27 آذر 1392
محمدعلی زندی
یکی از مهمترمین تحولات سیاست خارجی ایران با روسیه، بعد از دوره دوم جنگ‌های ایران و روس و امضای قرداد ترکمنچای، در زمان سلطنت فتحعلی شاه و دوره دوم صدارت عبدالله خان امین الدوله، سفر گریبایدوف به عنوان سفیر روسیه به ایران، و قتل وی در تهران است. گریبایدوف برای اجرای مقرارت مربوط به عهدنامه ترکمنچای و حل اختلافات مرزی به ایران آمد، ولی به علت سوء رفتار و اهانت به مقدسات اسلامی ایرانیان که خواستار استرداد زنان گرجی و ارمنی که مدت‌ها در ایران اقامت داشتند و مسلمان و به ازدواج مردان ایرانی در آمده بودند، بعد از به سفارت بردن دو زن گرجی مسلمان که در خانه آصف‌الدوله بودند، با تحریک علمای مذهبی به اتفاق همراهانش توسط مردم به قتل رسید. خوشبختانه عواقب این حادثه به علت درگیری که بین روسیه و عثمانی وجود داشت، گریبان‌گیر ایران نشد و نیکلای اول، تزار روس، به یک عذرخواهی خشک و خالی هیئت اعزامی دولت ایران قناعت کرد.
زندگینامه گریبایدوف
الکساندر سرگییویچ گریبایدوف[1] در 1795م در مسکو متولد شد. در 1812 ترک تحصیل کرد و پس از 4 سال خدمت نظام در 1817 وارد خدمت وزارت خارجه شد. در 1823 نمایشنامه کمدی «ذوق بسیار بدبختی است» را نوشت و به عنوان یکی از شاهکارهای زبان روسی محسوب شد و گریبایدوف به اوج شهرت رسید. وی در سال 1826 پس از رفع اتهامی که موجب زندانی شدن او بود به مأموریت سیاسی گرجستان رفت و دختر جوانی از گرجی‌ها را به همسری اختیار کرد. حضور او در تفلیس مصادف با فرماندهی ژنرال پاسکویچ،[2] دایی‌اش در قفقاز بود. ژنرال پاسکویچ نسبت به خواهر‌زاده خود، بسیار علاقه داشت و در مراحل جنگ او را با خود می برد.[3]
گریبایدوف از مأمورین وزارت خارجه بود که در تمام جریان جنگ و مذاکرات صلح ترکمنچای شرکت داشت. او بیشتر اصرار می‌ورزید تا غرامت دریافت نشود، روسیه دست از جنگ نکشد و آذربایجان اشغال شده را همچنان در اختیار داشته باشد.[4]
مأموریت گریبایدوف
بعد از امضای عهدنامه ترکمنچای، گریبایدوف از طرف ژنرال پاسکویچ مأمور شد تا نسخه اصلی معاهده را به سن پطرزبورگ ببرد و به امضاء امپراطور برساند. امپراطور نیکلای اول، تزار روسیه، به توصیه پاسکویچ او را مورد تقدیر قرار داد و مبلغی به عنوان انعام به او پرداخت. امپراطور روسیه که از نفرت ایرانیان و عصبانیت آنها نسبت به دولت و ملت روس آگاه بود و می‌دانست که قرارداد ترکمنچای و شرایط ننگین آن برای مردم ایران قابل تحمل نیست، بنابراین سعی کرد به نحوی از شاه و دربار و دولتمردان ایران استمالت و دلجویی به عمل آید تا از گرایش و تمایل ایرانیان به انگلستان کاسته شود. در اجرای این امر پاسکویچ، خواهرزاده‌اش گریبایدوف را به عنوان سفیر به همراه هیئتی (از جمله مالزوف دبیر اول سفارت و آدلونگ دبیر دوم...) روانه ایران کرد. و چون نخستین سفیر امپراطوری در دربار ایران بود با جلال و شکوه و تشریفات و احترامات بسیار به ایران اعزام گردید و هدایای بسیار و گران‌بهایی به همراه داشت تا به شاه و ولیعهد و دیگر درباریان هدیه بدهد.[5]
از دیگر موارد مأموریت گریبایدوف در ایران، نظارت بر اجرای مقررات مربوط به عهدنامه ترکمنچای و حل اختلافات مرزی[6] و مبادله اسناد مصوبه عهدنامه‌ی ترکمنچای و... بود.[7]
گریبایدوف در مسیر تهران
