10 تیر 1392
محمدحسن پورقنبر
نفوذ ایالات متحده در ایران بعد از جنگ دوم جهانی، رو به فزونی نهاد و از آغاز دهه 1330ش که مقارن با دوره نخستوزیری محمد مصدق بود، تبدیل به نوعی دخالت در امور داخلی ایران گردید، در این مقاله، سعی بر آن است تا با مبنا قرار دادنِ محتوای روزنامه دنیای امروز 1، فعالیتها و، به عبارتی بهتر، دخالتهای مستقیم و غیرمستقیم ایالات متحده در ایران طی نیمه دوم سال 1331ش بررسی شود، یعنی تقریبا همان زمانی که جمهوریخواهان در امریکا روی کار آمدند و بر شدت دخالت خود در امور ایران افزودند.
روزنامه دنیای امروز در اوایل مهر 1331ش، به نفوذ نظامی ایالات متحده در ایران پرداخته، و در مطلبی با عنوانِ «88 پایگاه نظامی در ایران»، [نقل از نماینده زنان دموکرات ایران (پوران امیدی)] می‌نویسد: شرایط بسیار نامطلوب و، به نوعی، فلاکت‌بارِ زندگی اطفال ایرانی، در نتیجه دخالت ایالات متحده در امور داخلی کشورمان، به وخامت بیشتری گرایید، زیرا استخدام گسترده مشاورین امریکایی در ساختار حکومتی ایران، بسیاری از بودجه مملکت را میبلعد. 2
این روزنامه که بعد از واقعه سی تیر1331ش، به تدریج رویکردی انتقادی نسبت به دولت محمد مصدق در پیش گرفته و او را در نوک پیکان حملات خود قرار میداد، با آوردن تیتر «دکتر مصدق چه میکند؟»، توجه خود را بر آشفتگی اجتماعی ـ اقتصادی ایران و شرایط اسفناک توده مردم معطوف نموده و آن را به سیاستِ نادرست نخستوزیر ایران، در قبال دول انگلیس و امریکا نسبت میدهد: «روش کنونی دکتر مصدق و اَعمال دیوانهوارش، بیشتر کشور را در دامن جهانخواران می‌اندازد. آتیهای که سرمایهداران انگلیسی و امریکایی برای ملت تهیه دیدهاند جز نابودی چیز دیگری نیست دکتر مصدق آگاهانه خواستهای نامشروع آنها را اجرا میکند و مانند عنکبوت در میان تاری که خود طنیده است غَلت میزند». 3
رایزنیهای دول ایران و انگلیس با وساطت امریکا، راجع به مسئله نفت، محورِ مطالب روزنامه دنیای امروز در این برهه زمانی بود. روزنامه در یکی از شمارههای خود، دول مذکور را آماج حملات لفظی خود قرار داد و نوشت که: برای ملت ایران، واضح و مبرهن است، دوَل استعمارگر انگلستان و امریکا، از«سیاست محافظه‌کاری و روش اغماض و چشمپوشی آقای دکتر مصدق» به منظور دستیابی به اهداف خود بهره کامل را خواهند برد. دست اندرکاران این روزنامه، مصدق و مشاورین نفتی‌اش را به دلیل آنکه در ارائه پیشنهاد جدید، بسیاری از حقوق ایران را دربرابر انگلیس (منجمله تقلیلِ میلیاردها طلب نفتی به 49 میلیون لیره) نادیده گرفته، و علی رغم این، حتی پیشنهاد موردنظر نیز از سوی انگلیس رد شد، مورد سرزنش قرار دادند. درخواست آنان از نخستوزیر، خروج از موضع ضعف و سیاست قاطعانه بود: «بر آقای نخستوزیر است که بلادرنگ روابط سیاسی خود را با دولت انگلیس قطع کند و سفیر ایران را از لندن احضار نمایند». 4
در شماره دیگری از روزنامه مورد بحث، ملاقاتی که سفیر ایالات متحده (هندرسن) با آیت‌الله کاشانی در اواسط آبان 1331ش انجام داد، مورد بازتاب قرار گرفت: «دیروز قریب دو ساعت هندرسن سفیر مداخله‌جوی امریکا با کاشانی ملاقات نمود»، دیداری که به درخواست سفیر، از افشای مذاکرات آن خودداری گردید. همین مسئله موجب خشم شدید گردانندگان روزنامه دنیای امروز شد. آنان دراین باره اظهار داشتند: «انتظار میرود که مانند نخستوزیر در اکثر موارد، سیاست استتار و پردهپوشی را اتخاذ ننماید و در این قبیل ملاقاتها و همچنین در سایر موارد، شدیداً به دخالتهای گستاخانه نمایندگان امریکائی اعتراض کنند». دنیای امروز، در ادامه مطالب خود، مشی استعمارگرانه امریکا را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و معایب آن را برای کشورهایی مانند ایران بر می‌شمارد. 5
