20 اسفند 1391
احمدرضا امیری سامانی
تاریخ شفاهی در ایران، راه زیادی برای پیمودن دارد تا به منزلگاه واقعی خود برسد. ما هنوز در مطلع این شاخه تاریخ‌نگاری در ایران هستیم. آثاری که در این زمینه به چاپ رسیده‌اند بیشتر یا شاخه‌های سیاست و اقتصاد را هدف قرار داده اند و یا گرداگرد حوادث بزرگ پرسه زده‌اند و آنها را از نگاه شهود برای ما شرح داده‌اند. اصولا تاریخ‌نگاری ایران دچار این بیماری است که شاخه‌های سیاست و اقتصاد در آن ریشه های قطوری دوانده‌اند، اما در زمینه‌های فرهنگ، شاخه‌های مختلف هنر، تاریخ اقوام و بسیاری از زمینه‌های دیگر هنوز در ابتدای راه هستیم. بسیاری از کتابهایی که در شاخه تاریخ شفاهی وارد بازار نشر ایران می شوند هنوز چهارچوب تاریخ شفاهی را پیدا نکرده‌اند. در بسیاری از آنها قضاوت و دخالت نویسنده را می توان دید، در حالی که یکی از مهمترین و پایه‌ای‌ترین اصول در تاریخ شفاهی عدم دستکاری و قضاوت در حقایق ضبط شده است.
البته در این میان آثاری هم دیده می‌شوند که از این خامی بری بوده و حضوری موفق داشته‌اند. یکی از آثاری که از آن می توان به عنوان یک کار فنی و شاخص در زمینه‌های خاطره‌نگاری و تاریخ شفاهی نام برد کتاب «خاطرات سید محمد فاطمی قمی»(1255-1324شمسی)- نویسنده قانون مدنی و مستشار دیوان تمیز- با پژوهش، تصحیح و توضیحات دکتر حسن زندیه، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و مقدمه احمد رضا نائینی است. می توان گفت این کتاب قدمی تازه در خاطره نگاری و تاریخ شفاهی ایران برداشته است و دلایل مختلفی برای صحت این ادعا می توان آورد.
دلیل اول عبور از حوزه‌های دائمی تاریخ و اقتصاد و ورود به دایره حقوق است. گرچه نمی توان گفت که کتاب صرفا به حقوق و مسائل حقوقی پرداخته است. چون سیر تحول قوانین گره محکمی با تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خورده است.
دلیل دوم خود کتاب است که بخش عمده‌ای از آن مربوط به روند تدوین و تصویب قانون مدنی ایران است. قانونی که بعد از سپری شدن 83 سال از تصویب بخش اول آن هنوز هم مهمترین منبع حقوق خصوصی است و فقط چند اصلاحیه به آن الصاق کرده‌اند که برخی از آنها مورد نقد و انتقاد شدید حقوقدانان قرار گرفته‌‌اند. در کتاب خاطرات سید محمد فاطمی قمی، ما علاوه بر مرور ایام یک برهه مهم تاریخی، به گنجینه‌ای از اطلاعات عمومی و فنی در حوزه مسائل حقوقی دست می‌یابیم. کتاب حاضر، جدای از آن که تاریخ مشروطه، تحولات دنباله آن تا سقوط قاجار و روی کار آمدن سلسله پهلوی را ثبت کرده، اثری است که در یک زمینه خاص، یعنی حقوق، تحولات را دنبال کرده و تغییرات آن را برای ما گزارش می‌کند.
