20 بهمن 1392
۳۵ سال پس از فروپاشی نظام سلطنتی در ایران، معاون نخست وزیر دولت موقت از آمادگی شاپور بختیار، آخرین نخست وزیر رژیم پهلوی برای استعفا در آستانۀ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ سخن گفته است.
عباس امیرانتظام از جلسه ای خبر داده که روز ۲۲ بهمن ماه در خانۀ کاظم جفرودی، سناتور سابق برگزار شده بود: «در آن جلسه آقای مهندس مهدی بازرگان (نخست وزیر)، آقای دکتر سحابی، آقای علی اکبر سیاسی (رئیس سابق دانشگاه)، آقای مهندس عبدالحسین خلیلی (رئیس اسبق دانشکدۀ فنی)، آقای جفرودی، تیمسار مقدم، ارتشبد قره باغی» و امیرانتظام حضور داشتند.
امیرانتظام که آن زمان نمایندۀ مهدی بازرگان برای مذاکره با بختیار بود، می گوید قرار بود «آقای بختیار نیز بیایند و در آن جلسه استعفایشان را بدهند ولی به دلیل تشنجی که در تهران بود ایشان نیامدند.»
او این سخنان را در گفت وگو با مجلۀ «مهرنامه» بیان کرده است؛ در قالب ویژه نامه ای با عنوان «بختیار نا بختیار» که طی گفت وگوهایی با عباس امیرانتظام، علی اکبر معین فر، هاشم صباغیان و عباس سلیمی نمین به واکاوی دلایل سقوط دولت ۳۷ روزۀ شاپور بختیار پرداخته است.
امیرانتظام در این گفت وگو با اشاره به زمینه ها و دلایل مذاکره با شاپور بختیار می گوید: «پیش از آغاز دولت موقت، آقای بختیار زمام امور را در دست داشتند. لیکن من هنوز ایشان را ندیده بودم. نشانه های تحولاتی که در پیش رو بود به سرعت خود را نمایان کرده، به طوری که خیابان ها شلوغ، اعتراض ها آغاز، جامعه در یک هیجان توصیف ناپذیر قرار گرفته و به طور خلاصه شرایطی غافلگیرکننده و سؤال برانگیز در سراسر پایتخت و سایر شهر ها حاکم شده بود. در یکی از اولین روز ها من که شاهد افزایش روزانه نابسامانی ها بودم به آقای بازرگان گفتم: آقا کار ها این گونه پیش نخواهد رفت. اگر این گونه پیش رود، خونریزی و تخریب بیشتری در پیش خواهد بود. بنابراین بهتر است آقای بختیار را قانع کنیم که از سمت نخست وزیری کناره گیری کنند...»
مهندس بازرگان که با پیشنهاد امیرانتظام موافق بود، از او می خواهد فردی را برای مذاکره با بختیار معرفی کند و او خودش داوطلب انجام این مأموریت می شود. امیرانتظام در این باره می گوید: «مهندس بازرگان با پیشنهاد من موافقت کرد و گفت: چه کسی با بختیار مذاکره کند؟ گفتم: من خودم می روم، به شرطی که شما موافق باشید و من را به آقای بختیار رسماً معرفی کنید، زیرا من ایشان را از نزدیک ندیده ام. از آنجایی که تیمسار احمد مدنی هم با من و هم با دکتر بختیار آشنا بودند، مهندس بازرگان ایشان را مأمور کردند تا برای معرفی من به نزد بختیار برود. ایشان هم رفتند و من را به آقای بختیار معرفی کردند.»
این چنین بود که امیرانتظام به نمایندگی از مهندس بازرگان مذاکره با بختیار را آغاز کرد که از اوایل تا ۲۲ بهمن ۵۷، ۲۰ جلسه برگزار کردند. جلساتی که در نهایت به یافتن راه حلی مبنی بر نوشتن متن استعفای بختیار از سمت نخست وزیری رژیم شاه و دیدار با رهبر انقلاب در پاریس منجر شد.
موضوع آمادگی شاپور بختیار برای استعفا از سمت نخست وزیری یکی از مسائل چالش برانگیز و مبهم در بازخوانی تاریخ انقلاب اسلامی ایران است و روایت های گوناگونی از آن بیان شده که حاکی از اهمیت موضوع در معادلات سیاسی آن دوران و پس از آن است.