در اواسط آبان1331ش یعنی نُه ماه قبل از کودتای 28مرداد، خبری جنجالی مبنی بر تکاپوی برخی عناصر امریکایی در ایران، برای حمایت از وقوع کودتا در روزنامه دنیای امروز منتشر شد. روزنامه مذکور با آوردن عبارتِ «وارِن رئیس اصل4 اخراج شد - ارتباط وارن با کودتاچیان»، مطالبی را به رشته تحریر درآورد مبنی بر آنکه عدهای از نزدیکان نخستوزیر، از ارتباط مخفیانه وارن با سرلشکر زاهدی که قصد کودتا داشته، پرده برداشتند. گفته شد، رئیس اصل4، بودجه هنگفتی برای انجام کودتا تخصیص داده بود. در ادامه، به این نکته اشاره شده که طبق دستور نخستوزیر ایران، به این عنصر امریکایی گفته شده، به صورت کاملا محرمانه و بی سروصدا، خاک ایران را ترک نماید تا مناسبات ایران ـ ایالات متحده، همانند انگلیس به چالش نینجامد. 6
دولتِ جدید جمهوریخواه امریکا، که بیش از دموکراتها درصدد مداخله در ایران، و ایفای نقشی مهم به سود کشورش در بحران نفتی ایران- انگلیس بود، نمایندگانش به‌طور پیدرپی با دولتمردان ایرانی به رایزنی می‌پرداختند. از این رو، هندرسن به مذاکراتی مجدد با کاشانی مبادرت ورزید. دنیای امروز نیز آن را منعکس نموده و با آوردن تیتر «در دومین ملاقات هندرسن با آیت‌الله کاشانی چه گذشت؟»، از درخواست هندرسن برای فاش نشدن متن مذاکرات، انتقاد کرده و اظهار نمود که سفیر ایالات متحده، مسائلی از قبیل کمک نظامی امریکا، توسعه اصل چهارم، چاره اندیشی راجع به مسئله نفت و همچنین جلوگیری از فعالیتهای ضد امریکایی در ایران را درنظر داشت. مسئولین روزنامه در نهایت، رویکرد رایکال در برابر ایالات متحده را بدین صورت ابراز داشتند: «ما عقیده داریم که نسبت به اظهارات تجاوزکارانه سفیر مداخلهگر آمریکا پاسخ دندانشکن داده شود و برای یکبار دست رد به سینه آنها زده شود». 7
دیدگاه تندروانه دستاندرکاران دنیای امروز در برابر ایالات متحده، باز هم منجر به انتقادات شدید آنان نسبت به مصدق گردید: «آقای دکتر مصدق، بیش ازاین اجازه ندهید که دولت امریکا تحت عنوان مسخره وساطت، در مسئله نفت ایران گستاخانه مداخله کند». حتی کار به جایی رسید که دنیای امروز اظهار نمود، کسانی که میخواهند «امپریالیسم هار و تازه نفس امریکا» را جایگزین «استعمار فرتوت انگلستان» کنند، خیانت بزرگ و نابخشودنی به ملت ایران مرتکب میشوند. در ادامه آورده شده که ایالات متحده در زمان ملی کردن نفت و هنگامی که دولت دموکرات ترومن روی کار بود، به‌طور غیرمستقیم حامی انگلستان و بر ضد ایران بود. اکنون که جمهوریخواهان به رهبری آیزنهاور، قدرت را در اختیار گرفته‌اند، در ماهیت سیاست خارجی امریکا یعنی «توسعه‌طلبی، تجاوز و قبضه کردن دستگاههای سیاسی و اقتصادی کشورها و برده ساختن ملل جهان»، تغییری حاصل نشده، و آنان در تکاپو هستند به نام وساطت، در امور ایران مداخله نموده، و به بهانه حل مسئله نفت «منابع حیاتی ما را در اختیار مفتخواران انگلوامریکن قرار دهد».
