15 مهر 1393
نهضت ملی یکی از جنبش‌های مهم اجتماعی بود که به پشتوانه افکار عمومی مردم ایران در دهه‌های آغازین قرن حاضر، قصد هموار کردن مسیر نیل به آزادی، استقلال، عدالت و توسعه در کشورمان را داشت. با وجود این آمال بلند، «نهضت ملی ایران» به رهبری دکتر محمد مصدق، کاستی‌هایی در انتخاب ایدئولوژی و هدف‌گذاری داشت که زمینه را برای کودتایی استعماری مساعد می‌کرد. از سوی دیگر، هرچند کودتای 28 مرداد‌ماه 1332 به کودتایی انگلیسی- آمریکایی یا استعماری- استبدادی شهرت دارد؛ جریان‌ها، احزاب و حوادث داخلی بسیاری نیز بر توفیق این کودتا دامن زدند. عملکرد حزب توده نمونه‌ای از جریان‌های در ظاهر موافق است که در ابتدا شعار‌هایی در حمایت از نهضت ملی سر دادند اما در نهایت صحنه را به نفع کودتاچیان ترک کردند.
بهنام کریمی در کتاب «آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران» جریان‌های سیاسی، اجتماعی و نقش نوع روابط حاکم بین‌المللی را از نظر ایدئولوژی، سازماندهی، سیاستها، نفت، اقتصاد و طبقات در فاصله سال‌ها 1320 تا 1332 که به افول نهضت انجامید، تحلیل کرده است.
از ویژگی‌های کتاب «آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران» این است که نگارنده در هر فصل با محور قرار دادن یک موضوع خاص، به ارزیابی تمامی عوامل اثرگذار بر آن پرداخته و به این ترتیب کوشیده تا با تحلیل موضوعی و متقابل آن عوامل، آسیب‌شناسی جامعی ارایه کند.
«تزهایی درباره نهضت ملی ایران» را می‌توان به عنوان سرآغازی بر این پژوهش دانست. در این بخش، یکایک مواردی که جنبش برای بقای خود به آن نیاز داشت، از 19 جنبه و به طور اجمالی بررسی شده‌اند.
هرچند در بیشتر فصل‌ها نگاه نویسنده بر وقایع سال‌های 1325 تا 1332 متمرکز است. اما کریمی پیش از تحلیل حوادث و رویداد‌ها، مخاطبش را به شهریور پر رویداد سال 1320 می‌برد. همان گاه که نیروهای انگلیس از جنوب و شوروی از شمال وارد خاک ایران شدند و رضاخان (پهلوی اول) تاج و تخت پادشاهی را رها کرد. صفحات تاریخ، سال به سال تا وقوع کودتا ورق می‌خورند و نگارنده، تصویری کلی و روایت‌گونه به مخاطبانش از آن سال‌ها اریه می‌دهد.
کدام ایدئولوژی نهضت ملی را پیش می‌برد؟ آیا اساسا می‌توان یکی از جریان‌های موجود در دهه‌های آغازین قرن حاضر را هدایت‌گر نهضت ملی ایران دانست؟ نگارنده در پاسخ به این سوال‌ها و برای آن‌که تصویری واضح از روند حرکت نهضت ملی ارایه کند، می‌کوشد نوع جهت‌گیری‌ها و تلقی‌های گروه‌ها و احزاب مختلف اجتماعی و مذهبی را از مفاهیمی مانند انسان، میهن و جامعه آن روزگار ارایه کند. بر این اساس، جهان‌بینی حزب توده و منشعبان آن مانند خلیل ملکی و فروتن، عملکرد و نگرش مذهبیون مانند نواب صفوی و آیت‌الله کاشانی و در پایان اندیشه‌ها و گرایش ملی‌گرا‌ها مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند.
به زعم نویسنده، تحلیل صرف تاریخی نمی‌تواند چهره حقیقی مبارزات مصدق را آشکار کند، زیرا وی هرچند ایدئولوگ نبود اما سمبلی از آمال تاریخی نهضت محسوب می‌شد. بنابر این او را باید فراتر از جریان‌ها درک کرد.
جهانی‌شدن سرمایه‌داری از شاخصه‌های مهم قرن بیستم بود. در چنین شرایطی کوچکترین تحرکی در مواضع اقتصادی می‌توانست جهان را تحت تاثیر قرار دهد. در کشوری مانند ایران که طبقه حاکم در آن ملّاک(بورژوا) بودند، گره خوردن امر سایست با مسایل اقتصادی اجتناب‌ناپذیر بود. نگارنده برای آن‌که به تحلیل درستی از تاثیرات اقتصاد بر این جنبش ملی دست یابد، به بررسی مبارزه‌های طبقاتی- تاریخی پرداخته است.