تا پیش از این، روایت غالب این بود که شاپور بختیار در اوایل بهمن ماه پیش از بازگشت رهبر انقلاب به ایران پذیرفته بود به پاریس برود و استعفایش را تقدیم کند و سپس به عنوان مامور تشکیل کابینۀ انقلاب به ایران بازگردد اما تحولات بعدی، پیش از بازگشت امام به ایران مانع از تحقق این توافق شد و مصالحه به طور کلی منتفی شد.
احمد صدر حاج سیدجوادی در یادداشت های روزانه خود به تاریخ پنجشنبه ۵ بهمن ۱۳۵۷ درباره موضوع فوق نوشته است که در جلسه مدرسه رفاه «عصر گویا آقایان روحانیون و رفقای ما در مدرسه رفاه (که آنجا را فعلاً مرکز ستاد تدارکات می نامند)، جمع شده اند و من چون بی اطلاع بودم، حاضر نبودم. در آنجا فرمول هایی برای مذاکره و توافق با بختیار در نظر می گیرند. اولین فرمول اظهار و پیشنهاد خود بختیار به امیرانتظام و رزم آرا (وزیر بهداری) و مدنی (سرتیپ بازنشسته) هیات مذاکره این بوده است که خود او به پاریس رفته خدمت آقا شرفیاب شود، خدماتی را که انجام داده بیان کند و برنامه ای را که دارد شرح بدهد.
در مقابل، امام خمینی هم به او بگوید برگردد سر کار خود که این فرمول از طرف آقایان اعلام می شود. دو فرمول دیگر بوده که به نظر قابل اهمیت نبود ولی فرمول چهارم و همان مطلبی که قبلاً ما روی آن بحث داشتیم این بود که بختیار به پاریس برود و استعفای خود را تقدیم امام کند و سپس از طرف امام مامور تشکیل دولت جدید بشود. در این مورد امیرانتظام شب به من تلفن کرد و قرار گذاشتیم صبح فردا نزد مهندس بازرگان برویم و درباره این فرمول بیشتر بحث کنیم و آن را آماده عرضه به بختیار بنماییم.»
به گفتۀ حاج سیدجوادی این فرمول ها با بختیار در میان گذاشته می شود و بر سر نوشتن استعفانامه توافق می شود اما در نهایت بختیار از امضای متن نهایی استنکاف می ورزد. وزیر کشور دولت موقت در یادداشت روز جمعه ۵۷.۱۱.۶ به تفصیل درباره این موضوع و شرح نامه و مذاکرات توضیح داده و نوشته است: «چون بختیار در انجام مهم ترین شرط نخست وزیری اش، یعنی بیرون فرستادن شاه از کشور موفق شده بود و ما فکر می کردیم دارد در مسیر خواست مردم گام برمی دارد، طرحی به نظرمان رسید به این صورت که بختیار به خدمت امام برسد و استعفای خود را تقدیم کند و امام هم موقتاً اداره امور را به خود او واگذار کنند. بختیار نگران عدم قبول امام بود. به او قول دادیم در این صورت عین نامه و امضای او را پس می دهیم. قبول کرد. متن استعفا را برایش فرستادیم و پس از دستکاری هایی به خط خود که عین آن نزد من است آن را فرستاد و موافقت شد. ولی وقتی آن را برای بختیار فرستادیم، حاضر به امضا نشد. این درست در روز پنجشنبه قبل از کشتار تهران بود. یادآوری می کنم تا آن وقت، یعنی در نخست وزیری بختیار، کشتاری در تهران اتفاق نیفتاده بود.»
اما چرا بختیار از امضای استعفانامه خودداری کرد؟ عباس امیرانتظام سخنرانی امام خمینی علیه دولت بختیار را عامل اصلی این واقعه دانسته و می گوید: «دکتر بختیار قرار شد به پاریس بروند و در آنجا استعفا بدهند. اما پس از شنیدن متن سخنرانی آقای خمینی در روز بعد، دکتر بختیار بسیار عصبانی شد و فرودگاه را با تانک محاصره کرد و به پاریس نرفت.»