با رسیدن خبر ورود گریبایدوف به مرز، عباس میرزا (ولیعهد) میرزا نظرعلیخان افشار ارومی را که از اعیان آذربایجان بود به عنوان میهماندار تعیین و به مرز جلفا فرستاد. سفیر با احترامات فوق العاده در آغاز سال 1244 ه ـ. ق (اواسط 1828م) به تبریز وارد شد.[8] گریبایدوف مردی تحصیل‌کرده و دانشمند بود ولی در عرض راه تهران حرکات خشونت‌آمیز و ناپسندی می‌نمود و تعمد داشت خود را سفیر دولت فاتح در سرزمین مغلوب معرفی کند و به تحقیر و توهین ایرانیان بپردازد.[9] خشونت مأمورین همراه وی فوق العاده بود، در بازار و معابر با حالت مستی به مردم اهانت می‌کردند. در کل رفتار سفیر و همراهانش در بین راه بسیار زننده توصیف شده است.[10]
گریبایدوف در آغاز یکی از اعضای سفارت را به عنوان کنسول مأمور رشت ساخت. این اقدام اولین اختلاف سفارت و دولت ایران را فراهم نمود زیرا حاکی از خودسری در عمل وی بود. گریبایدوف در سر راه تهران در قزوین توقف کرد. در این شهر جمعی اسیر بودند. او درصدد برآمده بود بدون مذاکره با مقامات ایرانی آنها را به ارمنستان و گرجستان بازگرداند. مردمی که در قضیه ذی‌نفع بودند می‌خواستند آسیبی به او برسانند که کارگزاران ایران زودتر او را به تهران هدایت کردند. گریبایدوف در 16 ژانویه 1829 (5 رجب 1244) وارد تهران شد. میرزا محمدعلی کلبانی پیشکار ظل السلطان (پسر فتحعلی شاه) و محمدولیخان قاسملوی افشار از جانب دربار مأمور استقبال از سفیر شدند. محمدخان فرمانده سواران افشار هم به عنوان میهماندار او تعیین گردید. روز پس از ورود، میرزا ابوالحسن خان تیرانداز، وزیر امورخارجه، و علیخان دولو ایلخانی قاجار و میرزا فضل الله مازندرانی مستوفی و رئیس تشریفات دربار در محل اقامت سفیر به او تبریک ورود گفتند. گریبایدوف در رسیدن به حضور شاه اجازه نداد تشریفات درباری ایران رعایت گردد.[11] او هدایایی را که از طرف تزار روسیه به همراه آورده و شامل چهل چراغ‌های بزرگ و ظروف و ادواتی از سنگ و پشم و سماق بود به فتحعلی شاه تقدیم کرد.[12]
اقدامات گریبایدوف
از موضوعاتی که گریبایدوف پس از ورود به تهران دنبال کرد، مسئله استرداد فراریان و اسرای قفقازی و گرجی به روسیه بود . بر طبق ماده 13 قرارداد ترکمنچای، اسرا می‌بایست ظرف چهار ماه مستردد گردند.[13] البته گریبایدوف قبلا در سال 1819 مأمور بازگرداندن 158 نفر از اسرا و فراریان روسیه از ایران شده بود. که بار دیگر با داشتن مقام بالاتری به این کشور آمده، سعی داشت بار دیگر باقیمانده مهاجرین، فراریان و اسرا را به روسیه بازگرداند.[14]
در آن هنگام بسیاری از زنان گرجی و ارمنی در ایران به سر می‌بردند، که اینان اسلام آورده و به ازدواج مردان ایرانی در آمده بودند و بعضی از این زنان در خانه رجال ایرانی زندگی می‌کردند. گریبایدوف برای بازگرداندن این زنان اصرار و پافشاری کرد و از دولت ایران درخواست کرد تا کلیه زنان گرجی و ارمنی مقیم ایران را به سفارت روسیه تسلیم نمایند تا معلوم شود کدامیک مایلند به وطنشان مراجعت نمایند. نظر به اینکه زنان مزبور مدت‌ها بود در ایران اقامت داشته و همسر ایرانیان شده بودند و دارای فرزندانی هم بودند، که هیچ یک به سفارت نرفتند.[15]
البته چند تن از گرجیان و ارمنیان که در شمار همان اسیران آرزوی بازگشت به دیار خود داشتند و بازگشتشان به موانعی برخورده بود گریخته و به سفارت پناه برده و در آنجا می‌زیستند.[16]