دلیل سوم خود سید محمد فاطمی قمی است. او از جمله شخصیت‌های علمی قم است که نقش قابل توجهی در پیشرفت دانش حقوق کشور داشته و اثرش جدا از این حوزه برای شناخت خاندان مزبور، آثار ادبی آنان و همین طور آگاهی‌هایی در باره سفرها و مسائل اتفاقی روزانه، اثری در خور به شمار می‌آید. مرحوم فاطمی زندگی و شخصیتی منحصر به فرد داشت. در آغاز نهضت مشروطیت به سلک مشروطه‌خواهان در آمد و در راه پیشرفت مشروطه و آزادی‌خواهی با مشکلات بسیاری روبرو شد. او بعد از مشروطیت در بیستم آذر سال 1288 در حالیکه مشغول تدریس در حوزه علمیه بود به حکم حسن پیرنیا(وزیر عدلیه) برای خدمت قضایی به عدلیه دعوت شد و به مرور زمان به مقام‌های دیگر نیز دست یافت. سید محمد فاطمی در سال 1307ش بر اساس دعوت و امریه وزارت عدلیه رسماً زیر نظر علی اکبرخان داور، بند‌بند قانون مدنی را در کنار تنی چند از شخصیت‌های دینی و قضایی و شماری دیگر که اعضای کمیسیون تهیه و تدوین قانون مدنی بودند با زحمت و دقت فراوان به رشته تحریر درآورد. البته در کنار مشاغل قضایی، به تدریس در مدرسه عالی علوم سیاسی و مدرسه عالی حقوق نیز می پرداخت. در سال 1314 ش پس از تشکیل فرهنگستان به دعوت ذکاء‌الملک فروغی به عضویت فرهنگستان درآمد و از اعضای موثر آنجا شد. وی در 28 مرداد سال 1324 در 73 سالگی بر اثر بیماری درگذشت و در قبرستان شیخان در بقعه زکریا بن آدم به خاک سپرده شد.
فاطمی قمی انشای منحصر به فردی داشت. نمونه این نوع نگارش او را می توان در آثارش از جمله در جلد اول قانون مدنی، ترجمه متن عربی کتاب « اسلام، افکار و اندیشه‌ها» نوشته هانری دوکاستری فرانسوی و دیگر آثارش یافت. آثار مرحوم طاهری قمی به کتاب و قلم ختم نمی‌شوند. یکی از اقدامات ارزشمند او تاسیس اولین بیمارستان در قم بود که به بیمارستان فاطمی شهرت دارد و هنوز هم پذیرای بیماران است.
کتاب حاضر از دفترچه خاطراتی که وی با خط خود به رشته تحریر درآورده است، استخراج و بازخوانی شده است. دفترچه خاطراتی که به قول احمدرضا نائینی، به نظر می رسد در ورقهایی یادداشت می شدند و سپس با اصلاحات و الحاقاتی به دفترچه خاطرات منتقل می شدند. ظاهرا پس از گذشت سالیانی چند، این دفترچه مورد تجدید نظر ایشان قرار گرفته و در مواردی حاشیه‌هایی بر آن وارد شده‌اند. (صفحه سیزده - مقدمه احمدرضا نائینی). اولین تاریخ ثبت شده در این دفترچه به بیست و یکم ذیقعده سنه 1282 قمری – شانزدهم فروردین 1245 – باز می گردد و آخرین تاریخ مربوط می شود به روز جمعه اول ربیع الثانی سال 1359 قمری برابر با بیستم اردیبهشت 1319. لازم به ذکر است که در این دفترچه بین سالهای 1304 تا 1320 مطلبی یادداشت نشده است و علت امر هم تاثر و تالمی بود که مرحوم فاطمی قمی را به دلیل فوت فرزندش ابوالقاسم گرفتار خود کرده بود. البته خاطرات این ایام را جداگانه نگاشته و بعدها وارد این دفترچه نموده است.
درباره خود کتاب باید گفت که آن را می توان به دو بخش تقسیم کرد . بخش اول که به قولی مقدمه و پیش درآمد کتاب است، چهل و پنج صفحه دارد و به هفت گفتار تقسیم شده است. در این مقدمه تلاش شده تا اولا دلایل تدوین کتاب از این دفترچه خاطرات برای خواننده روشن شود و ثانیا خواننده را در مقابل نمای کلی زندگی و شخصیت فاطمی قمی و اوضاع و احوال دوران او قرار دهند.
پس از این مقدمه، شمارگان صفحات کتاب دوباره از صفر شروع می شود و خواننده وارد دفترچه خاطرات فاطمی قمی می‌گردد. مطالب به قلم فاطمی قمی و از زبان اول شخص نگاشته شده‌اند و طبقه‌بندی، انتخاب عناوین و فهرست‌بندی آنها به عهده دکتر حسن زندیه بوده است. فاطمی خاطراتش را از سلسه خاندان خود شروع نموده و به ترتیب توالی سن به شرح حوادث و جریانات زندگی شخصی و خانوادگی خود پرداخته است. آنگاه وقایع سیاسی، اجتماعی و تاریخی را به طور مختصر، در لابلای همین چهارچوب گنجانده است. اعطای امتیاز تنباکو (صفحه شش)، قتل ناصر الدین شاه (صفحه هشت)، ترور میرزا علی‌اکبرخان اتابک (صفحه چهل و یک) و شروع جنگ جهانی اول(صفحه شصت و شش) از نمونه این حوادث هستند.