شکل‌گیری مشروطه و در نهایت تاسیس جمهوری موقت ایران، نشان می‌داد که ایرانیان در پی شکستن پوسته سنتی نظام سیاسی جامعه خویش‌اند. کریمی با استناد به نهضت جنگل، آن را به مثابه مُهری تلقی می‌کند که بر تحولات اقتصادی و سیاسی کشور زده شد. وی در ادامه به رخنه‌گری‌های استعمارگران در دولتهای وقت ایران می‌پردازد؛ آن هم در حکومتی که برآمده از دیدگاه‌های غرب بود و باید برای بقای خود به افزایش قدرت سیاسی و حفظ آن با تکیه بر تقویت قدرت نظامی می‌اندیشید. نویسنده سپس ارزیابی نحوه برنامه‌ریزی اقتصادی دولت‌ها در فاصله سال‌های 1327 تا 1334 را ارایه و نشان می‌دهد که چگونه تمرکز مصدق بر حل مساله نفت توانست معادلات سیاسی و اقتصادی حاکمان استعماری ایران را بر هم بریزد.
از دیگر مواردی که کتاب «آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران» در مبحث اقتصادی به آن توجه دارد، تحولات جنبش کارگری در سال‌های 1325 تا 1329 است. نویسنده در تحلیل خود به زمینه‌های به اسارت درآمدن جامعه کارگری ایران در شرکت‌های نفت انگلیسی می‌پردازد. حمایت‌های دشمنان نهضت ملی از اعتصاب در شرکت نفت جنوب، در سال‌های 1330 تا 1332 و مواضع بسیار متفاوت مصدق و حزب توده در مواجهه با آن، از موضوع‌های خواندنی در بخش «اقتصاد و طبقات» کتاب است.
کریمی در تحلیلی از مبارزات طبقاتی و در کتاب «آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران» به ماهیت شکل‌گیری نظام سرمایه‌داری در دنیا می‌پردازد و پیوند آن را با نظام استثماری نشان می‌دهد. سپس با ضداستثماری دانستن نهضت ملی، برقراری دیپلماسی فعال با آمریکا، بازگذاشتن دست حزب توده برای عرض اندام و تمرکز فشار بر انگلیس را ناشی از نگاه رهبران نهضت می‌داند. در صفحه 138 کتاب می‌خوانیم: «نقطه وحدت نیروهای متمرکز شده در نهضت، حل مساله نفت به نفع ایران بود. نهضت می‌خواست انگلیس بساط استعماری‌اش را از ایران برچیند تا شرایط برای استفاده بهینه از نفت در راستای منافع نیروهای حاضر در نهضت فراهم شود. برای پیشبرد نهضت ملی، تمرکز بر مساله نفت ضرورتی مرحله‌ای داشت. اما آنچه که نباید از نظر دور داشت این بود که مبارزه با انگلیس تنها مبارزه‌ای در عرصه جهانی به حساب نمی‌آمد، یا صرفا مبارزه ملت ایران با دشمن خارجی نبود. فئودالیسم رو به مرگ ایران برای مقاومت در برابر نهضت پیش‌رونده ایرانیان چاره‌ای به جز اتکا به قدرت سیاسی و عنصر نظامی نداشت. عالی‌ترین جایگاه چنین نقطه اتکایی در تکیه به قدرت خارجی حامی، متجلی می‌شد.»
از سوی دیگر پهلوی دوم می‌کوشید تا از پارلمان و به قدرت و نخست‌وزیری رساندن علی رزم‌آرا به عنوان سدی در مقابل جریان نهضت ملی ایران بهره بگیرد و تحلیل‌های موزاییکی کتاب «آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران» از واکاوی سهم رزم‌آرا به سادگی عبور نکرده است. نگارنده مخاطب را از وجوه مختلف با شخصیت سیاسی رزم‌آرا آشنا می‌کند:«شخصیتی که انگلیسی‌ها به او اعتماد داشتند.»
بررسی سیاست‌های دو قطبی حزب توده که یکی از ارکان تحولات سیاسی ایران در دهه‌های نخست قرن حاضر محسوب می‌شد هم از نظر نگارنده دور نمانده است. بر این مبنا، آن چه منافع حزب توده را از نهضت ملی جدا می‌کرد نگرش آنها نسبت به ملی شدن صنعت نفت بود. موضوعی که به زعم توده‌ای‌ها تنها باید دامن انگلیسی‌ها را می‌گرفت و منافع شوروی را تهدید نمی‌کرد. همچنین جبهه ملی مبارزاتش را منطبق با منافع طبقه کارگر پیش نمی‌برد و این موضوع شکاف عمیقی میان حزب توده و نهضت ملی ایران به وجود می‌آورد که سبب می‌شد اتهام‌هایی نظیر ضد مردم بودن، در مسیر دیکتاتوری بودن یا بی اعتنا بودن نسبت به موضوع بحرین را به مصدق نسبت دهند.
تعبیری که دنیا از تحولات جاری در ایران داشت و بهره‌گیری مصدق از این نگرش، موضوعی است که مخاطب را به مطالعه بخش‌های پایانی کتاب ترغیب می‌کند؛ سیاستی که مصدق اتخاذ کرده بود نه به سرکوب توده‌ای‌ها می‌انجامید و نه آمریکا را در برابر توده‌ای‌ها تحت فشار می‌گذاشت. نگارنده می‌کوشد مخاطب را به شناختی از روند نهضت ملی ایران برساند. بر این اساس، در پایان کتاب، شکاف‌هایی که میان دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی پس از قیام 30 تیرماه 1331 ایجاد شده بود هم بر اساس مستندات بررسی شده‌اند.
