01 مرداد 1393
میرزاباقر علیان‌نژاد
اشاره:
امام خمینی پس از بازداشت در 15خرداد 1342 به پادگان قصر منتقل شد. با انتشار خبر بازداشت امام خمینی مردم دست به قیام زدند و حکومت پهلوی نیز دست به کشتار مردم زد و در تهران و شیراز که مخالفتها از شدت بیشتری برخوردار بود حکومت نظامی اعلام شد. حکومت پهلوی پس از بازداشت امام خمینی گزینه‌های مختلفی را درباره ایشان پیش رو داشت؛ اعدام، زندان، تبعید و ... اما با حمایت گسترده روحانیون و مردم تمامی گزینه‌های حکومت پهلوی یکی پس از دیگری از بین رفت و سرانجام حکومت پهلوی ناچار به آزادی امام خمینی شد.
در این مقاله به اقدامات متقابل امام خمینی و حکومت پهلوی در تابستان 1342 از جمله؛ زندانی شدن امام خمینی در عشرت آباد، تصمیم ساواک برای تبعید امام خمینی به سنندج، نامه امام خمینی از زندان عشرت‌آباد به سیدمحمدصادق روحانی، انتقال امام خمینی به خانه‌ای در داودیه تهران، انعکاس گسترده خبر آزادی امام خمینی، با خبر شدن امام خمینی از کشتار 15 خرداد و اظهار تأسف شدید ایشان، شادمانی بازاریان با نصب چراغ، پرچم و تصاویر امام خمینی بر سر در مغازه‌های خود و انتقال امام خمینی را به منزلی در قیطریه پرداخته شده است:
زندانی شدن امام خمینی در عشرت آباد
سه‌شنبه 4تیر1342:
آیتاللّه خمینی را از پادگان قصر به پادگان عشرت آباد بردند و در یک سلول تنگ و تاریک زندانی کردند.(1)
پنج‌شنبه 6تیر1342:
اطلاعات داخلی ساواک طی گزارشی می‌نویسد: «دولت در مسئله آقای خمینی در بن بست مانده است در توقیف نگاه داشتن او نیز مشکلی ایجاده شده و آزاد کردن وی نیز مشکل بزرگی است. در صورت تبعید به خارج نیز ممکن است علیه دولت اعلامیههایی در خارج بدهد.»(2)
یکشنبه 9تیر1342:
شیخ واعظ انصاری در اجرای مأموریتی که از سوی شاه برای وساطت بین روحانیون و دولت بر عهده گرفته، میگوید چون آیتاللّه خمینی حاضر به خروج از ایران نیست و شاه نیز با اقامت او در ایران موافقت نمیکند، احتمال وقوع حوادث تازهای داده می‌شود. وی گفت جامعه روحانیت که به تازگی تشکیل شده ممکن است دست به اقدامات شدیدی بزند.(3)
امام خمینی پس از بازداشت در زندان عشرت‌آباد
تصمیم ساواک برای تبعید امام خمینی به سنندج
شنبه 5مرداد1342:
مقدم مدیر کل اداره سوم به دستور حسن پاکروان ریاست ساواک طی تلگرامی به ساواک قم از تصمیم‌گیری برای تبعید آیت‌الله خمینی به سنندج خبر داد.(4) اما گویا مخالفت برخی اعضای کمیسیون امنیت قم، سبب چشم‌پوشی ساواک از این تصمیم شد.(5)
یکشنبه 6مرداد1342:
به دنبال زمینه‌سازی برای تبعید آیت‌الله خمینی به سنندج، امروز مقدم مدیرکل اداره سوم ساواک، دستورات حسن پاکروان رئیس سازمان اطلاعات و امنیت را طی تلگرامی به ساواک قم و سنندج منتقل کرد. به موجب این دستور از ساواک سنندج خواسته شده منزل مسکونی در سنندج با رعایت کلیه جهات امنیتی و حفاظتی انتخاب شود. همچنین، در دستور پاکروان تأکید شده مسئولیت تأمین امنیت منزل به این سازمان واگذار شده است. از ساواک سنندج خواسته شده بعد از کسب اطلاع از قم پیرامون تعداد افراد خانوادة تحت تکفل آیت‌الله خمینی، منزل مناسبی برای آنان در گیرند. مقرر گردید ساواک قم و مرکز پس از اخذ تصمیم کمیتة امنیت، تاریخ عزیمت آیت‌الله خمینی را به ساواک سنندج اطلاع دهند.(6) همچنین پاکروان در تلگرامی به ساواک قم دستور داد کمیسیون امنیت پیوسته آماده تشکیل جلسه باشد تا به محض صدور دستور اقدام لازم صورت گیرد.(7)