فاطمی قمی بخش بزرگی از خاطرات خود را به سفرنامه‌ها اختصاص داده است. او با نگاهی دقیق، به شرح مفصل سیر و سیاحت‌های خود در داخل و خارج از کشور به ویژه عتبات، حج، سوریه، لبنان و فلسطین و جریان تشرف خود به تصوف و سیر و سلوک پرداخته است. او حتی تفرج‌های کوتاه‌مدت خود را هم از قلم نیانداخته است. (سفر به آب گرم لاریجان و دماوند، صفحه سیزده)
ما در این کتاب به خوبی می‌توانیم از اوضاع و احوال نظام قضایی ایران آن دوره مطلع شویم که فاطمی قمی خود دست‌اندرکار آن بوده است. مرور مطالب مربوط به وضعیت عدلیه در دوره‌های مختلف قاجار و پهلوی و انحلال‌های متعدد آن (صفحات 62، 77، 87) و مشاغل، احکام و ابلاغیه‌های قضایی مربوط به فاطمی قمی (صفحات 57،66، 70 - 77، 80 - 104) ثبت شده‌اند و اطلاعات خوبی در این‌باره به دست ما می‌دهد.
خاطرات فاطمی قمی دو چهره متفاوت دارد. چهره بیرونی که به اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی کشور و مشاغل او در عدلیه می‌پردازد. اما چهره دوم بیشتر زندگی و اتفاقات شخصی او را مرور می‌کند. خاطرات سفرهای داخلی و خارجی، تلاش‌های منجر به تاسیس بیمارستان فاطمی قم ( صفحات 139 تا 145) و جریانات منتهی به ورود فاطمی قمی به جرگه تصوف (صفحات 154 تا 168) در این قسمت ثبت شده اند. مرور سنگ قبرهای خانوادگی و شرح آخرین سفر به جنوب ایران و سپس به عتبات، پایان بخش خاطرات او هستند.
در تمام صفحات کتاب تلاش شده است تا موارد مبهم و سوال برانگیز در پانویس‌ها و ارجاعات توضیح داده شوند. نمایه‌های کتاب هم در برگیرنده آیات و احادیث، نام‌ها، اماکن، کتاب‌ها، مناصب و پیشه‌ها، سازمان‌ها و نهادها و احزاب و گروه‌ها هستند. مطالب کتاب با کتابنامه‌ای از منابع مربوطه و تصاویری از فاطمی قمی و اسناد مربوط به او به پایان می‌رسند. کتاب 263 صفحه دارد و چاپ اول آن در سال 1389 در 1000 شماره از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی راهی بازار شد.
شناسنامه کتاب:
-----------------------------------------------------------
سرشناسه : فاطمی قمی، محمد، ۱۲۵۲ - ۱۳۲۴.
عنوان و نام پديدآور : خاطرات سید محمد فاطمی‌قمی(نویسنده قانون مدنی و مستشار دیوان تمیز) / پژوهش، تصحیح و توضیحات حسن زندیه؛ مقدمه احمدرضا نائینی.
مشخصات نشر : تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۹.
مشخصات ظاهری : ۲۶۲ ص.
شابک : 978-600-220-003-7
وضعیت فهرست‌نویسی : فیپا
موضوع : فاطمی قمی، محمد، ۱۲۵۲ - ۱۳۲۴.
