28 مرداد 1392
مارک ج‍ی. گازیوروسکی، مالکوم برن
ت‍رج‍م‍ه: علی مرشدیزاد
ملی شدن صنعت نفت در ایران، عملیات مشترک بریتانیا و آمریکا را علیه انگیزه‌ای مردمی برای تحت کنترل قرار دادن منابع خود در پی داشت. از این روی، کودتای 28 مرداد‌ماه سال 1332 نقطه عطفی برای تمامی کشور‌های درگیر بود. از سوی دیگر، ابعاد این کودتا که به فصل پرتلاطمی از جنبش‌های ملی‌گرایانه و دموکراتیک در ایران پایان داد و سبب بدنامی آمریکا در میان نیروهای میانه‌روی خاورمیانه شد، هنوز هم به عنوان موضوعی قابل طرح در مناسبات کشور‌های درگیر با این رویداد محسوب می‌شود.
در ژوئن سال 2000میلادی، تهران با همکاری آرشیو امنیت ملی آمریکا در دانشگاه جورج واشنگتن، میزبان کنفرانسی با موضوع ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد بود. این کنفرانس که با حضور محققانی از کشور‌های ایران، ایالات متحده و جماهیر شوروی سابق برگزار شد، در ژوئن سال 2002 هم به میزبانی مرکز مطالعات خاورمیانه کالج سنت آنتونی در آکسفورد و با حمایت آرشیو امنیت ملی آمریکا در دانشگاه جورج واشنگتن ادامه یافت.
مقالاتی که در این دو نشست ارایه شدند به همراه اطلاعات تازه‌ای در زمینه موضوع‌های آنها در کتاب «مصدق و کودتا» به اهتمام مارک گازیوروسکی و مالکوم برن گردآوری شد و علی مرشدیزاد این کتاب را به فارسی برگرداند.
در این کتاب مقالاتی از سوی فخرالدین عظیمی، استادیار گروه تاریخ دانشگاه کانکتیکات، مازیار بهروز، استادیار گروه تاریخ دانشگاه ایالتی سانفرانسیسکو، مالکون برن، قائم‌مقام و مدیر تحقیق آرشیو امنیت ملّی مستقر در دانشگاه جورج واشنگتن، مارک گازیوروسکی، استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه ایالتی لوییزیانا، ماری آن هایس، استادیار گروه تاریخ دانشگاه ایالتی کنت، همایون کاتوزیان، عضو افتخاری محققان گروه سیاست در دانشگاه اکستر و ویلیام راجر، استاد دانشگاه کنت ارایه شده‌‌اند.
محققان کوشیده‌اند تا بر اساس یافته‌های تازه، شناخت مخاطبان را از کودتای 28 مرداد 1332 و زمینه‌های اجتماعی- سیاسی آن افزایش دهند. مهمترین نکته‌ای که به این مقالات اعتبار داده، بهره‌گیری محققان از اسناد و منابع تازه انتشار یافته از سوی سازمان‌های اطلاعاتی کشور‌های درگیر با مهمترین کودتای آن روزگار است. اسنادی از سازمان سیا (سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا) در باره عملیات آژاکس (عملیات مخفیانه انگلیسی- آمریکایی در ۱۹۵۳ که به سرنگونی حکومت مصدق انجامید) که در مارس سال 1954 از سوی دونالدن ویلبر منتشر شده بود، اسناد انتشار یافته روی سایت نیویورک‌تایمز در سال 2000 میلادی با عنوان «سرنگونی مصدق، نخست‌وزیر ایران: نوامبر 1952 – اوت 1953»، لحاظ کردن مدارک آرشیوی شوروی سابق در این زمینه و نیز انجام مصاحبه با مقامات اطلاعاتی سابق آمریکا، انگلستان و ایران که در حوادث کودتای 28 مرداد 1332 مشارکت داشته‌اند برخی از مهمترین منابع نگارش این مقالات بوده‌اند.