در پایان، باز هم از مصدق خواسته میشود تا سیاست قاطعانهای راجع به این مسئله درپیش بگیرد، زیرا ایستادن در موضع ضعف، بسیار خطرناک است: «بایستی سیاست رضا و تسلیم را در برابر تجاوزات گستاخانه دولت امریکا در ایران ترک کنند، اتخاذ این سیاست، مستلزم عقبنشینی و ملازم عقبنشینی، سقوط وحشتناک است». 8دنیای امروز در مقایسه میان دو حزب برجسته ایالات متحده، بر این نکته تأکید دارد که جمهوریخواهان از دموکراتها، دارای انعطاف کمتری بوده و به نوعی، خطرناکترهستند: «جمهوریخواهان میخواهند شرکتهای امریکائی را به وضع خشنتری جانشین شرکت سابق انگلیسی کنند». به اعتقاد روزنامه دنیای امروز، برنامه آنان برای رسیدن به هدف موردنظر، بهره‌برداری از احساسات ضد انگلیسی جریان یافته در میان مردم است، تا از این طریق، نفت ایران را به سود آمریکا چپاول کنند، از این رو، دولت وقتِ ایران باید کاملا زیرکانه و آگاهانه عمل نماید. 9
مسئولین روزنامه در شماره دیگری، در مطلبی تحت عنوان «ژنرال نانجیب ایرانی در کمین است»، به مصدق راجع به کودتا هشدار داده، و تأکید کردند در صورتی که نخستوزیر، در اسرع وقت برای رفع مشکلات اقتصادی مردم و بحران مالی کشور تدبیری جدی نیندیشد، احتمال وقوع کودتا را بیش از پیش افزایش میدهد. دنیای امروز، تکاپوی فراوان ایالات متحده و انگلیس برای در اختیار گرفتن سرپلهای اقتصادی ایران و تصرف بازار کشور، به منظور فروش کالاهای خود را، مورد تأکید قرار دادند. روزنامه چپگرای مذکور، عنوان نمود که هدف این کشورهای امپریالیست ـ کاپیتالیست، ممانعت از رشد جنبشهای آزادیخواهانه و مترقی است. از این رو، دکترمصدق باید با یک رشته اصلاحات اساسی، حمایت ملت ایران را به‌سوی خود جلب نماید تا نقشه‌های خطرناک دشمنان، نقش بر آب شود وگرنه «منتظر باشد که ژنرال نانجیب انگلوامریکن ایرانی در کمین است و سرفرصت اقدام به کودتا خواهد نمود». 10
مسئله دیگری که راجع به ایالات متحده و سیاست خارجی دولت مصدق در قبالِ آن، به‌طور مکرر، مورد تأکید دنیای امروز قرار داشت، فعالیتهای رو به گسترشِ نظامیان امریکایی در ایران بود. استخدام بیست خلبان امریکایی در ایران به عنوان مستشار وزارت جنگ در اوایل آذر1331ش، بهانه دیگری بود برای گردانندگان روزنامه، تا اعتراض شدید خود را در این زمینه نشان داده و دولت وقت ایران را متهم به قصور نمایند: «ورود بی بندوبار جاسوسان جنگ‌افروز امریکایی روز به روز بیشتر میشود و دولت با میدان دادن به آنها، کشور ما را به یک کشور مستعمره غیرمستقیم تبدیل کرده است. ما جدّاً از دولت طلب میکنیم که جلو این جاسوسان را بگیرد و نگذارد انها وطن ما را صحنه تاخت و تاز خود قرار دهند». 11
