان اندازه که در مشروطه، تحت تأثیر شخصیت ضد فرهنگی شیخ فضل الله نوری است، در دوره رضاخان تحت تأثیر و اعجاب شخصیت سید حسن مدرس است. البته امام بارها از مبارزات علمایی مانند حاج نورالله اصفهانی و علمای تبریز و مشهد که بر ضد رضاخان فعالیت کردند، یاد کرده، اما از مدرس خیلی متأثر است و ستایش زیادی از او دارد. امام که بی اندازه از رضاخان به عنوان عامل تمامی این مفاسد، متنفر است، از این که می بیند یک روحانی یا به تعبیر ایشان «سید خشکیده لاغر با لباس کرباسی»در برابر رضاخان قلدر ایستاده، سخت اظهار شعف می کند. به همین دلیل است که در فرمایشات امام، جملات فراوانی در ستایش مدرس نقل شده و می توان گفت به صورت یک اسوه برای امام مطرح شده است. امام از اراده و شجاعت مدرس خیلی ستایش می کند، از این که با جسارت در برابر رضاخان ایستاد و نترسید. «مدرس مثل یک گروه است». این برگرفته از همان تعبیر قرآنی است که ابراهیم را امت می داند. «رضا شاه از مدرس می ترسید، آن قدری که از مدرس می ترسید از دزدهای سرگردنه نمی ترسید، از تفنگدارها نمی ترسید، از مدرس می ترسید» (تاریخ معاصر 148).
علاقه امام به مدرس به حدی بود که پس از پیروزی انقلاب فرمود: سزاوار است که اولین اسکناس که در ایران به طبع می رسد، عکس اولین مرد مجاهد در رژیم منحوس پهلوی چاپ شود. (تاریخ معاصر، 155).
ایران گرایی
امام به تفکر ایرانی گری و باستانگرایی دوره رضاخان نیز که آن هم ساخته روشنفکران و متجددین بوده، توجه داشته است. در این زمینه نیز یک رخداد سخت امام را تحت تأثیر قرار داده و آن مجلسی بوده که در آن برای حمله اسلام به ایران و ضررهای آن، روشنفکران گریه کرده اند:
یک مجلسی درست کردند در همان زمان آن شخص_ شاید در اواخر زمان او _ که در آن مجلس نمایش غلبه اسلام بر ایران بود که لشکر عرب آمد و غلبه کرد و... ایران را گرفت و آن وقت عربستان هم جزء اینجا بود. آنجا دستمالها را درآوردند به گریه، گریه این که اسلام آمد و ایران را اسلامیش کرد، گریه کردند در یک مجلس عمومی... برای این بود که مردم را از اسلام همچنین بترسانند که اسلام آمد و به کلی اوضاع را به هم زد.(تاریخ معاصر، 119، 138)
همه شعرا و خطبا و نویسندگان وابسته این قبیل تحلیل ها را مطرح می کردند. از اواسط زمان قاجار میرزا فتحعلی آخوندزاده این روضه خوانی را برای ایران به راه انداخته و با زرتشی های یزد برای از دست رفتن ایران ساسانی اظهار همدردی می کردند شاعرانی مانند عارف قزوینی (م 1312ش) هم که شاعران آزاد یخواه و در واقع تجددخواه بودند، همین حرفها را در اشعارشان تکرار می کردند. عارف می گوید:
از آن روز تا روزگار عرب که شد بر عجم روز چون تیره شب
همه خاندانهای والاتبار از ایران سوی هند بستند بار
از این خانه بیرون به خواری شدند فراری به صد سوگواری شدند
واین اشعار ادامه دارد (ص 479- 480).
قزوینی برای همین اشعارش در دفاع از زرتشی ها بود که زرتشتی های هند از او دعوت کردند تا نزد آنها برود که نرفت و می گفت ای کاش رفته بود و آن وقت این شرح را در روزنامه های اجنبی می نوشتم که:
«منی که راضی نشدم استخوان پدر خود را به خاط اجنبی روانه کنم و برخلاف وصیت پدر رفتار کردم، عاقبت این خاک اجنبی پرست و محیط و مملکت من کاری کرد که مرا با آن همه علاقه از خود دور نمود رفتم که استخوان خود را در خاک بیگانه خاک کنم. (ص 466). اشاره اش به ترک وصیت پدرش در انتقال جنازه او به عتبات است.
