25 دی 1392
نام «لرستان» در ذهن بسیاری از ما دامنه سرسبز تپه‌ای در خرم‌آباد را تصویر می‌کند که قلعه کهن فلک‌الافلاک بر فراز آن جا خوش کرده است. اما برای یک زندانی سیاسی حکومت پهلوی، شنیدن نام لرستان قلعه‌ای رعب‌آور را به خاطر می‌آورد. تاریخ ساخت قلعه فلک‌الافلاک که امروزه از آن به عنوان موزه مردم‌شناسی مراقبت می‌شود، به عهد ساسانی باز می‌گردد. انجام بازسازی‌های گوناگون بر پیکره قلعه و سنگ‌نبشته‌های درج شده در دل بنا، گواهی می‌دهند که فلک‌الافلاک در ادوار مختلف از جنبه‌های گوناگون مورد توجه پادشاهان و حاکمان قرار داشته است.
مکانی برای خزانه حکومتی، مقر حکومتی برخی از پادشاهان، پادگان نظامی و دژ مقاوم شهر در برابر دشمنان، از جمله نقش‌هایی بود که فلک‌الافلاک تا پیش از حکومت پهلوی در کارنامه داشت. اما از آن پس، مخوف‌ترین عنوان نیز بر پیشانی این قلعه ثبت شد و آن «زندان فلک‌الافلاک» بود.
یعقوب لطفی در کتابی با عنوان «قلعه فلک‌الفلاک؛ زندان سرد رژیم پهلوی» به وضعیت زندانیان سیاسی در این قلعه پرداخته است. در انتهای کتاب تصاویری از استبداد رضاخانی تا عکس‌های متعددی از قلعه فلک‌الافلاک قابل مشاهده است. این بخش نماهایی مانند ضلع غربی قلعه، راهرو‌های داخلی فلک‌الافلاک، پرسپکتیو‌های برشی از زوایای مختلف قلعه، تصاویر هوایی از فلک‌الافلاک و منطقه قلعه را به صورت سیاه و سفید به نمایش می‌گذارد و در ادامه چهره برخی از مبارزان زندانی در فلک‌الافلاک آورده شده است.
تصاویر کتاب، زندانی شدن جمعی از عشایر تا تصاویری از زندانیان و مبارزانی مانند آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی، محمد مصدق، محمدعلی توفیق، شهید نواب صفوی و رهبر نهضت و انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی(ره) را به نمایش گذاشته است.
نویسنده شرح تاریخی و جغرافیایی فلک‌الافلاک ارایه کرده است و به طور خلاصه به برخی از مهمترین ویژگی‌های قلعه مانند چاه قلعه، معماری، حیاط اول، حمام قدیمی، مرمت قلعه و قلعه در متون تاریخی اشاره می‌کند. وی سپس با ورود به بحث «فلک‌الافلاک در زمان قاجار» به گواه اسناد و بهره‌گیری از منابع تاریخی چون «تاریخ خرم‌آباد»، «گذر از زهاب» و «سفرنامه لرستان» مخاطب را با سیر مرمت و بهره‌برداری این حکومت و حاکمان بعدی از قلعه آشنا می‌کند.
«فلک‌الافلاک در زمان پهلوی» زمینه‌ای شده تا نگارنده اسنادی را پیش روی مخاطبش قرار دهد. این اسناد شامل مکاتباتی از 27 دی‌ماه 1345 تا 25 آبان‌ماه سال 1354 در باره تغییر کاربری قلعه به موزه است. کتاب از صفحه 47 عین اسنادی که مُهر‌های محرمانه در ذیل آنها درج شده و بر فراز آنها عنوان‌هایی نظیر «دفتر مخصوص شاهنشاهی»، «وزارت جنگ»، «وزارت فرهنگ و هنر» و «وزارت آبادانی و مسکن» به چشم می‌خورد را به صورت اسکن شده نمایش داده است.
در صفحه 45 کتاب می‌خوانیم: «معروف است که در وسط تالار کانالی کنده شده بود و زندانیان از دو طرف کانال در یوغ‌های خود پای در این کانال داشتند. استفاده از قلعه فلک‌الافلاک به عنوان زندان سیاسی به صورت دائمی و جسته گریخته تا سال 1347 ادامه یافت و در سال 1348 به مدت کوتاهی هم توسط ارتش به عنوان بایگانی راکد از آن استفاده شده است. تعطیلی زندان فلک‌الافلاک و زندان قزل قلعه در تهران با هم در یک زمان صورت گرفته است...»
کتاب «قلعه فلک‌الافلاک؛ زندان سرد رژیم پهلوی» آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی را به عنوان نخستین زندانی قلعه (در بهمن سال 1327) معرفی می‌کند. اما در ادامه یادآور می‌شود که با کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق، زندان فلک‌الافلاک بسیاری از فعالان سیاسی و مخالفان رژیم پهلوی را در خود جای داد که به 500 نفر می‌رسیدند. نام 88 نفر از زندانیان این قلعه تا خرداد سال 1333 در پایان فصل چهارم کتاب منتشر شده است که در این میان نام محمدعلی توفیق، مهرداد بهار(پسر ملک‌الشعرای بهار)، بزرگ علوی و دو نفر از خانواده باغچه‌بان هم به چشم می‌خورد.
