15 اردیبهشت 1392
فرناز ابریشمی
ایران و عراق دو کشور همسایه و هم‌دین، و هر دو از حیث تاریخی، سیاسی، فرهنگی و استراتژیک دارای جایگاه حائز اهمیتی در طول تاریخ، خصوصاً در تاریخ معاصر منطقه خاورمیانه هستند. اما دخالت بیگانگان باعث شد تا روابط این دو کشور در برهه‌های متعدد دچار مشکل شود و نتوانند روابط مسالمت‌آمیزی داشته باشند. اختلافات مرزی و حضور نیروهای مخالف با حکومت هر کشور در کشور ثانی، از جمله موضوعاتی است که دائماً به مشکلات دامن می‌زد. این تنش‌ها در اوایل دهه‌ی پنجاه به اوج خود رسید. ادعای دولت وقت عراق مبنی بر شناسایی شط العرب (اروندرود) به عنوان خاک سرزمینش و واکنش سخت دولت ایران بحران را رقم زد. به نظر می‌رسد ماهیت رژیم بعث عراق در آن دوره که دارای تمایل به نوعی غیرعرب‌ستیزی بود، اختلافات مرزی و لغو قرارداد 1937 از سوی ایران و شکایت بی‌نتیجه دولت عراق به مجامع بین‌المللی، اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک بین دو کشور و تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای را می‌توان به عنوان اصلی‌ترین عوامل این اتفاق قلمداد کرد. با درگرفتن جنگ سرد میان دو دولت، دولت عراق اقدام به اخراج تمامی اتباع ایرانی- از سفیر و مقیم گرفته تا حتی زائر- از عراق کرد.
روی کار آمدن عبدالکریم قاسم به وسیله کودتای 1347 به حکومت پادشاهی فیصل که روابط نزدیکی با شاه داشت پایان داد. طبیعی می‌نمود حکومت ایران که ساختار پادشاهی داشت، نسبت به حکومت بعثی که با کودتا حکومت پادشاهی عراق را سرنگون کرده بود بدبین باشد. تغییر حکومت در عراق پیامد دیگری را نیز به همراه داشت که حرکت خلاف جهت دو کشور در اتخاذ سیاست‌های کلی بود: عراق به سوی سوسیالیسم و ایران به سمت سرمایه‌داری در حرکت بودند.
از سویی دیگر اخراج ایرانیان از عراق حاصل سیاست‌ها و تضادهای موجود در سطح روابط بین‌المللی و منطقه‌ای بود. در مقطع زمانی آغاز دهه‌ی پنجاه شمسی، تحولات مهمی در عرصه‌ی بین‌الملل در جریان بود. دکترین امنیت ملی آمریکا- یکی از دو ابرقدرت موجود- دستخوش دگرگونی شده بود. دکترین جدید نیکسون با رویکرد حمایت از قدرت‌گیری ایران و انتخاب ایران از سوی آمریکا به عنوان قدرت منطقه‌ای حافظ منافع غرب و ژاندارم منطقه، دگرگونی در روابطه منطقه‌ای را رقم زده بود. می‌توان تصور کرد خروج نیروهای انگلستان از خلیج‌فارس در راستای همین سیاست‌ها بود. در وضعیت آن زمان، دولت‌های رادیکال منطقه- که عراق خود را سردمدار آن‌ها در ناسیونالیسم عربی می‌دانست- به شدت در مقابل تغییر توازن قدرت در منطقه و جایگزین ایران به جای انگلستان و تصرف جزایر سه‌گانه توسط ایران واکنش نشان می‌دادند. اخراج ایرانیان از عراق نمونه‌ای از اقدامات خصمانه در مقابل ایران بود.
