02 اردیبهشت 1392
برای ریشه‌یابی شرایط اقتصادی کشور و پی بردن به رقابت‌های محافل سرمایه‌سالار اروپا و بعدها امریکا برای تسلط بر منابع کشور، پرداختن به بحث اقتصاد سیاسی ایران در دوره دوم مشروطه، یعنی دوره‌ای که مصادف با رقابت‌های عظیم شرکت‌های سرمایه‌داری اروپا و امریکا برای صدور سرمایه به ایران بود، ضروری است. همچنین این بحث مجال لازم را برای تأمل در این مفهوم به دست می‌دهد که چرا بریتانیا از گروههایی از مشروطه‌طلب‌های ایرانی حمایت می‌کرد و نیز چه محافلی از سرمایه‌سالاران بیگانه با تحولات ایران مرتبط بودند و علت‌العلل این ارتباط چه بود؟ پیش از همه باید يادآور شد در دوره قاجار به دلیل هجوم سرمایه خارجی و پیوندهای ناگزیر تجار ایرانی با آن، شرایط برای رشد سرمایه‌داری ملی فراهم نبود. تجار ایرانی بعضاً در امر كشاورزی سرمایه‌گذاری كردند زیرا محصولاتی مثل پنبه، تریاك و امثالهم در بازارهای جهانی طرفداران زیادی داشت. بانك‌های خارجی و برخی تجار نوظهور ایران، ترجیح می‌دادند در تولید مواد خام كشاورزی مشاركت كنند؛ همان چیزی كه مورد نیاز كشورهای خارجی بود.
به تدریج بانك‌های خارجی با استقراض دولت‌های ایران که از جنبش تنباکو آغاز شد، بر مقدرات مالی ایران مسلط شدند. این مسئله باعث شد تأثیرات اسف‌انگیزی برای انباشت ابتدايي سرمایه حاصل شود. در طول دورة مشروطه روند تسلط مالی انگليس بر ایران تشدید و به دلیل بحران‌های عدیده داخلی، روند انباشت سرمایه بیشتر در معرض تهدید قرار گرفت.
امتیازات، عمده‌ترین راه رخنه سرمایه خارجی به ایران بود و این امر از طریق تحمیل نظام كاپیتولاسیون انجام می‌گرفت. از سويي تجار محلی مالیات‌های متعددی می‌پرداختند، این امر نه تنها مانع از تشكیل سرماية ملی می‌شد، بلكه روند صدور سرمایه را هم به ايران شدت می‌بخشید. موضوع ديگر عوارض زياد راهداري بود. مثلاً بین انزلی و اصفهان شش نوبت راهداری در رشت، قزوین، تهران، قم، كاشان و اصفهان وجود داشت که همه از مردم مالیات می‌ستاندند. مالیات‌های دیگری هم به عنوان قپانداری وصول می‌شد. اما كالای خارجی از هر نوع مالیات معاف بود و بی‌حد و اندازه وارد شهرها می‌شد. این مسئله باعث تحكیم تسلط سرمایه و كالاي خارجی بر بازار ایران شد. سرنوشت محصولاتی مثل پنبه، كتیرا، برنج، پیله ابریشم، تریاك، خشكبار و قالی به تدريج در انحصار شركت‌های خارجی قرار گرفت، سرمایه محلی نقش بسیار ناچیزی در صادرات داشت. میزان رشد اقتصادی ایران در دورة مشروطه تا اولتیماتوم و پس از آن روندی معكوس داشت و به افلاس و ورشكستگی منجر شد. این روند از سالها پیش آغاز گردیده بود.
بحران مشروطيت در ايران ، دكتر حسين آباديان ، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
منبع: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
تعداد بازدید: 781