کتاب «مصدق و کودتا» با مقاله‌ای از همایون کاتوزیان به نام «دکتر محمد مصدق در تاریخ ایران» آغاز می‌شود. در این مقاله به سیر تاریخی وقوع کودتا پرداخته شده است. هرچند ملی شدن صنعت نفت در ایران نقطه اوج جنبش‌هایی محسوب می‌شود که از زمان مشروطیت دیکتاتوری‌ها را نافرجام گذاشته بودند اما با کودتای 28 مرداد 1332 به ناگاه افول می‌یابد. کاتویازیان در مقاله خود علاوه بر نقش عوامل خارجی در کودتا، به افزایش سهم مخالفان داخلی نیز پرداخته و آشوب‌های پس از قیام 30 تیر 1331 را در این زمینه تجزیه و تحلیل کرده است.
«آیا اگر کودتا به وقوع نمی‌پیوست، نهضت ملی در بلند مدت دوام می‌آورد؟» این سوالی است که هر چند کاتوزیان در مقاله خود پاسخ روشنی برای آن ندارد اما در فرصت پایانی مقاله‌اش کوشیده تا جوانب مختلف این موضوع را بررسی و تحلیل کند.
فخرالدین عظیمی مقاله‌ای با عنوان «برکناری مصدق» با تاکید بر صورت‌بندی و نقش نیروهای داخلی، در این کتاب دارد و برداشتی از فضای سیاسی ایران در دهه 1950 میلادی ارایه کرده است. وی با تحلیلی از پایگاه‌های اجتماعی موافقان و مخالفان مصدق و نیز گروه‌های مخالف عمده مانند سلطنت‌طلبان، حزب توده و نمایندگان آنها بر نقش کلیدی ایرانیانی که در مقابل مصدق صف‌آرایی کرده بودند پرداخته است. عظیمی در مقاله خود امکان انجام مبارزه‌ای موثر‌تر علیه مخالفان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
تحلیل عملکرد حزب توده در مقاله‌ای از مازیار بهروز با عنوان «کودتای سال 1332 و حزب توده» آمده است. حزب توده در این سال‌ها به عنوان یکی از مهمترین کنشگران سیاسی مطرح بود. عظیمی با تکیه بر منابع داخلی حزب و مصاحبه‌ها، تصویری واقع‌گرایانه را از حزب توده نشان می‌دهد و از مسایل و موانع حقوقی و غیر حقوقی، شامل اختلافات سیاسی جدی و رقابت‌های شخصی پرده بر می‌دارد. موانعی که سبب‌ساز انشقاق رهبری حزب و تضعیف آن شده بودند.
بررسی جنبه‌های بین‌المللی کودتای 28 مرداد 1332 با مقاله‌ای از ویلیام راجرز لوئیس آغاز می‌شود. هرچند بریتانیا تاکنون کوشیده است نقش خود را در کودتای 28 مرداد پنهان نماید اما مقاله راجرز با عنوان «انگلستان و سرنگونی دولت مصدق» بر سهم بنیادین انگلستان در این بازی سیاسی تاکید دارد. اختلافاتی که میان اغلب مقامات بریتانیایی و حزب‌های کارگر و محافظه‌کار بر سر ماندن یا نماندن مصدق وجود داشت با قیام 30 تیر‌ماه برطرف می‌شود و همگی آنها با اتفاق نظر، مصدق را فردی غیرعقلانی قلمداد می‌کنند که باید برکنار شود!
در فرایند بررسی مفصل این موضوع، لوئیس، نقش m16(شاخه ماوراء بحار ایتلیجنس سرویس)، سازمان سیا، تصمیم‌گیری‌های پنهانی مقامات انگلستان و همین‌طور زمینه‌هایی که سبب حمایت نکردن آنها از مصدق شد را واکاوی کرده است. این‌که مصدق از میهن‌پرستان ایرانی و عضو خانواده زمینداران (حاکم) بود و از سوی دیگر هیچ اتحادی میان او و کمونیست‌ها وجود نداشت تنها برخی ویژگی‌های مصدقِ نخست‌وزیر بود که مانع حمایت انگلیسی‌ها از او می‌شد.