کتاب «اخراج ایرانیان از عراق» نوشته‌ی علی احمدی به این رخ‌داد تاریخی و واکنش‌ها و پی‌آمدهای ناشی از آن می‌پردازد. نویسنده که در رشته‌ی روابط بین‌الملل تحصیل کرده‌است، این کتاب را در چهار فصل نوشته و در آن به پیشینه‌ی اختلافات ایران و عراق، زمینه‌های اخراج ایرانیان از آن کشور، واکنش امام خمینی به این مساله و پیامدهای برخورد رژیم شاه با امام خمینی در این موضوع پرداخته است.
نویسنده دو فصل آغازین کتاب- حدود 70 صفحه- را به پیشینه‌ی روابط منشنج ایران و عراق- از عصر صفوی تا پهلوی- و زمینه‌ها و عوامل اخراج ایرانیان در سال 1350 از عراق اختصاص داده است. در دو فصل دیگر- حدود 170 صفحه- واکنش امام خمینی به این رخ‌داد و پی‌آمدهای برخورد رژیم شاه با امام در این موضوع مورد بررسی قرار گرفته‌است. جالب است که در فصل دوم که به نظر می‌رسد فصل محوری کتاب است، فقط حدود بیست صفحه از مطالب مستقیماً مربوط به واقعه‌ی اخراج ایرانیان از عراق است، که بخش عمده‌ی آن نیز از یکی از روزنامه‌های وقت استخراج شده‌است. قطعاً بهتر بود با توجه به درون‌مایه‌ی کتاب، عنوانی مناسب‌تر برای آن انتخاب شود تا به خوبی معرف محتوای آن باشد. وقتی به کتابی برمی‌خوریم که بیش از 370 صفحه حجم دارد ولی فقط بیست صفحه‌ی آن مستقیماً به موضوعی که عنوان آن بر کتاب ثبت شده‌است می‌پردازد، طبیعی است که مخاطبی پیگیر موضوع بوده و با دیدن عنوان کتاب به سراغ آن رفته‌است، ره به جایی دگر بَرَد. در رابطه با کتاب مورد بحث، نویسنده می‌توانست با انتخابی نام مناسب‌تری، این مشکل را مرتفع سازد. با توجه به درون‌مایه‌ی کتاب، عنوانی مانند «امام و اخراج ایرانیان از عراق در 1350» می‌توانست بسیار مناسب‌تر از عنوان کلی فعلی باشد.
یکی از موضوعات عمده‌ای که در این کتاب مطرح است، بررسی شخصیت استوار حضرت امام خمینی و استراتژی ایشان در رویارویی با مسائل است. برخورد قاطع و هوشیارانه‌ی امام از موضع مرجعیت در حوزه‌ی نجف با سردمداران حکومت بعثی مسأله‌ای جالب‌توجه است. بررسی فضای سیاسی ایران و عوامل مؤثر آن در سال 1350 و نفوذ و تأثیر امام در میان مردم و بررسی قوت و ضعف تشکیلاتی و جریان تبلیغاتی روحانیت و به طور کلی جریان انقلاب در آن سال و مقایسه آن با سال 1356 از جمله‌ی مباحثی است که نویسنده به آن‌ها می‌پردازد.
بررسی موضع‌گیری‌های علمای ایران و عراق و به ویژه امام خمینی در رابطه با اخراج ایرانیان از آن کشور جالب است. امام در مقابل این رفتار ناجوانمردانه حزب بعث برخورد کرد و خواهان توقف اخراج گردید. شرح مخالفت‌ها و اقدامات حکومت پهلوی علیه مرحوم فلسفی که نسبت به ماجرای اخراج ایرانیان از عراق موضع‌گیری کرده‌بود از جمله‌ی دیگر مطالب مندرج در این کتاب است.
این کتاب دارای 49 سند از اسناد ساواک درباره اخراج ایرانیان از عراق و مسائل مربوطه و هم‌چنین بریده روزنامه، فهرست مآخذ و نمایه است.