دوشنبه 7مرداد1342 :
ساواک قم در تلگرامی به مرکز اطلاع داد اعضای کمیسیون امنیت برای تشکیل جلسه گردآمدند، اما جلسه‌ای تشکیل نشد، و این اداره هم‌چنان در انتظار دستور مجدد برای برگزاری جلسه خواهد بود.(8)
ساواک قم امروز به اطلاع ساواک سنندج رسانید که خانواده و همراهان آیت‌الله خمینی شش تن شامل دو پسر، یک دختر، همسر، آشپز و یک مستخدم‌اند. ساواک قم از تهران خواست با پرسش از آیت‌الله خمینی از تعداد همراهان وی اطمینان حاصل شود.(9)
نامه امام خمینی از زندان عشرت‌آباد به سیدمحمدصادق روحانی
جمعه 11مرداد1342:
آیت‌الله خمینی از زندان عشرت‌آباد در نامه‌ای به سیدمحمدصادق روحانی خبر داد: «ما آزاد نیستیم و دولت به مناسباتی که خودشان می‌دانند این صحنه را ساخت که ما را آزاد قلمداد کند و سرو صدا راه بیندازد، و الان ما در اختیار آنها هستیم و ابداً از خود اختیاری نداریم و حق ملاقات با کسی نداریم و کسی نمی‌تواند بی‌اجازه ما را ملاقات کند و امروز منتقل می‌شویم به خارج شهر و این تبعید است تا ابد غیر معلوم. از این جهت ما از همة تکالیف خارج هستیم... تلگرافات آقایان نرسید. فقط چهار تلگراف رسید که جواب دادم... در هر صورت اگر صلاح می‌دانید به نحوی این محدودیت را به مسلمین برسانید.»(10)
انتقال امام خمینی به خانه‌ای در داودیه تهران
امروز آیت‌الله خمینی به خانه‌ای در داودیه تهران منتقل شد. در جریان این انتقال پاره‌ای از محدودیت‌ها از ایشان سلب گردید.(11)
مشفق بازپرس لشگر یک گارد امروز در نامه‌ای به ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور اطلاع داد قرار بازداشت آیت‌الله خمینی به قرار التزام عدم خروج از حوزه قضایی لشگر صادر گردیده و نامبرده می‌تواند آزاد گردد. در صورت تخلف و خروج از حوزة قضایی مبلغ دویست هزار ریال جریمه نقدی مقرر شده است.(12)
به گزارش ساواک ساعت 14:30 امروز آیات عظام خمینی، محلاتی و قمی به خانه‌ای در شمیران منتقل شدند و از ساعت 16 تا 21:30 بیش از سه هزار نفر از طبقات گوناگون به دیدار ایشان آمدند.(13) در گزارش دیگری، ساواک از حضور آیات عظام بهبهانی، شریعتمداری، میلانی، نوری، مرعشی نجفی و خوانساری در اقامتگاه موقت آیت‌الله خمینی خبر داد.
همچنین به دلیل ازدحام جمعیت، سخن خاصی پیرامون وضعیت سیاسی مطرح نگردید. تنها آیت‌الله بهبهانی از محل اقامت وی پرسیدند و آیت‌الله خمینی توضیح داد پس از چند روز اقامت در شمیران به قم خواهد رفت. وی افزود «کارهایی است که باید انجام شود و من ایستادگی می‌کنم که تمام محبوسین آزاد شوند و همچنین باید جلوی انتخابات مفتضح را گرفت.» همچنین بازاریان قرار گذاشته‌اند ظرف دو روز آینده بازار را چراغانی کرده و جشنی بر پا نمایند.(14)
با خبر شدن امام خمینی از کشتار 15 خرداد و اظهار تأسف شدید ایشان
آیت‌الله خمینی پس از آزادی از زندان از ماجرای کشتار مردم در 15 خرداد مطلع شد و از این موضوع به شدت اظهار تأسف کرد.(15)
