28 مهر 1392
رقیه متانی
یکی از نقاط عطف در تاریخ سیاسی ایران در سال 1357 با سقوط سلطنت شاهنشاهی و پایان حکومت سلطنتی با یک انقلاب مردمی و دینی به وقوع پیوست. علل و عوامل زیادی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران نقش دارند و در کنار علل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علل اقتصادی و نفت به عنوان محور و پایة اقتصاد ایران نقش مهمی در پدیده انقلاب ایران داشت.
علاوه بر تظاهرات و راهپیماییهای میلیونی مردم در جریان انقلاب، اعتصابات متحد و گسترده در ادارات و کارخانجات و صنایع در نیمه دوم سال 1357 از مهم‌ترین ابزار انقلابیون برای فشار به رژیم پهلوی بود و در این میان اعتصاب کارگران و کارمندان صنعت نفت، نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری داشت. چرا که همة اقتصاد ایران در آن زمان در گرو صادرات میلیونها بشکه نفت به خارج بود و اعتصاب کارگران نفت و عدم تولید و قطع صادرات، ضربه سیاسی بزرگی بر رژیم وارد کرد.
اقتصاد ایران در سال 1356 کاملاً به نفت وابسته بود و طبق آمار بانک مرکزی در این سال 98 درصد صادرات ایران را نفت و تنها 2 درصد را سایر کالاهای غیرنفتی تشکیل میداد. شاه با درآمد نفت، بعد از کودتای 28 مرداد 1332 به تجهیز و توسعه ارتش پرداخت و سازمان اطلاعاتی امنیتی ساواک را تأسیس کرد. در واقع در حکومت رضاشاه و محمدرضاشاه، ارتش مستقیماً از عایدات نفتی تجهیز میشد و این روند تا پایان حکومت پهلوی ادامه داشت. همچنین حاصل فروش نفت که در اختیار حکومت بود صرف هزینه‌های نظامی و اداری میشد و اقتصاد ایران تک محصولی و به خارج وابسته گردید و نفت جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد ایران یافت.
درآمد مستمر نفت در برگزاری جشنهای دوهزار و پانصد ساله، جشن هنر شیراز، جشنهای تاجگذاری و ... نیز صرف میشد که برای شاه در کسب مقبولیت و نشان دادن قدرت رژیم و ارتش موثر بود. از آنجایی که قدرت و امنیت حکومت پهلوی بر پایه درآمدهای نفتی بود این مساله در جریان انقلاب به عنوان یک نقطه اتکاء دولت شکننده بود و زمینه‌ساز بحران شد.
از 19 دی 1356 با تظاهرات علما و روحانیون و مردم قم علیه مقاله‌ای که در روزنامة اطلاعات بر ضد روحانیت به چاپ رسیده بود و شهادت عده‌ای از تظاهرکنندگان، نخستین جرقه‌های انقلاب نمایان شد. با برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در تبریز و شهادت جمعی دیگر از مردم و چنین وقایعی به صورت پی‌درپی و آتش‌سوزی سینما رکس آبادان، موجی دیگر از نفرت و اعتراض در کشور بر پا شد. وخامت اوضاع حکومت پهلوی با حادثه هفدهم شهریور 1357 آشکارتر شد و اعتصابات و تظاهرات علیه رژیم پهلوی شکل وسیعی گرفت.
از روز 19 شهریور اعتصابات بلند مدت کارگران صنعت نفت آغاز شد که بر روند جریان انقلاب بسیار موثر بود. از روز شنبه 22 مهرماه اعتصاب در پالایشگاه آبادان آغاز شد که با دخالت نیروهای نظامی این اعتصاب به خشونت کشیده شد. به دنبال اعتصاب کارمندان و کارگران پالایشگاه آبادان، از 25 مهر کارکنان اداره مرکزی نیز به پشتیبانی از کارکنان پالایشگاه کار را متوقف کردند. در روز 29 مهر 1357 نیز با پیوستن کارکنان پالایشگاه تهران، اعتصاب همگانی کارمندان و کارگران نفت در پالایشگاه‌های سراسر کشور نمایان شد. اعتصاب¬کنندگان خواستار عدم دخالت نظامیان در پالایشگاه‌ها و سایر قسمت‌های صنعت نفت شدند.
اعتصابات کارگران شرکت نفت در ماه‌های بعد نیز ادامه یافت و حکومت پهلوی با روی کار‌آوردن دولت نظامی غلامرضا ازهاری نیز نتوانست تولید نفت را به روال عادی خود برگرداند. چنان که تولید نفت که با اعتصاب 29 مهر از 7/5 میلیون بشکه به 5/1 بشکه در روز رسیده بود در اواخر دی 1357 به 300 هزار بشکه رسید.