در اواسط آذرماه1331ش، خبرهایی مبنی بر احتمالِ ورود وزیر خارجه ایالات متحده به ایران، در محافل سیاسی کشور مطرح گردید. روزنامه موردنظر با عبارت: حضور وزیر خارجه «با نفرت وانزجار شدید قاطبه ملت ایران مواجه خواهد شد»، واکنش نشان داد. حتی برخی مطبوعات بدین دلیل که با نگاهی مثبت به قضیه مذکور نگریستند از سوی دنیای امروز مورد اهانت و حمله لفظی قرار گرفتند. چنانکه روزنامه اطلاعات به‌عنوان «خدمتگزار قدیمی استعمارگران» معرفی شد. مسئولین دنیای امروز، باز هم نفوذ امریکاییها بر بسیاری از ارکان نظامی و اقتصادی ایران را مورد هشدار قرار داده و تاثیرات اجتماعی ِ ناشی از این معضل را بدین ترتیب، مورد چالش قرار دادند: «ورود بیبندوبار بنجلهای امریکائی، هزاران صنعتگر ایرانی را ورشکست کرده، مامورین سیاسی امریکا در تمام دستگاههای حساس اداری و انتظامی ما رخنه کردهاند میلیونها تومان از دسترنج زحمتکشان خرج لهو و لعب مستشاران جاسوسنمای امریکائیان میشود». 12
یکی از شمارههای آذرماه دنیای امروز، حاوی عنوانی بدین مضمون در صفحه اول خود بود: «بنگاه جاسوسی اصل 4 برای توسعه شبکه جاسوسی فعالیت میکند». بنگاه مذکور متهم بود که با دراختیار گرفتن بودجه بیشتری از دولت امریکا، درصدد توسعه شبکه جاسوسی خود در ایران می‌باشد. سپس عنوان گردید «عدهای از امریکاییها و نوکران ایرانی آنها به مازندران رفتهاند و با بودجهای که دارند فعالیت میکنند». نویسندگان دنیای امروز، خشم خود را نسبت به حمایت دولت مصدق از آنان ابراز نموده، و تأکید کرد در این برهه زمانی که امریکا در کنار دشمن ایران یعنی انگلیس قرار دارد، نباید چنین رفتار دوستانهای نسبت به افراد آن کشور در ایران اِعمال گردد. 13
در میانه آذر1331ش یکی از نمایندگان مجلس سنای امریکا به ایران آمد تا به مذاکره با مقامات ایرانی بپردازد. با عبارتِ «آقای سناتور اسپارکمن برای چه به ایران آمدهاید؟»، دنیای امروز، به ملاقات او با مقامات بلندپایه ایرانی منجمله شاه و نخستوزیر اشاره کرده و اهداف او برای آمدن به ایران را به شرح زِیر مورد تجزیه و تحلیل قرار داد: ترغیب ایران برای حضور در حلقه دفاعی خاورمیانه در برابر شوروی، حل مسئله نفت به نفع شرکتهای نفتی انگلوامریکن، برقراری زمینه مساعد برای به کار انداختن سرمایه‌های امریکایی در ایران. در ادامه، نویسندگان دنیای امروز، دیدگاههای خود نسبت به ایالات متحده را بیان نموده و تصویری متفاوت از آن بیان میدارند: «اما امریکا را دوست داریم، اما کدام امریکا؟... امریکایی که برای رها شدن از اسارت خود با بریتانیا جنگید ستایش میکنیم ولی با امریکائی که در مسئله حیاتی نفت ما در مراجع بینالمللی، برعلیه ما رأی داد لعنت میفرستیم». 14
همین شماره دنیای امروز، به دو موسسه امریکایی ظاهرا غیرسیاسی فعال در ایران یعنی «فورد» و «خاورنزدیک» حمله کرد و نوشت که آنها با نفوذ در ساختار اقتصادی ایران، دارای هدف سیاسی هستند، چرا که هدف ایالات متحده، گسترش نفوذ در همه بخشها، به‌منظور دخالت در امور ایران است: «کیست که نداند امریکا در لباس کمک، دستگاههای حساس کشور ما را قبضه کرده در کلیه امور داخلی ما دخالت نمود». 15