ماری آن هایس، پژوهشگری است که «تحریم بین‌المللی نفت ایران و کودتای سال 1332 علیه مصدق» را بررسی کرده است. کاوش ابعاد تحریمی که به رهبری بریتانیا علیه نفت ایران صورت گرفت، موضوعی است که کمتر مورد ارزیابی قرار گرفته است. بر اساس این مقاله، دولت هری ترومن، سی‌و‌سومین رئیس‌جمهوری آمریکا با داشتن این فرض که برقراری رابطه خوب با دولت‌های میزبان، آنها را بیش از پیش به اهداف خود نزدیک خواهد ساخت، می‌کوشید نقش بی‌طرفانه‌ای را در این زمینه ایفا کند اما به زودی در کنار منافع بریتانیا قرار گرفت. به زعم نگارنده این مقاله، این تحریم‌ها با هدف به زانو درآوردن اقتصاد ایران اِعمال نمی‌شد بلکه هدف اصلی برکناری مصدق بود.
عوامل سیاسی و ژئواستراتژیک مهم در سیاست ایالات متحده در قبال ایران، در مقاله‌ای از مالکوم برن بررسی شده است. برن در «راهی به سوی مداخله» بررسی‌های خود را از زمان اتخاذ سیاست‌های ایات متحده در جنگ جهانی دوم علیه ایران پی می‌گیرد. او از زاویه تقابل آیزنهاور (سی‌و‌چهارمین رئیس‌جمهوری آمریکا) و ترومن به موضوع کودتای 28 مرداد 1332 نگاه کرده است و در تحلیل خود به بررسی زمینه‌هایی پرداخته است که آیزنهاور را برای برکناری مصدق متقاعد کرده بود. به گمان نگارنده این مقاله، هر دو رییس جمهوری از این که ایران به دام کمونیست‌ها و شوروی بیفتد، هراس داشتند اما فقط تجویز‌های متفاوتی را ارایه کردند.
مارک گازیوروسکی مقاله پایانی کتاب را ارایه کرده است. مقاله‌ای که موثق‌ترین بررسی موجود درباره کودتا را از منظر ایالات متحده آمریکا در بر دارد. وی برای ورود به موضوع کودتا، به پیشنهاد عملیات پنهانی مشترک میان انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها برای برکناری مصدق اشاره می‌کند و در ادامه به تفصیل، اسناد تازه‌ای از سازمان سیا و تاریخ کودتا را برملا می‌کند. مصاحبه‌های تازه‌ای که با ماموران سابق سازمان سیا انجام گرفته و توصیف کاملی که در این مقاله از تمامی برنامه‌ریزی‌های سازمان سیا ارایه شده است نشان می‌دهد که بی‌ثبات‌سازی ایران در آن زمان که از سوی سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا و با همکاری وابستگان داخلی صورت گرفته بود، توانست بستر‌های لازم را برای تحقق کودتا فراهم کند.
مارک گازیوروسکی در پایان کتاب بر اساس موضوع‌های عمده مطرح شده در مقاله‌های کتاب به ارایه نتیجه‌گیری و ارزیابی نقش برکنارکنندگان مصدق می‌پردازد. در این بحث، علاوه بر سهم عمده نیروهای خارجی، به سهم کارگزاران و جریان‌های داخلی نیز در این سرنگونی اشاره شده و در صفحه‌های 296 تا 299 کتاب و ذیل عنوان «چه کسی مصدق را سرنگون کرد؟» نتایج آن ارایه شده است.
کتاب «مصدق و کودتا» را انتشارات قصیده‌سرا در 400 صفحه و با شمارگان 1500 نسخه در قطع وزیری به چاپ رسانده است.