در ادامه حرکت نامناسب گریبایدوف که موجب تیرگی روابط او با دربار فتحعلی شاه گردید، پناه دادن میرزا یعقوب ارمنی خزانه‌دار و مباشر شاه بود که متجاوز از چهل هزار تومان پول و جواهر دربار را دزدیده و در سفارت تحصن کرده بود. دولت ایران تقاضای استرداد او را کرد ولی گریبایدوف به این بهانه که او ارمنی است و قصد مراجعت از ایران را دارد از تحویل او خودداری کرد.[17]
گریبایدوف با اطلاعاتی که میرزا یعقوب ارمنی از حرمسرا و زنان گرجی داد، استرداد زنان گرجی و ارمنی را پی‌گیری کرد.[18] گریبایدوف دستور داد به زور وارد خانه آصف الدوله، برادر زن فتحعلی شاه و دایی عباس میرزا، شده و دو زن گرجی را که مدت‌ها به قید زناشویی در ایران به سر می‌بردند را بیرون بکشند و به سفارت ببرند.[19] آصف الدوله ابتدا از سفارت انگلیس کمک خواست و چون آنها کمکی نکردند تشخیص داد که بهتر است از نیروی اسلامی جامعه و حمایت و نفوذ روحانیت و علما استفاده کند، و به همین منظور به نزد میرزا مسیح استرآبادی (شاگرد میرزا ابوالقاسم قمی) مجتهد تهران رفت و چاره کار را خواست. حاج میرزا مسیح استرآبادی چندین مرتبه به سفیر روس پیام داد، ولی سفیر اعتنایی نکرد.[20]
میرزا مسیح که مجتهدی صاحب نفوذ بود، از توهینی که به جامعه اسلامی شده نگران گردید و فتوا داد که نجات زنان مسلمان واجب و محاربه در این امر به منزله جهاد محسوب می‌شود.[21] این امر باعث هیجان عمومی و تحریک احساسات مذهبی مردم تهران گردید. در روز چهارشنبه 6 شعبان 1244 (11 فوریه 1829) مردم دکان‌ها و بازارها را بستند و از هر سوی به طرف سفارت روس حرکت کردند تا زنان نگهداشته شده را که دولت نتوانسته بود اقدامی انجام دهد، آزاد نمایند.[22]
در زد و خوردی که بین مردم و قزاقان محافظ سفارت روی داد، در نتیجه تیراندازی، شش تن از افراد جمعیت کشته شدند.[23] همین موضوع بر خشم مردم افزوده و جنازه‌ها را به دست گرفته به مسجد بردند و نزدیک سی هزار تن از مردم به سفارت حمله بردند و آنجا را محاصره کردند.[24] خبر هجوم مردم به فتحعلی شاه رسید و او علی‌شاه ظل السلطان فرزند خود که حاکم تهران بود را مأمور کرد تا از وقوع هر حادثه‌ای جلوگیری کند.[25] کوشش و اقدامات دولت برای ایجاد آرامش و متفرق کردن مردم به جایی نرسید، مردم به سفارت حمله کردند و گریبایدوف و سی‌و هفت نفر از همراهان وی را به قتل رساندند و سفارت را غارت نمودند.[26] در این میان فقط منشی سفارت به نام مالتسف[27] که پنهان شده بود از این کشتار جان سالم به در برد.[28]
واکنش دربار ایران بعد از حادثه
پس از وقوع حادثه فتحعلی شاه و دربار به شدت وحشت زده و مضطرب شدند. فتحعلی شاه برای آنکه از عواقب وخیمی که ممکن بود در پی داشته و به انتقام‌جویی و تجاوز مجدد روس‌ها به خاک ایران برای سومین بار منجر شود، جلوگیری کند، میرزا مسعود مستوفی انصاری را با دو نامه از عباس میرزا برای تزار و ژنرال پاسکویچ فرمانده سپاه روسیه در قفقاز (دائی گریبایدوف) به روسیه فرستاد و از این پیشامد اظهار تأسف و عذرخواهی نمود. دولت روسیه در این موقع بر سر مسئله اداره سرزمین‌های متصرفی عثمانی در بالکان و حقوق مسیحیان یونان با عثمانی در حال جنگ بود و در چند مورد هم (حوزه دانوب) از قشون عثمانی شکست خورده بود و ضمنا اطلاع حاصل کرده بود که عباس میرزا نماینده‌ای به دربار استانبول فرستاده و به ترک‌ها پیشنهاد اتحاد کرده است، لذا مصلحت ندانست در این خصوص پافشاری نموده و با نیرو‌های ایران درگیری تازه‌ای ایجاد کند.