موضوع : حقوقدانان-- ایران-- سرگذشتنامه
شناسه افزوده : زندیه، حسن، ۱۳۴۵ -
شناسه افزوده : نائینی، احمدرضا، مقدمه‌نویس
رده بندی کنگره : KMH۱۱۰ /ف۲آ۳۳ ۱۳۸۹
رده بندی دیویی : ۳۴۰/۰۹۲۵۵
شماره کتابشناسی ملی : ۲۲۵۰۲۴۳
فهرست مطالب
-----------------------------------------------------------
مقدمه احمدرضا نائینی سیزده
گفتار نخست: تهیه و انشاء قانون مدنی پانزده
گفتار دوم: تعداد مواد تهیه شده توسط سیدمحمد فاطمی هفده
عطیه ملوکانه هجده
گفتار سوم: بررسی شخصیت فاطمی از زاویه کتب نوزده
ترمینولوژی حقوق نوزده
مبسوط در ترمینولوژی حقوق نوزده
فقه فارسی بیست
قضاوت فاطمی بیست
توصیه به قضات بیست و یک
تاریخ بیست ساله ایران بیست و یک
گفتار چهارم: احکام، انتصابات و اعطای هدایا به فاطمی بیست و سه
دوره احمدشاه بیست و سه
الف: انتصاب به ریاست شعبه دوم محکمه ابتدایی حقوق بیست و سه
ب: انتصاب به سِمَتِ مستشاری دیوان تمیز بیست و چهار
ج: اعطای یک قبضه عصای مرصّع بیست و چهار
دوره رضا شاه بیست و چهار
الف: اعطای یک قبضه سرعصای مرصّع بیست و چهارشنبه
ب: انتصاب به سِمَتِ مستشاری دیوان عالی تمیز رتبه هفت قضایی بیست و پنج
ج: انتصاب به سِمَتِ مستشاری دیوان تمیز بیست و پنج
گفتار پنجم: فاطمی و کمیسیون‌های قانون مدنی بیست و هفت
سند اول بیست و هفت
سند دوم بیست و هشت
سند سوم بیست و هشت
سند چهارم بیست و نه
توضیح: بیست و نه
گفتار ششم: مصاحبه با سرکارخانم نیره فاطمی سی و یک
معرفی سرکارخانم نیره فاطمی سی و یک
دفترچه خاطرات سی و دو
گفتار هفتم: درباره رؤیت دفترچه خاطرات سیدمحمد فاطمی سی و سه
فهرست منابع سی و پنج
مقدمه مصحح سی و هفت
فاطمی قمی بنیان‌گذار اولین بیمارستان در قم سی و نه
اهمیت خاطرات فاطمی قمی چهل و دو
شیوه تصحیح چهل و سه
تقدیر و تشکر چهل و پنج
سلسله نسب محمد فاطمی قمی 3
تاریخ تولد 5
تحصیلات مقدماتی 6
ملاقات با ناصرالدین شاه 6
امتیاز تنباکو 6
شیوع وبا در ایران 7
اقامت و تحصیل در تهران 8
قتل ناصرالدین شاه 9
کشمکش بر سر تولیت مدرسه مروی 9
عزل و نصب میرزا علی‌اصغر خان و امین‌الدوله 11
تحصیلات تکمیلی 11
استقراض دولت از روسیه 12
بلوای نان 13
سفر به آب گرم لاریجان و دماوند 13
وفات حاجی میرزاحسن آشتیانی 13
عزل میرزا علی‌اصغرخان 14
استقراض مجدد از روسیه 14
شیوع مجدد وبا در ایران 15
اشعار محمد فاطمی قمی 17
اشعار آقامیرزا محمدتقی، برادر بزرگ محمد فاطمی قمی 28
موشح به اسم کیقباد 28
تصوف و سیر و سلوک 33
آشنایی و ورود به عرصه سیاست 33
مقدمات انقلاب مشروطه 35
انتخابات مجلس اول شورای ملی 41
انجمن اتحادیه طلاب 41
امضاء قانون اساسی و مرگ مظفرالدین شاه 43
گشایش مجلس اول شورای ملی 43
تصویب متمم قانون اساسی 44
حمایت انجمنها از مشروطه و استبداد 45
ازدواج محمد فاطمی قمی 45
مسافرت به کهک مزدقان 46
ترور میرزاعلی اصغرخان اتابک 46
سوگند وفاداری محمدعلی شاه نسبت به مشروطه و مجلس 47
شورش سالارالدوله 48
همراهی سردارها با مجلس 48
محاکمه مدیر روزنامه صوراسرافیل 48
مخالفت مجلس با قرارداد 1907 م 49
کابینه ناصرالملک 49
ناامنی در تهران عصر مشروطه 51
قتل فریدون زردشتی 51
مجازات مسببان واقعه میدان توپخانه 52
سوء قصد به محمدعلی شاه 52
تغییر روسای مجلس اول شورای ملی 52