شناسنامه کتاب:
اخراج ایرانیان از عراق
تالیف: علی احمدی
انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی
396 ص
قیمت: 24000 ریال
نوبت چاپ: اول، زمستان 1384
شمارگان: 1500
شابک: 8-104-419-964
فهرست مطالب
مقدمه 11
پیش‌گفتار 13
سامان‌پژوهش 15
فصل اول
پیشینه و علل اختلافات ایران و عراق از صفویه تا پهلوی 19
الف‌ـ جغرافیای سیاسی عراق و ایران 21
ب‌ـ اختلافات ایران و عراق در دوران صفویه 22
جنگ‌های 30 ساله 24
قرارداد آماسیه (29 مه 1555) 25
جنگ‌های 13 ساله 26
قرارداد ذهاب (17 مه 1639/14 محرم 1049) 28
ج‌ـ دوره‌ی افشاریه و زندیه 30
دـ دوره‌ی قاجاریه 32
قارداد اول ارزروم (28 ژوییه‌ی 1823) 33
قرارداد دوم ارزروم (21 مه 1847) 33
پروتکل‌های 1911 و 1913 39
هـ ـ مسأله‌ی عراق در حکومت پهلوی اول 41
وـ عراق در دوره‌ی پهلوی دوم 45
لغو رسمی قرارداد 1937 46
روابط ایران و عراق پس از لغو قرارداد 1937 49
شکایت عراق به شورای امنیت درباره‌ی جزایر سه‌گانه 49
فصل دوم
زمینه‌ها و عوامل اخراج ایرانیان از عراق 57
1. ماهیت رژیم بعث عراق 59
2. اختلافات مرزی و لغو قرارداد 1937 62
3. اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک بین دو کشور 63
4. تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای 64
توجیهات اجتماعی ـ اقتصادی 66
بازتاب اخراج ایرانیان عراقی در ایران 67
فصل سوم
امام خمینی و اخراج ایرانیان 91
امام خمینی در عراق 93
امام و دولت عراق 94
امام و حزب بعث 98
سابقه‌ی اخراج ایرانیان از عراق و برخورد امام 99
واکنش امام خمینی در برابر اخراج ایرانیان در سال 1350 105
تصمیم امام مبنی بر هجرت و موضع‌گیری رژیم بعثی عراق 121
دیدار امام با آیت‌الله خویی 127
تلگراف اتحادیه‌ی انجمن اسلامی دانشجویان اروپا 163
اطلاعیه‌ی شهید آیت‌الله صدوقی 164
فصل چهارم
پی‌آمدهای برخورد رژیم پهلوی با امام در موضوع اخراج ایرانیان 167
سخنرانی مرحوم فلسفی درباره‌ی اخراج ایرانیان در مسجد سیدعزیزالله 170
گزارش ساواک از سخنرانی آقای فلسفی در مجلس دعا 176
سخنان دو تن از سناتورها علیه حضرت امام 185
وضعیت اعلم و وحیدی به روایت اسناد ساواک 189
اهانت سناتورها و واکنش حوزه‌ی علمیه‌ی قم 191
اطلاعیه‌های مبارزان و طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی قم 195
تعطیلی دروس حوزه‌ی علمیه‌ی قم 204
واکنش‌ها و هشدارهای مردمی 205
واکنش روحانیت 206
سخنرانی مرحوم فلسفی در مراسم ختم آیت‌الله چهل‌ستونی در دفاع از امام 211
گزارش ساواک از مراسم 217
بازتاب سخنرانی مرحوم فلسفی 224
واکنش رژیم در برابر سخنرانی مرحوم فلسفی 227
1ـ انتشار عکس مونتاژ شده 228
بازتاب انتشار عکس در جامعه و مردم 234
اعتراض حجه‌الاسلام آل‌طه نسبت به هتک حرمت امام و مرحوم فلسفی 242
موضع مرحوم آقای فلسفی در برابر اقدام رژیم شاه 243
2ـ ممنوع‌المنبر شدن مرحوم فلسفی 247
آثار و نتایج واقعه 255
اسناد و تصاویر 259
فهرست تفصیلی اسناد 261
فهرست منابع 351
فهرست اعلام 359
تعداد بازدید: 1089