در اواخر آذر1331ش، وزرای امور خارجه امریکا (آچسن) و انگلیس (ایدن)، در فرانسه با یکدیگر ملاقات نموده و در مورد مسائل متعددی منجمله نفت ایران به مذاکره پرداختند. در این‌باره دنیای امروز نوشت: «میزان گستاخی و وقاحت نفتخواران انگلیس و آمریکا به جائی رسیده که در پاریس در سر میز ناهار سرنوشت نفت ما را تعیین میکنند». دنیای امروز بازهم شدیداً از سیاست نرمش دکتر مصدق در برابر امریکا انتقاد نموده و خشم خود را از مواضع ضعیف او نشان داد. 16 این انتقادات، در دیماه1331ش به اوج خود رسید، و به نوعی، تبدیل به حملات لفظی و اتهامات متعدد گردید. مسئولین روزنامه اظهار داشتند که اقدامات سازمان جاسوسی امریکا، مورد حمایت دولت ایران است، اما ملت ایران از آن پشتیبانی نمیکند، چرا که به ادعای آنها، مصدق و یارانش در دولت وقت، «کراراً ثابت کردند که در جهت مخالفِ منافع ملت ایران گام بر میدارند». 17 این روزنامه حتی مدعی شد که نزدیکان نخستوزیر، با دلالان نفتی امریکایی- انگلیسی، رابطه پنهانی داشته و علیه منافع ایران عمل میکنند. این در حالی اتفاق میافتد که مصدق، پذیرفتن پُست نخستوزیری را به علت حلّ مسئله نفت عنوان نموده بود، ولی اکنون در برابر اقدامات اطرافیانش سکوت اختیار کرده است. 18 از این زمان، دکتر مصدق با هشدارها و حملات لفظی پیاپی دنیای امروز مبنی بر سلطه بیگانگان در امور داخلی ایران مواجه گردید: «امریکاییان کاملا مراکز حساس اداری و نظامی ما را اشغال کردهاند و نخستوزیر، با چشمپوشی از مداخلات بیگانگان، سقوط خود را نزدیکتر می‌سازد». 19
در شماره دیگر روزنامه، موضعگیری منفی مصدق در مجلس14 نسبت به حضور میلسپو (مستشار مالی امریکایی) در ایران، به نخستوزیر وقت یادآوری گردید: «دکتر مصدق که وجود میلسپو را از لحاظ مالی و سیاسی مُضر تشخیص میداد، در هنگام نخست‌وزیریاش گروه گروه جاسوسان و خرابکاران امریکائی و دولتهای دست نشانده آن، به نام مستشار به کشور ما سرازیر میشوند و از بودجه ضعیف کشور ما متمتّع میگردند». مسئولین دنیای امروز، با اشاره به اینکه ادارات اصل4، بنگاه خاورنزدیک و فورد، شعباتی از سرویسهای جاسوسی امریکا هستند، عنوان نمودند: «ما با استناد به گفته خودِ دکتر مصدق در دوره 14مجلس شورای ملی، سیاست کنونی دولت را سیاست ملی نمیدانیم». 20
دنیای امروز با این رویکرد مخالفت‌آمیز نسبت به نخستوزیر، با مشکلاتی جدی برای ادامه انتشار مواجه گردید، تا آنجا که طی هفتاد روزِ باقی مانده تا پایان سال1331ش، فقط چهار شماره از آن منتشر شد و سرانجام نیز در اغاز سال 1332ش توقیف گردید. تا آنکه یکماه بعد از سقوط دولت مصدق، و در اوایل مهر 1332ش، شروع به انتشار مجدد نمود. 21
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. حسین ابوترابیان، مطبوعات ایران از شهریور1320 تا 1326ش، تهران: اطلاعات، 1366، ص87.
2. روزنامه دنیای امروز، ش352، 6 مهر1331، صص1و2.
3. همانجا.
4. ش354، 13 مهر، صص1و2.
5. ش382، 18 آبان، ص 1.
6. همان، صص 1و2.
7. ش 384، 21 آبان، صص 1و2.
8. ش 387، 25 آبان، صص 1و2.
9. همانجا.
10. ش 395، 6 آذر، ص 1.
11. همان، صص1و2.
12. ش 398، 10 آذر، ص 1.
13. ش 400، 12 آذر، ص 1و2.
14. ش 402، 16 آذر، صص1و2.
15. همانجا.
16. ش 409، 26 آذر، ص1و2
17. ش 412، 1 دی، صص1و2.
18. همانجا.
19. ش 418، 9 دی، ص1.
20. ش 419، 10 دی، ص1.
21. ش 424، 6 مهر1332.
منبع: سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
تعداد بازدید: 747