اعتصاب بیش از سی هزار نفر در صنعت نفت، درآمد ارزی کشور را پایین آورد و شاه را با بحران سختی روبه‌رو کرد و به وی اجازه نداد تا بر تکیه بر نفت به کار خود خود ادامه دهد. این اعتصابات در استمرار انقلاب مردم ایران نقش مهمیداشت. زیرا صنعت نفت، علاوه بر تأمین نیاز داخلی و صادرات و منبع مالی رژیم پهلوی، از لحاظ جهانی به دلیل تأمین نیاز اغلب کشورهای صنعتی بسیار اهمیت داشت و با قطع صادرات بیش از 5 میلیون بشکه نفت به خارج، شوکی عظیم به جهان سرمایه‌داری و کشورهای صنعتی وارد کرد. بازتاب عملی اعتصاب صنعت نفت در کشورهای مصرف‌کننده بسیار محسوس بود. به طور مثال ارمنستان شوروری، دو ماه‌ونیم دچار بحران شدید سوخت شده بود و جیمز شلزینگر، وزیر انرژی وقت آمریکا اعلام میکند که در صورت ادامه توقف صدور نفت ایران، کشورش مجبور به جیره‌بندی نفت خواهد شد و میگوید که اوضاع ایران باعث شدیدترین بحران نفت، از زمان تحریم نفت توسط کشورهای عربی از سال 1973م. شده است.
در چنين شرايطى، همراهى صنعت نفت ايران با انقلاب اسلامى، ضمن هدف قراردادن پايه هاى پوسيده حكومت پهلوى، توانست ضربه مهلكی از نظر اقتصادى و به دنبال آن سياسى به آمريكا و ساير كشورهاى صنعتى غرب وارد آورد؛ چرا كه در زمانى كوتاه نه تنها صدور نفت بين كشورها كاهش يافته و سرانجام قطع شد، بلكه خارج شدن ايران از گردونه توليد نفت به افزايش شديد بهاى آن در جهان انجاميد.
با اعتصاب صنعت نفت، علاوه بر بازتاب جهانی، ارتش که در دوران پهلوی با درآمدهای نفتی توسعه و تجهیز میشد با مشکل روبه‌رو شد و خرید اسلحه و مهمات از دیگر کشورها قطع شد. ارتش هم مسئول مقابله با اعتصاب صنعت نفت بود، هم می‌باید سوخت خود را از آنجا تحویل میگرفت و هم از درآمد صادرات نفت تجهیز میشد. در نیمه دوم سال 1357 ارتش به عنوان ابزار قدرت شاه به دلیل آسیب از مساله نفت و درگیریهای روزمره با اعتصابیون دچار مشکل شد و در نهایت کارایی خود را از دست داد و شاه بزرگ‌ترین قدرت داخلی خود را از دست داد.
همراهى صنعت نفت ايران با انقلاب اسلامى از دیدگاه امام خمینی (ره)، بنیانگذار انقلاب و جمهوری اسلامی ایران، این گونه تشریح شده است: «نهضت ما گرچه مرهون همۀ اقشار ملت است، گرچه همۀ اقشار ملت نهضت را همراهی کردند، چه بانوان تمام ایران و چه مردان برومند ما، لکن بعضی اقشار یک ویژگی خاصی داشتند و از آن جمله، کارکنان و کارمندان صنعت نفت، برای اینکه اینها در مقامی بودند که شریان حیات اجانب به دست آنها بود، شریان حیات رژیم منحوس در دست آنها بود. اعتصاب آنها یک ویژگی خاصی داشت و همراهی آنها از نهضت یک خصوصیت بیشتری داشت. از این جهت، ما به آنها بیشتر از سایر اقشار شاید ارج بگذاریم و تشکر میکنیم. شما برادران بودید که در اعتصابات خودتان مقابل رژیم طاغوتی ایستادید و نهضت را پیش بردید و اسلام را تقویت کردید. من باید از شما تشکر کنم. من دعا به شما میکردم و میکنم.»
مآخذ:
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج1، تهران، اطلاعات، 1370
حسینیان، روح الله، انقلاب اسلامی (زمینه ها، چرایی و چگونه): عنوان جلد 5: یکسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387
فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمة احمد تدین،چ هشتم، تهران، رسا، 1387
بازرگان، مهدی، انقلاب ایران در دو حرکت، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، 1363
هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات سالهای 58 و 1357: انقلاب و پیروزی، به اهتمام عباس بسیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب،چ دوم، 1383
ترزیان، پی یر، داستان اوپک، ترجمه عبدالرضا غفرانی، تهران، فرانریش، 1367
صحیفه امام (ره)
تعداد بازدید: 796