[29] البته شهادت منصفانه مالتسف نیز بی‌تأثیر در سیاست ملایمت آمیز تزار نبود. مالتسف ضمن اعلام کوشش دولت ایران برای نجات سفارت، طرز رفتار و کردار گریبایدوف را در مدت کوتاه توقف خود در تهران، اعمال زشت و ناستوده و بداخلاقی نابجا در امور داخلی ایران دانست و از عوامل بروز حادثه مزبور قلمداد کرد.[30] تزار نیز ژنرال دالگورکی را به عنوان سفیر جدید و حقیقت‌یابی این قضیه به ایران اعزام نمود.[31]
پیشنهادات دالگورکی به دربار ایران
ژنرال دالگورکی بعد از تحقیقات خود پیرامون این قضیه در ازای خون گریبایدوف به مقامات ایرانی 3 توصیه و پیشنهاد کرد:
1. یک تن از اهالی تهران که بیشترین نقش را در تحریک مردم برای قتل گریبایدوف به عهده داشته است، قصاص شود.
2. حاجی میرزا مسیح مجتهد که بیشتر از همه علماء مردم را بر علیه روس‌ها تحریک نموده بود، از ایران اخراج گردد.
3. یک تن از شاهزادگان ایرانی برای عذرخواهی به سن‌پطرزبورگ برود.[32]
اقدامات دربار ایران در برابر پیشنهادات دالگورکی
برای اجرای پیشنهادات دالگورکی، به فرمان فتحعلی شاه، رضاقلی بیگ، که از رهبران شورشی بود و در روز حادثه با شمشیر خون آلود دیده شده بود، در میدان ارگ به قتل رسید. حاجی میرزا مسیح استرآبادی نیز به تقاضای شاه به طور مخفیانه از تهران خارج و به عتبات رفت.[33] همچنین فتحعلی شاه، شاهزاده خسرو میرزا (پسر عباس میرزا) را در رأس هیئت مهمی که عبارت بودند از: محمدخان زنگنه امیرنظام، محمدحسین خان ایشک آقاسی باشی، میرزا مسعود انصاری، میرزا تقی خان فراهانی (امیرکبیر)، میرزا صالح شیرازی، میرزا بابا حکیم باشی، با نامه‌های دوستانه و معذرت طلبی خود و ولیعهد عباس میرزا در 30 آوریل 1829 (اواسط شوال 1245) به سن پطرزبورگ فرستاد.[34]
سرانجام قتل گریبایدوف
هیئت اعزامی ایران در اواسط صفر 1245 هـ. ق وارد سن پطرزبورگ شد و در 22 صفر (23 اوت 1829)، تزار روس، خسرو میرزا و هیئت همراهش را طی تشریفاتی مفصل که بیش از انتظار هیئت ایرانی بود، به حضور پذیرفت. خسرو میرزا مراتب عذرخواهی را که قبلا تهیه شده بود را قرائت نمود و تقاضا کرد تزار این واقعه را فراموش کند. نیکلای اول دست خسرو میرزا را گرفت و اظهار کرد که من برای همیشه این واقعه شوم را فراموش می‌کنم[35] و ضمن صرف‌نظر از تعقیب قضیه برای نشان دادن حسن نیت خود نیم میلیون تومان از بقیه بدهی دولت ایران، بابت غرامت جنگ را بخشید[36] و پرداخت آخرین قسط نیم میلیون تومانی را هم به پنج سال بعد موکول کرد.[37]
خسرو میرزا و هیئت ایرانی، حدود سه ماه در سن پطرزبورگ ماندند که با تشریفات مفصلی از آنها پذیرایی شد.[38] پیکر گریبایدوف را از تهران با احترام به تفلیس بردند و در آنجا در دامنه کوه باصفایی که مجاور شهر است به خاک سپردند.[39] و بعدا بنا شد که اعضای سفارت روسیه به خاطر امنیت از خشم مردم تهران در محل سابق خود، باغ ایلچی نمانند و به داخل ارک (باب همایون) نزدیک قصر شاه و منزل صدراعظم نقل مکان نمایند.[40]
----------------------------------------------------------------------------
[1] . Alexander Sergiveitch Gribayedov
[2] . General Paskievitch
[3] . مدنی، سید جلال الدین؛ تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1386، چاپ چهارم، جلد اول، ص 222.