پاکروان رئیس سازمان اطلاعات و امنیت با آیت‌الله خمینی در زندان عشرت‌آباد دیدار کرد و خبر آزادی وی را ابلاغ نمود. پاکروان در این دیدار گفت «ما هر چه دنبال سند و مدرک رفتیم که ثابت کنیم حرکت شما و روحانیت در 15 خرداد وابسته به بیگانگان و به تحریک آنان بوده است چیزی نیافتیم البته باید چنین هم باشد و شاه هم به این نتیجه رسیده‌اند که جریان 15 خرداد به تحریک بیگانگان نبوده است و شما انگیزه‌های دینی و مذهبی داشتید.» وی افزود سیاست یعنی کلک و نیرنگ، دروغ و تزویر، حقه‌بازی و این کارها به مردان دولتی مربوط است و مرجع روحانیت نباید خود را به آن آلوده سازد. آیت‌الله خمینی در پاسخ به وی گفت «ما در سیاستی که شما معنا می‌کنید از اول هم دخالت نداشته‌ایم.» همچنین آیت‌الله خمینی در پاسخ به پاکروان دربارة سخنرانی عصر عاشورا و عدم رضایت شاه از مطالب گفته شده توضیح داد «ممکن است در آن نطق تندروی‌هایی شده باشد ولی هرچه بود جنبة نصیحت داشته است و آن نصیحت برای شاه لازم بوده است و شما هم شاه را نصیحت کنید.»(16)
شنبه 12مرداد1342:
خبر آزادی آیت‌الله خمینی امروز انعکاس گسترده‌ای پیدا کرد. روزنامه‌های کیهان و اطلاعات، عصر امروز با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کردند: «طبق اطلاع رسمی که از سازمان اطلاعات و امنیت کشور واصل گردیده است چون بین مقامات انتظامی و حضرات آقایان خمینی، قمی و محلاتی تفاهمی حاصل شد که در امور سیاسی مداخله نخواهند کرد و از این تفاهم اطمینان کامل حاصل گردیده است که آقایان بر خلاف مصالح و انتظامات کشور عملی انجام نخواهند داد علیهذا آقایان به منازل خصوصی منتقل شدند.»(17)
شادمانی بازاریان؛ تصاویر امام خمینی بر سر در مغازه‌ها
بازاریان با نصب چراغ، پرچم و تصاویر آیت‌الله خمینی بر سر در مغازه‌های خود، شادمانی می‌کنند. آنها می‌گویند اگر آیت‌الله خمینی با دولت سازش کرده باشد و دست از مبارزه بر دارد، دیگر پیشوای مسلمانان نخواهد بود. اما اگر مبارزات ادامه یابد، معلوم می‌شود که سازشی در کار نبوده است.(18)
به دنبال انتشار خبر آزادی آیت‌الله خمینی از زندان عشرت‌آباد و انتقال وی به داودیه جمعیت بی‌شماری از مردم از طبقات گوناگون برای دیدار با ایشان راهی آن محله شدند. ولی پلیس با محاصره اقامتگاه آیت‌الله خمینی در داودیه(19) ، از ورود مردم به منزل آیت‌الله خمینی ممانعت به عمل آورد.(20)
صبح امروز وقتی آیت‌الله خمینی خود را برای دیدار با مردم آماده می‌کرد به مأموران سازمان امنیت گفت «مگر من زندانی شما هستم که این طور با من رفتار می‌شود. نگذارید کاری کنم که در نتیجه عده‌ای از مردم کشته شوند.» حدود ساعت 8 صبح به دستور شهربانی کل کشور از ملاقات مردم جلوگیری شد ولی آن عده که از قبل داخل شده بودند حاضر به ترک منزل نبودند و در پیاده‌روی خیابان شمیران نیز حدود هزار نفر تجمع کردند. طلاب خارج منزل با اصرار از رئیس پلیس تهران که برای بازدید و رسیدگی به وضعیت موجود آمده بود، می‌خواستند با آیت‌الله خمینی دیدار کنند و تهدید می‌کردند تا دیدار با ایشان صورت نگیرد مکان را ترک نخواهند کرد. همچنین نزدیکی امام‌زاده قاسم باغی از جواد شیوا به مبلغ چهار هزار تومان برای سکونت چند ماهة آیت‌الله خمینی اجاره شده است.(21)
عصر امروز بیشتر کسانی که به دیدار آیت‌الله خمینی رفتند از افراد جبهه ملی، نهضت آزادی، احزاب وابسته به جبهه ملی، حزب زحمتکشان و بازاریان بودند، اما مأموران انتظامی مانع دیدار آنها شدند. آنها نیز با تجمع در پیاده‌روها، جلوگیری از تماس مردم با آیت‌الله خمینی را نشانة ضعف و واهمه رژیم تعبیر کردند. حمید رضوی، حجتی و محمود لباف از افراد جبهه ملی دربارة عدم اجازة ملاقات با یکی از افسران حاضر در محوطه گفتگو کردند. افسر گفت از فردا ملاقات عمومی آزاد می‌شود.(22)
گفته می‌شود دویست تن از اعضای هیئت مسلم بن عقیل و هیئت فاطمیه برای دیدار به سوی اقامتگاه آیت‌الله خمینی حرکت کرده‌اند. عدة زیادی نیز از قم روانه تهران شدند.(23)