به توپ بستن مجلس 53
فتح تهران به توسط مشروطه‌خواهان 54
خلع محمدعلی شاه از سلطنت 56
بردار کردن شیخ فضل‌الله 57
برخورد با مستبدین 57
فاطمی قمی رئیس محکمه بدایت حقوق 58
تولد اولین فرزند فاطمی قمی 59
قتل سیدعبدالله بهبهانی 59
قتل میرزا علی محمدخان تربیت 60
خلع سلاح مجاهدین 60
علمای طراز اول در مجلس 61
مرگ عضدالملک 62
کابینه مستوفی 62
ورود مستر شوستر به ایران 62
انحلال عدلیه 62
شکست محمدعلی شاه، سالارالدوله و ارشدالدوله از مجاهدین 64
اولتیماتوم روسیه به ایران و انفصال مجلس 65
ارتقاء مقام فاطمی قمی در عدلیه 66
شروع جنگ اول جهانی 66
کابینه مجدد مستوفی 67
تولد دومین فرزند فاطمی قمی 67
مجلس دوم و کابینه‌های جدید 67
ورود قوای روس به ایران 67
تصمیم شاه برای ترک تهران 68
تبعات درگیری قوای روس با ژاندارمری ایران 68
کمیته مجازات 70
فاطمی قمی رئیس کل استیناف 70
درگذشت والده محمد فاطمی قمی 70
کابینه صمصام‌السلطنه و اوضاع نابسامان ایران 71
کابینه وثوق و دستگیری اعضای کمیته مجازات 71
دستگیری فاطمی قمی و انفصال قمی و انفصال از خدمت در عدلیه 71
مأموریت فاطمی قمی برای حل اختلافات مردم و دولت 73
بعضی وقایع سال 1337ق. 73
بعضی وقایع سال 1338ق. 75
بعضی وقایع سال 1339ق. 76
کودتای رضا خانی 76
فاطمی قمی عضو کمیسیون قوانین عدلیه و دیوان تمیز 77
تدوین مجموعه قوانین 77
اقدامات سیدضیاء 78
مخالفت علما با قانون مجازات عرفی 79
اخراج علمای نجف توسط انگلیسی‌ها 79
رئیس‌الوزرایی رضا خان 80
ریاست شعبه ثانی تمیز 81
تهیه قانون مرور زمان 82
شروع عنوان جمهوریت در ایران 53b 82
ماجرای سقاخانه 84
تسلیم شیخ خزعلی 84
فوت محمدعلی شاه 84
اعتراض به اهانت وهابی‌ها 84
بلوای نان 85
انقراض قاجاریه 85
تاجگذاری رضاشاه و صدور فرمان سرعصای مرصع 86
بعضی وقایع سال 1305 ش 87
انحلال عدلیه 87
افتتاح عدلیه جدید 88
بعضی وقایع سال 1306 ش 89
مشخصات پرسنلی فاطمی قمی 89
مشاغل، احکام و ابلاغیه‌های قضایی فاطمی قمی 91
تفصیل استخدام فاطمی قمی در عدلیه 93
سواد ورقه سجل احوال 97
فعالیت در عرصه قضایی و قانونگذاری 98
خلاصه تعرفه خدمت 99
فرمان سرعصای مرصع 100
مستشاری دیوان تمیز 103
تدریس در مدرسه حقوق 104
تهیه و تدوین قانون مدنی 104
نامه منصورالسلطنه به فاطمی قمی 105
پاسخ نامه منصورالسلطنه 106
تولد و وفات فرزندان فاطمی قمی 107
سفر به عتبات 109
سفر به مکه 115
سفر به بیروت 129
سفر به شام 130
سفر به بیت‌المقدس 131
بازگشت به عراق 135
بازگشت به ایران 136
مخارج سفر حج 137
تفصیل مخارج مکه 138
تأسیس بیمارستان فاطمی قم 139
افتتاح بیمارستان فاطمی 143
مساحت و گنجایش بیمارستان فاطمی 144
سفر به مشهد 145
کتیبه سردرِ بیمارستان فاطمی 146
سفر مجدد به مشهد 153
سفر به اصفهان و شیراز 153
سفر به رشت 153
سفر به تبریز 154
ورود به عرصه تصوف 154
دستور ذکر قلب 156
صلوات کبری 159
آیه شهادت 159
نادعلی 159
اجازه‌نامه 165
سلسله مشایخ شمس‌العرفا 167
ذکر حلق 168
سنگ قبرهای خانوادگی 172
فهرست کتب 173
سفر به اهواز، خرمشهر و آبادان 176
سفر به عتبات 177
نمایه‌ها 181
آیات و احادیث 183
نام‌ها 184
جای‌ها 207
کتاب‌ها 218
مناصب و پیشه‌ها 223
سازمان‌ها و نهادها 229
احزاب و گروه‌ها 234
کتابنامه 240
تعداد بازدید: 1641