شیما دنیادار رستمی
************************
طرح جلد کتاب
************************
شناسنامه کتاب
مصدق و کودتا
مارک ج‍ی. گازیوروسکی، مالکوم برن
ت‍رج‍م‍ه: علی مرشدیزاد
چاپ اول: 1384
ناشر: قصیده‌سرا
شمارگان: 1500
تعداد صفحات: 400
قطع: وزیری
شابک: 3-28-8618-964
************************
فهرست مطالب
معرفی همکاران نویسنده 9
مقدمه 11
1. دکتر محمد مصدّق در تاریخ ایران (همایون کاتوزیان) 21
پیشینه تاریخی 21
مصدّق و ملّی شدن صنعت نفت 24
اهداف نهضت ملّی و مخالفان آن 25
تحولات اولیه در دعوای نفتی 27
21 ژوئیه 1952 30
اختلافها و انشقاقها در نهضت [ملّی] 31
کودتا 34
اگر کودتا موفق نشده بود 38
از کودتا تا انقلاب 39
2. برکناری مصدّق (فخرالدین عظیمی) 47
پایگاه‌های اجتماعی حامیان و مخالفان 49
شاه، دربار و طرفداران سلطنت 53
انگلوفیلها 61
شکست: قیام ژوئیه (30 تیر) 72
مرتدان 75
کاشانی 77
مکّی 80
بقایی 82
حائری‌زاده 84
فدائیان و راست مذهبی 85
حزب توده 89
تحکیم مواضع 93
کودتای نخستین: 28 فوریه 1953 / 9 اسفند 1331 98
رویارویی نهایی 102
موقعیت مصدّق: امکانات و محدودیتهای ساختاری 109
3. کودتای سال 1332 و میراث حزب توده (مازیار بهروز) 121
سازمان و قدرت حزب توده 122
حزب توده و مصدّق 125
دارو دسته‌بازی در حزب توده 129
به سوی کودتا 135
پس از کودتا 141
4. انگلستان و سرنگونی دولت مصدّق (ویلیام راجر لوئیس) 145
انگلیسی‌ها و سیاست آنان در قبال ایران 154
ارتباط با امریکائیان، شرکت نفت ایران و انگلیس و معضلات دولت انگلستان 171
انگلیسی‌ها و عملیات پنهان سال 1953/1332 179
5. تحریم بین‌المللی نفت ایران و کودتای سال 1332 علیه مصدّق (ماری آن‌هایس) 197
به اجرا گذاشتن تحریم 198
پرداختن به پیامدهای داخلی تحریم 207
در جستجوی خریدارانی برای نفت ملّی 212
نقش تحریم در کودتای 28 مرداد 216
6. راهی به سوی مداخله (مالکوم برن) 221
جهان‌بینی ترومن 222
بحرانهای اولیه: 1948 ـ 1945 223
اهداف شوروی در ایران پس از جنگ جهانی دوم 228
تشدید جنگ سرد: 1953 ـ 1949 233
شرایط ایران و منطقه 234
گرایش ایالات متحده به سمت انگلستان 238
وضعیت داخلی ایالات متحده 239
آیزنهاور در مقابل ترومن 243
7. کودتای سال 1332 علیه مصدّق (مارک گازیوروسکی) 247
تصمیم ایالات متحده برای اجرای کودتا 248
نقشه کودتا 253
شبکه نظامی 261
عملیات بی‌ثبات‌سازی قبل از کودتا 263
کسب حمایت شاه 267
تلاش اولیه برای کودتا 269
از شکست تا پیروزی 271
پس از کودتا 277
نتیجه‌گیری (مارک.ج.گازیوروسکی) 283
چرا کودتا موفق شد 284
نیروهای سیاسی داخلی 288
شرایط وسیعتر 292
چه کسی مصدّق را سرنگون کرد؟ 296
یادداشتها 301
کتابشناسی گزیده 383
منابع فارسی 393
تعداد بازدید: 1031