به گزارش ساواک، ملاقات با آیت‌الله خمینی هم‌چنان محدود است و تنها بستگان و نزدیکان آنان با اخذ و ارئة کارت مخصوص از فرمانداری نظامی تهران می‌توانند وی را ببینند.(24)
انتقال امام خمینی را به منزلی در قیطریه
یکشنبه 13مرداد1342:
مأموران امنیتی هم‌چنان از دیدار مردم، علما و روحانیون با آیت‌الله خمینی و علمای تازه آزادشده جلوگیری می‌کنند.(25) ساعت 19 امروز مردم از طبقات گوناگون برای دیدار با آیت‌الله خمینی نزدیک محل اقامت وی جمع شدند، ولی نیروهای پلیس آنها را متفرق کردند. از سویی دیگر با آگاهی از انتقال آیت‌الله محلاتی به قلهک، جمعی از بازاریان تصمیم گرفتند به دیدار او بروند، اما در آنجا نیز، مأموران امنیتی از هرگونه دیدار و ملاقاتی ممانعت کردند.(26)
سازمان اطلاعات و امنیت کشور در گزارش محرمانه‌ای اعلام کرد امروز آیت‌الله خمینی از نجاتی، صاحبِ خانه‌ای که هم‌اکنون در آنجا سکونت دارد دربارة وضعیت آینده خود سؤالاتی کرده و حتی پرسیده است آیا احتمال می‌رود بار دیگر وی را محبوس یا تبعید نمایند؟ نجاتی به ایشان اطمینان داده که اگر چنین هدفی بود هرگز وی را آزاد نمی‌کردند. گفته می‌شود امشب آیت‌الله خمینی را به منزلی در قیطریه منتقل می‌کنند.(27)
دوشنبه 14مرداد1342:
امروز نیز مأموران انتظامی از ملاقات اشخاص با آیات عظام خمینی، محلاتی و قمی جلوگیری کردند.(28)
سه‌شنبه 15مرداد1342 :
صبح امروز کمیسیون امنیت قم در محل فرمانداری تشکیل شد. در این جلسه رضایی کفیل اداره شهربانی پس از بازگویی وقایع از بهمن ماه 1341 تا جریانات 15 خرداد 1342 در قم و با توجه به پروندة آیت‌الله خمینی گفت: «از زمانی که آیت‌الله خمینی از قم رفته این ناحیه آرام و آسایش مردم برقرار و زندگی بدون تشویش برای مردم جریان یافته، اینک طبق اطلاع، آقای خمینی از محل تحت نظر به منزل شخصی انتقال یافته؛ هر آینه به قم برگردد به عقیدة شهربانی وقایع گذشته تکرار و امنیت و آرامش به هم خواهد خورد.» وی در ادامه از اعضای انجمن تقاضا کرد مطابق مادة دو قانون حفظ امنیت اجتماعی تصمیمی پیرامون بازگشت آیت‌الله خمینی اتخاذ کنند. این جلسه به دلیل حجم پروندة آیت‌الله خمینی ناتمام ماند و مقرر شد تصمیم نهایی در جلسة 20 همین ماه اتخاذ گردد.(29)
در پی تشکیل جلسة فوق، ساواک قم امروز در تلگرامی به تهران خبر داد در این جلسه «رؤسای شهربانی و ژاندارمری با تبعید آیت‌الله خمینی به سنندج موافق بوده، اما رئیس دادگاه و دادستان، اقدامات وی را مشمول قوانین جزایی دانسته و منطبق با مواد مربوط به کمیسیون امنیت اجتماعی نمی‌دانند.(30)
رئیس دادگستری قم در این نشست توضیح داد: «صلاحیت کمیسیون امنیت در قانون معین شده اما این صلاحیت تا وقتی معتبر است که موضوع مورد رسیدگی، صورت جرم به خود نگرفته است. ... تصمیم کمیسیون امنیت، مجازات نیست چون این‌جا دادگاه نیست بلکه صرفاً یک تصمیم امنیتی است تا زمانی که جرم واقع نشده باشد.»(31)
وقتی بحث به درازا کشید، به این نتیجه رسیدند که بر مبنای رأی اکثریت یعنی دست‌کم «به اکثریت سه نفر از پنج نفر»(32) تصمیم بگیرند. اما معاون شهربانی یادآوری کرد که تصمیم‌گیری باید به اتفاق آرا باشد. به رغم مخالفت فرماندار، جانشین دادستان نظر نهایی را به تشکیل جلسة بعد موکول نمود. رئیس ژاندارمری نیز برای کسب تکلیف از مرکز با این تصمیم موافقت کرد(33).