دربارۀ دلایل انتشار سخنان شدیداللحن امام علیه بختیار نیز روایت های مختلفی وجود دارد. رهبر انقلاب در مصاحبه روز ۵ بهمن ۵۷ در نوفل لوشاتو، با جمعی از خبرنگاران و ایرانیان مقیم خارج گفت: «... ملت ایران باید بداند این شخص که متکفل حکومت شده است، به ایل خودش، ایل بختیاری خیانت می کند؛ آن ایلی که پشتوانه ایران بودند... این شخص به ملت خودش خیانت می کند و باید ایل بختیاری بداند که این اشخاصی را که به آن ها خیانت می کنند از جلو راه ملت بردارند...» دو روز پس از این مصاحبه، امام طی پیامی در روز ۷ بهمن ۵۷، خطاب به علما و روحانیون تهران و شهرستان ها، به هرگونه تلاش برای پذیرفتن بختیار و فرمول های چندگانه جهت تحول مسالمت آمیز از جانب او خاتمه داد و با کشتار و خونریزی که همان روز در اطراف دانشگاه تهران رخ داد، به کلی شرایط دگرگون شد.
متن این پیام که در واقع اعلام ابطال هرگونه مذاکره نیز محسوب می شد بدین قرار بود: «بسم الله الرحمن الرحیم حضرات حجج اسلام تهران و سایر شهرستان ها دامت برکاتهم. آنچه ذکر شده است که شاپور بختیار را با سمت نخست وزیری من می پذیرم، دروغ است بلکه تا استعفا ندهد او را نمی پذیرم چون او را قانونی نمی دانم. حضرات آقایان به ملت ابلاغ فرمایید که توطئه ای در دست اجرا است و از این امور جاریه گول نخورید. من با بختیار تفاهمی نکرده ام و آنچه سابق گفته است که گفت و گو بین او و من بوده، دروغ محض است. ملت باید موضع خود را حفظ کند و مراقب توطئه ها باشد. والسلام علیکم و رحمةالله، روح الله الموسوی الخمینی ۲۸ صفر ۱۳۹۹ مطابق با ۷ بهمن ۱۳۵۷.»
ابراهیم یزدی معتقد است کسانی که «احتمالاً صادق خلخالی نیز از آن جمله بود» در آخرین لحظات باعث شدند موضوع سفر بختیار به پاریس و دیدارش با رهبر انقلاب به سرانجام نرسد. او می گوید: «به آیت الله خمینی، ساعت ۱۰:۳۰، ۱۱ شب زنگ می زنند که گفته شده است شما بختیار را به عنوان نخست وزیر می پذیرید؟ ایشان هم همان شب یک چیزی نوشتند و این را تکذیب کردند. گفتند من بختیار را به عنوان نخست وزیر نمی پذیرم.»
صادق خلخالی خود نیز در کتاب خاطراتش به نقشی که در این تماس داشته، اذعان دارد اما معتقد است امام از ابتدا هم مخالف دیدار با بختیار بود و آنان نظر امام را تغییر نداده اند. او می گوید: «شب هنگام پس از صرف شام، به مدرسه رفاه که در آن نزدیکی و نزدیک خیابان عین الدوله (ایران) بود، رفتیم. ساعت حدود ۱۰:۳۰ و شاید ۱۱ بود که تصمیم گرفته شد در این باره، تلفنی با حضرت امام صحبت کنیم. وقتی که تلفن کردند، آقای فردوسی پور از دفتر امام در نوفل لوشاتو گوشی را برداشت. ما به ایشان گفتیم تمام مطالب ما را ضبط کند و خدمت امام ببرد و جواب آن را تلفنی به ما بگوید. ایشان هم نوار را حاضر کرد و اولین کسی که صحبت کرد، آقای منتظری بود.
ایشان مطالبی به این مضمون گفت؛ به هیچ وجه صلاح نیست این ملاقات صورت گیرد. این ها در حال فرار از ایران هستند و اگر این ملاقات انجام گیرد، به ضرر روحانیون و خود امام خواهد بود و موجب اعتبار برای آن ها می شود. دومین نفر که صحبت کرد، من بودم. گفتم خدا می داند که این ملاقات، بی اندازه ضرر دارد و به مثابه این است که ما با مغز سقوط کنیم. بعد از من دیگر کسی صحبت نکرد. حدود یک ساعت بعد، تلفن به صدا درآمد و آقای فردوسی پور پاسخ امام را بیان کرد.