تلاش فرهنگی حاکمیت مشترک پهلوی و شرکاء روشنفکر، آن بود که پس از حذف اسلام، ایدئولوژی جدیدی جایگزین کنند که این ایدئولوژی چیزی غیر از تفکر ملی گرایی
نبود. البته چون عنوان وطن پرستی داشت، زمینه مقبولیت هم داشت. امام در این باره می فرماید:
اساس این بود که اسلام را از بین ببرند، تاریخ اسلام را به اسم این که ما خودمان یک کذایی هستیم، تاریخ اسلام را می خواست از بین ببرد، موفق نشد... همه چیز را اینها می خواستند از بین ببرند، اسلام را ضعیفش کنند و مردم را از آنهایی که کار برای اسلام می کردند یا کارشناس اسلام بودند جدا کنند، به اسم این که اینها مرتجع هستند. (تاریخ معاصر، 121)
مبارزان این دوره
امام به عنوان یک شاهد صادق از آن دوره، تنها مخالفان رضاخان را علما می داند. دلیلش هم روشن است. علما به خاطر ایستادگی رضاخان در برابر دین در برابرش قیام کردند. علاوه بر آن روحانیون مشروطه خواهی مانند حاج آقا نورالله و مدرس، رضاخان را ضد مشروطه و مجلس می دانستند. چون نه تنها سلطنت قاجار را منحل کرده و جمهوری خواه شده بود که پس از روی کار آمدن، مجلس را هم به بازی گرفت و یک سلطان مستبد و البته متجدد شد.
در این میان، متجددین رضاخان را باور کردند، چرا که آنان مشکل اول ایران را تجدد دانسته و با رفتاری که رضاخان از خود نشان داد، امید داشتند که وی کلید حل این مشکل باشد. پس از یک دوره پانزده ساله که از مشروطه گذشته و آزادی و آزادی خواهی همه چیز را آشفته و آش و لاش کرده بود، متجددین برای تحقق اهداف خود، به استبداد متجددانه روی آوردند و آمال و آرزوهای خود را در رضاخان خلاصه کردند.
تقی زاده با آن دانش و تجدد خود، در این دوره تا حدآلت فعل تنزل مقام داده بود. اینان چیز ی را که با قانون و مجلس مشروطه نتوانستند عملی کنند به دست استبداد رضاخانی در پی تحققش بودند.
انتقاد امام از نیروهای ملی آن بود که با رضا شاه مبارزه نکردند و این با داعیه مشروطه خواهی آنان سازگار نبود. اما حقیقت آن است که آنان تجدد صوری می خواستند و این با استبداد هم عملی می شد که شد.
در این شرایط، با وجود استبداد رضاخانی، چیزی به نام مجلس وجود نداشت و شهرت داشت که رضاخان گفته بود: لوایحی که به مجلس می فرستم باید امضا کنند و الا دستور می دهم در این طویله را ببندند. به هر حال میراث داران و میراث خواران مشروطه، رنج مبارزه با رضا شاه را برای آنچه سالها برای تحققش مبارزه کرده بودند، به خود راه ندادند امام می فرماید:
از وقتی که رضاخان آمد تا امروز چند مرتبه قیام شد، کی قیام کرد؟ از این طبقات دیگر مردم، از روشنفکرش بگیر، از نمی دانم نویسنده اش بگیر و از اینها در این قیام های بر ضد، کی بود که قیام کرد. قیام آذربایجان را کی کرد؟ علمای آذربایجان مرحوم آمیرزا صادق آقا، مرحوم انگجی، دیگران کردند. قیام اصفهان را کی کرد؟ مرحوم حاج آقا نور الله... قیام خراسان را کی کرد؟علمای خراسان، مرحوم آمیرزا یونس و مرحوم آقا زاده و امثال اینها... (تاریخ معاصر، 157).
البته مصدق در مجلس ششم مخالف تغییر سلطنت قاجار بود، اما با این استدلال که رضاخان که شخصاً فردی کارآمد است، در صورت رسیدن به سلطنت، آن کارایی را نخواهد داشت. بعد از آن هم کناره گرفت اما هیچ گونه مبارزه ای با رژیم پهلوی نداشت. این شبهه هم وجود داشت که وی به خاطر نسبتی که با قاجار داشت، از عدم تغییر سلطنت دفاع کرد.
برخورد با عشایر
یکی از انتقادهای مهم امام به دولت رضاخانی، سرکوب کردن عشایر بود. امام از همان جوانی در این زمینه نظر داشته و خودشان می فرمودند که در کشف الاسرار مطلبی در این باره داشته اند که آن جمله را قبل از چاپ دستور حذفش را داده اند (تاریخ معاصر98).
تحلیل امام این بود که عشایر در مرزها، حافظ استقلال کشور بودند و خارجی ها که حضور عشایر را مانع کار خود می دیدند، شاه را وادار کردند تا آنها را از میان بردارد.
امام می فرماید: از خیانت هایی که رژیم سلطنتی پهلوی به اسلام کرد و به ایران، تخته قاپو کردن عشایر و ایلات ما را خواست به شکست برساند تا وحدت ملی ما از دست برود، تا وحدت اسلامی ما از دست برود. (تاریخ معاصر ص 100). تخته قاپو کردن یعنی یکجانشین کردن عشایر.
امام توجه دادند که این کار را به هدف ایجاد قدرت مرکزی کردند، اما وجود عشایر که «پشتوانه ای برای ملت بودند»، ضربه ای به بدنه دفاعی کشور بود، امام برای مثال از ضربه ای که انگلیسی ها از تنگستانی ها خورده بودند، توجه داده اند. (تاریخ معاصر ص101).
منبع:فصلنامه حضور، تابستان 1379، شماره 32
منبع بازنشر: پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران
تعداد بازدید: 814