در این نشست مسألة چگونگی مواجهه عموم با تبعید آیت‌الله خمینی و پیامدهای آن نیز مورد توجه قرار گرفت اما رئیس سازمان امنیت معتقد بود پیامدهای این تصمیم قابل کنترل است.(34)
پانوشتها:
1 ـ معادیخواه، عبدالمجید - طلوع فجر: وقایع پانزدهم خرداد ـ تهران - وزارت ارشاد اسلامی- ۱۳۶۱- ص 78.
2 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک (ج 3: زندان) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1378- ص 365.
3 ـ همان ـ ص 377.
4 ـ همان ـ ص 542.
5 ـ نجاری‌راد، تقی ـ ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم پهلوی ـ تهران- مرکز اسناد انقلاب اسلامی – ۱۳۷۸- ص 182.
6 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک (ج 3: زندان) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1378- ـ ص 544.
7 ـ همان ـ ص 545.
8 ـ همان ـ ص 552.
9 ـ همان ـ ص 555.
10 ـ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ـ صحیفه امام ـ جلد 1 ـ تهران ـ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ـ 1378 ـ ص 250.
11 ـ کرباسچی، غلامرضا ـ هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی ج1 ـ قم - بخش خاطرات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامى ایران – 1371 ـ ص 165.
12 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک (ج 3: زندان) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1378- ـ ص 567.
13 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات- قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک ـ (ج 4: دوران حصر) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1380 - صص 10 و 11.
14 ـ همان ـ صص 12 و 13.
15 ـ مجله پیام انقلاب ـ ش 33 ـ صص 41 و 42.
16 ـ خاطرات سید علی‌اکبر محتشمی ـ تهران – دفتر ادبیات انقلاب اسلامی - 1376ـ صص 290 و 291.
17 ـ روزنامة اطلاعات ـ ش 11156 ـ 12/5/1342 ـ ص 1 12.
18 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک ـ (ج 4: دوران حصر) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1380 - ص 22.
19 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - آیت‌الله العظمی سید محمدهادی میلانی (ج 1) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1380-ص 281.
20 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک ـ (ج 4: دوران حصر) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1380 - ص 18.
21 ـ همان ـ صص 10 و 11.
22 ـ همان ـ صص 30 و 31.
23 ـ همان ـ ص 16.
24 ـ همان ـ صص 47 ـ 50.
25 ـ همان ـ ص 36.
26 ـ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک ـ (ج 4: دوران حصر) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1380 - ـ صص 34 و 35.
27 ـ همان ـ ص 36.
28 ـ همان.
29 ـ همان ـ صص 38 ـ 40.
30 ـ همان ـ ص 37.
31 ـ باقری، علی ـ خاطرات 15 خرداد (ج 5) ـ تهران – دفتر ادبیات انقلاب اسلامی – 1376 - صص 326 ـ 332.
32 ـ همان.
33 ـ همان.
34 ـ همان.
منابع:
باقری، علی ـ خاطرات 15 خرداد (ج 5) ـ تهران – دفتر ادبیات انقلاب اسلامی – 1376
خاطرات سید علی‌اکبر محتشمی ـ تهران – دفتر ادبیات انقلاب اسلامی - 1376ـ
کرباسچی، غلامرضا ـ هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی ج1 ـ قم - بخش خاطرات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامى ایران – 1371
مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک (ج 3: زندان) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1378
مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات- قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک ـ (ج 4: دوران حصر) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات – 1380
مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات - آیت‌الله العظمی سید محمدهادی میلانی (ج 1) ـ تهران - مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات
معادیخواه، عبدالمجید - طلوع فجر: وقایع پانزدهم خرداد ـ تهران - وزارت ارشاد اسلامی- ۱۳۶۱
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ـ صحیفه امام ـ جلد 1 ـ تهران ـ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ـ 1378
نجاری‌راد، تقی ـ ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم پهلوی ـ تهران- مرکز اسناد انقلاب اسلامی – ۱۳۷۸-
روزنامه اطلاعات
مجله پیام انقلاب
تعداد بازدید: 1203