ما ابتدا مطالب را روی نوار پیاده کردیم و سپس با فرصت کافی آن را خواندیم. مضمون تلفن چنین بود، حضرت امام فرموده اند من هرگز حاضر به ملاقات با بختیار نیستم و هر مطلبی که در این باره گفته شده به من مربوط نیست. تمامی این صحبت ها در زمانی رد و بدل می شد که ابراهیم یزدی، طرفدار ملاقات، به تهران اعلام کرده بود که حضرت امام حاضر به ملاقات با بختیار است. آقای بهشتی و دیگران تصور می کردند ایشان نظرات امام را بیان می کند لذا پس از اینکه موضوع روشن شد آقای مطهری فرمود چون خیال می کردم امام حاضر به ملاقات شده است، لذا گفتم که اعتراض چند نفر، اجتهاد در مقابل نص است.
پس از این جریان، آقای بهشتی و آقای هاشمی با پاریس تماس گرفتند ولی میزان، همان حرف امام بود. من این جریان را نوشتم تا کذب ادعای آقای یزدی معلوم شود زیرا ایشان گفته و همچنین نوشته است امام حاضر به ملاقات شده بود ولی آقای ربانی شیرازی و آقای خلخالی ایشان را منصرف کردند. پس از این جریان بود که وقتی اعلام شد حضرت امام می خواهد به ایران بیاید بختیار دستور داد تمام فرودگاه های ایران بسته شود تا هواپیمای حامل امام خمینی نتواند فرود آید...»
بسیاری این مکالمه و پیام را پایانی بر توافقات و مذاکرات میان انقلابیون و بختیار می دانند اما عباس امیرانتظام به «مهرنامه» گفته شاپور بختیار هرچند بعد از سخنرانی امام موضعی محکم تر در مقابل انقلاب گرفته بود اما چند روز بعد با گسترش اعتراضات و تحولات تازه بار دیگر تصمیم گرفت استعفا کند. امیرانتظام می گوید: «چند روز بعد با مشاهدۀ تحولات سریع کشور ایشان تغییر عقیده داد و دستور داد تانک ها را برچیدند و سرانجام پذیرفت تا استعفای دوم خود را در ۲۲ بهمن در منزل آقای جفرودی ارائه دهد.»
بختیار اما هیچ گاه به این جلسه نرفت و متن نهایی استعفانامه نزد مهندس بازرگان باقی ماند. امیرانتظام در این باره می گوید: «بدون اینکه اطلاع بدهند به کجا می روند، محل نخست وزیری را ترک کرده و ظاهراً با هلی کوپتر به نواحی بیابان های ونک رفته ولی در واقع کسی از محل ایشان اطلاع نداشت... ایشان نیامدند ولی متن استعفایشان را فرستادند. آقای بازرگان اصلاحاتی در آن انجام دادند و متن جدید را به پیکی که آورده بود دادند تا نزد آقای بختیار برده و ایشان با خط خودشان آن را بنویسند. این استعفا به عنوان یک سند تاریخی نزد مرحوم مهندس بازرگان بود، ولی در حال حاضر نزد چه کسی هست نمی دانم.»
منابع:
- روایت‌های گوناگون از استعفای بختیار، باشگاه اندیشه
- خاطرات آیت‌الله صادق خلخالی، نشر سایه، ۱۳۸۰، جلد اول
- صحیفه امام خمینی، انتشارات دفتر تنظیم و نشر آثار امام خمینی، جلد ۵
- پشت صحنه انقلاب در پاریس، گفت‌و‌گو با ابراهیم یزدی، ایران فردا، شماره ۵۱، بهمن و اسفند ۱۳۷۷
- خاطرات صدر انقلاب، یادداشت‌های احمد صدر حاج سیدجوادی، زمستان ۱۳۵۷، نشر محبی، ۱۳۸۷
- مصاحبه مطبوعاتی وزیر کشور، احمد صدر حاج سیدجوادی، روزنامه کیهان، مورخ ۱۳ اسفند ۱۳۵۷
منبع: مجله اینترنتی برترینها
منبع بازنشر: سایت آفتاب
تعداد بازدید: 732