دو روایت مختلفِ مستند از زندانی شدن در فلک‌الافلاک در کتاب آمده است. نخست «توصیف زندان فلک‌الافلاک از زبان محبوسین» و دیگر «حبس در فلک‌الفلاک به روایت اسناد». احمد ناظرزاده و خلیل ملکی تنها راویانی هستند که از وضعیت زندان سخن گفته‌اند و با آن که نویسنده کوشیده تا از جوانب مختلف مانند وضعیت غذا، سرما و بهداشت و درمان به شرایط زندان نگاه کند، اما به نظر می‌رسد اندک بودن راویان در این زمینه، دست او را برای پرداخت گسترده‌تر به این موضوع خالی گذاشته است.
لطفی در بخش اسناد به ارایه 22 سند مختلف درباره زندان قلعه فلک‌الفلاک پرداخته است. مطالعه این اسناد ذهنیت مردم و جامعه آن روزگار را از این زندان به خوبی نمایان می‌کند. اسناد ارایه شده به گواه نامه‌های ارایه شده از مراکزی مانند ساواک، وزارت جنگ و وزارت دفاع ملی، زمینه‌هایی که به بازداشت و محبوس شدن افراد در فلک‌الافلاک انجامیده را نشان می‌دهد.
سند شماره 18 شاید یکی از جالب‌ترین اسناد ارایه شده در کتاب باشد. در این سند که نامه‌ای با سربرگ «وزارت دفاع ملی» است، فرمانداری نظامی تهران و حومه، به سرپرستی سرتیپ بختیار، از اداره اطلاعات درخواست کرده است که 14 نفر از نویسندگان روزنامه‌ها را دستگیر و به فرمانداری معرفی کند. در کنار نام احمد شاملو و نیما یوشیج در میان متهمان، مشاغل و شرحی که برای مشخصات فرهنگ فرهی یا نیما یوشیج در این نامه اداری نوشته شده است هم جلب توجه می‌کند.
علاوه بر این اسناد، فصلی از کتاب «قلعه فلک‌الافلاک؛ زندان سرد رژیم پهلوی» به خاطراتی از این زندان اختصاص یافته است. لطفی با بررسی مجلات روشنفکر، سپید و سیاه، فردوسی، اتحاد ملی و روزنامه‌هایی چون آژرنگ به خاطراتی دست یافته است اما در ارایه آنها وسواس به خرج داده و نوشته است: «با بررسی تمامی آنها [خاطرات] مشخص گردید که علیرغم جذاب بودن آنان، عموما مطالب تکراری و از زبان زندانیان سیاسی به روش‌ها و ادبیات متفاوت بیان شده که البته در نوع و محتوای خاطره، تفاوت چندانی با هم ندارند.» وی در ادامه برای پرهیز از زیاده‌گویی، گوشه‌هایی از این خاطرات را نقل می‌کند و از مخاطبانش می‌خواهد با مراجعه به منابع آورده شده نظیر «خاطرات روزنامه‌نگاران زندانی» نوشته سید فرید قاسمی به مطالعه این خاطرات بپردازند.
کتاب «قلعه فلک‌الافلاک؛ زندان سرد رژیم پهلوی» را انتشارات موزه عبرت ایران با شمارگان سه هزار نسخه، در قطع رقعی و 222 صفحه و به بهای 45هزار ریال به چاپ رسانده است.
شیما دنیادار رستمی
*********************************
طرح جلد کتاب
*********************************
شناسنامه کتاب
فلک الافلاک
(زندان سرد پهلوی)
گردآوری و تدوین: یعقوب لطفی
ناشر: موزه عبرت ایران
حروفچینی و صفحه آرایی: عزیزالله میری
چاپ و صحافی: متیران
نوبت چاپ: اول ـ بهار 1392
شمارگان: 3000 نسخه
قیمت: 45000 ریال
شابک: 2-9389-04-964-978: ISBN
**************************
فهرست مطالب
موضوع صفحه
مقدمه 13
فصل اول
تاریخچه و موقعیت جغرافیایی 24
ویژگی‌ها 27
نام‌شناسی 28
چاه قلعه 28
معماری 28
حیاط اول29
حمام قدیمی 30
حیاط دوم 30
قلعه در متون تاریخی 31
مرمت قلعه 31
تاریخ ساخت بنا 32
کاربری قلعه در گذشته 33
فلک‌الافلاک در زمان قاجار 34
فلک‌الافلاک در سفرنامه‌ها 42
فلک‌الافلاک در زمان پهلوی 44
سندها 47
وضعیت فعلی 62
فصل دوم
(توصیف فلک‌الافلاک از زبان محبوسین)
توصیف وضعیت زندان فلک‌الافلاک 66
در قلعه فلک‌الافلاک 71
سرما و فلک‌الافلاک 72
بهداشت و درمان 73
وضعیت غذا 74
وضعیت ملاقات 76
فصل سوم
(حبس در فلک‌الافلاک)
مبارزه و حبس در فلک‌الافلاک به روایت اسناد 82
اولین زندانی فلک‌الافلاک آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی 95
فعالیت‌های مربوط به کاشانی 101
دکتر احمد ناظرزاده کرمانی 105
نامه همسر خلیل ملکی 111
بی‌نظمی اداری رژیم پهلوی 121
گزارش دستگیری محمدعلی توفیق 132
دژ سپه یا همان زندان فلک‌الافلاک 133
آزادی توفیق از زندان 135
فصل چهارم
(فلک‌الافلاک و خاطرات)
بلندی فلک‌الافلاک 140
مهمترین خاطره 142
خلیل ملکی و محمود ژندی 144
ملاقات ممنوع 145
اوج هنر در برج فلک‌الافلاکم 147
طنز در فلک‌الافلاک 149
اسامی محبوسین در فلک‌الافلاک 153
فهرست اعلام 157
فصل پنجم
عکس‌ها 159
تألیفات موزه عبرت ایران 209
تعداد بازدید: 2283