[4] . امینی، علیرضا؛ تاریخ روابط خارجی ایران از قاجاریه تا سقوط رضا شاه، تهران، خط سوم، 1382، چاپ اول، ص 76.
[5] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، صص 223- 222.
[6] . افشاری، پرویز؛ صدراعظم‌های سلسله قاجاریه، تهران، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، 1376، چاپ دوم، ص 66.
[7] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران، امیر کبیر، 1388، چاپ چهاردهم، ص 238.
[8] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص223.
[9] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ پیشین، صص 239- 238.
[10] . بینا، علی اکبر؛ تاریخ روابط سیاسی و دیپلماسی ایران، تهران، موسسه عالی علوم سیاسی و امور حزبی، 1352، چاپ اول، ص 250.
[11] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، صص 224-223.
[12] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ پیشین، ص 239.
[13] . امینی، علیرضا؛ پیشین، ص 76.
[14] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، صص 226- 225.
[15] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ پیشین، ص239.
[16] . نفیسی، سعید؛ تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، تهران، بنیاد، 1335، چاپ اول، جلد دوم، صص 199- 193.
[17] . خالصی، عباس؛ تاریخچه بست و بست نشینی، تهران، علمی، 1366، چاپ اول، ص 95.
[18] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص225.
[19] . پتروشفسکی و پنج مورخ روسی دیگر؛ تاریخ ایران، ترجمه کیخسرو کشاورزی، تهران، توس، 1359، چاپ اول، صص 330-328.
[20] . الگار، حامد؛ دین و دولت در ایران، نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1369، چاپ دوم، ص 162.
[21] . امینی، علیرضا؛ پیشین، ص77.
[22] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ پیشین، ص239.
[23] . مهبد، محمدعلی؛ پژوهشی در تاریخ دیپلماسی ایران، تهران، میترا، 1361، چاپ اول، صص 181-177.
[24] . محمود، محمود؛ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلستان، تهران، اقبال، 1367، چاپ سوم، جلد اول، صص315- 302.
[25] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص227.
[26] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ پیشین، ص239.
[27] . Maltsev
[28] . افشاری، پرویز؛ پیشین، ص66.
[29] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ پیشین، ص240.
[30] . امینی، علیرضا؛ پیشین، ص78.
[31] . هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ پیشین، ص240.
[32] . افشاری، پرویز؛ پیشین، ص66.
[33] . لسان الملک سپهر، محمدتقی خان؛ ناسخ التواریخ، تاریخ قاجاریه، تهران، امیر کبیر، 1367، چاپ سوم، جلد اول، صص 254. 253.
[34] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص 231.
[35] . امینی، علیرضا؛ پیشین، ص 79.
[36] . تاج بخش، احمد؛ سیاست‌های استعماری روسیه تزاری، انگلستان و فرانسه در ایران، تهران، اقبال، 1362، چاپ اول، صص 262- 259.
[37] . شمیم، علی اصغر؛ ایران در دوره سلطنت قاجار، علمی، 1370، چاپ چهارم، ص 106.
[38] . مدنی، سید جلال الدین؛ پیشین، ص231.
[39] . امینی، علیرضا؛ پیشین، ص78.
[40] . مری شیل، لیدی، خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نو، 1368، چاپ اول، صص137- 125.
منبع:سایت پژوهشکده باقرالعلوم
منبع بازنشر: ماهنامه الکترونیکی تاریخ معاصر ایران (دوران)
تعداد بازدید: 926