کتاب «آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران» را سال 1385 انتشارات قصیده‌سرا در قطع وزیری با شمارگان 1200 نسخه، در 344 صفحه و به بهای 45هزار ریال منتشر کرده است.
شیما دنیادار رستمی
**********************
طرح روی جلد کتاب
**********************
شناسنامه کتاب
تاریخ امروز
17
قصیده‌سرا
آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران
بهنام کریمی
ویراستار: ناصرالدین تقویان
طرح جلد: حمیدرضا وصّاف
نظارت فنی: نقی سیف
آماده‌ساز و نظارت بر چاپ: انتشارات قصیده‌سرا
چاپ اول: 1385
چاپ: سحاب
تعداد: 1200 نسخه
کریمی، بهنام، 1356
آسیب‌شناسی نهضت ملی ایران 32 ـ 1325 / بهنام کریمی ـ تهران: قصیده‌سرا، 1385.
344 ص
45000 ریال
ISBN 964 – 8618 – 21 – 6:
فهرستنویسی براساس اطلاعات فیپا.
کتابنامه.
1. جبهه ملی ایران. 2. ایران ـ تاریخ پهلوی، 1320 ـ 1357 ـ جنبشها و قیامها. 3ـ حزب توده ایران. الف. عنوان.
415 ک / 1516 DSR 08240452/955
کتابنامه ملی ایران 35872ـ83م
**********************
فهرست مطالب کتاب
تزهایی درباره نهضت ملی ایران 1332 ـ 1325 9
درآمد تاریخی ـ رخدادی 15
یادداشتها 27
فصل نخست: ایدئولوژی
درآمد 31
حلقه نخست: حزب توده و مدعیان 32
حزب توده؛ جهان‌بینی خرده بورژوازی ناکام 32
ملکی ـ تئوری ـ محدودیتهای تاریخی 38
مواردی در باب انشعابیون 44
نقد فروتن بر حزب توده 45
حلقه دوم: قشریون مذهبی 48
بررسی اسلام نوین صفوی 48
بررسی مواردی از اسلام کاشانی 59
حلقه سوم: جریانات ملی 61
بررسی ایدئولوژی و جهتگیری طبقاتی حزب ایران 61
پان‌ایرانیسم؛ ملت‌گراییِ مردسالارِ گذشته‌طلب 71
ایدئولوژی مصدق 76
ایدئولوژی، مبارزه و فضای دوران 80
جمعبندی 81
یادداشتها 82
فصل دوم: سازماندهی
درآمد؛ فقدان تشکیلات کارآمد از منظر ضعف ایدئولوژیک نیروها 93
جایگاه رهبری در عصر مصدق 94
ماهیت تشکیلاتی جبهه ملی 95
بحثی در باب انشعاب 97
انشعاب در حزب توده 97
انشعاب در جبهه ملی 99
جایگاه تاریخی انشعاب در حزب زحمتکشان 100
جمعبندی 102
یادداشتها 103
فصل سوم: اقتصاد و طبقات
درآمد 107
ماهیت و سمتگیری دولتهای استبدادی ـ استعماری ایران 108
شهر و روستا در زمان مصدق 112
اصلاحات مصدق در روستاها 117
امریکا و اصلاحات ارضی در ایران 118
جنبش کارگری ایران 29 ـ 25 122
حزب توده ـ کارگران ـ مصدق 126
نهضت ملی ـ مبارزه طبقاتی 136
جهتگیری ضداستثماری نهضت 139
حزب توده و پیشنهاد معامله پایاپای 143
جمعبندی 144
یادداشتها 145
فصل چهارم: نفت
درآمد؛ نفت ـ اقتصاد ـ قدرت سیاسی 155
نفت؛ تاریخچه، قراردادها، مبارزه برای ملی کردن 157
قرارداد دارسی 158
قرارداد 1933 159
پس از شهریور 20 161
مروری بر پیشنهادهای خارجی برای حل مسئله نفت 169
جمعبندی 172
یادداشتها 173
فصل پنجم: سیاستها (استراتژی‌ها و تاکتیک‌ها)
درآمد 179
پس از آذر 1325 183
ماهیت ارتش شاهنشاهی 191
جایگاه ارتش شاهنشاهی در استرانژی جهانی غرب 192
شاه؛ رفرم ـ سرکوب. مقابله مصدق 195
مبارزه پارلمانی در سال 1329 198
نخستین واکنش جبهه ملی در برابر دولت رزم‌آرا 199
برنامه دولت رزم‌آرا 201
رزم‌آرا و انگلیس 202
رزم‌آرا و آمریکا 203
رزم‌آرا؛ امریکا ـ شوروی 205
رزم‌آرا در مقابل ملی کردن صنعت نفت 206
کاشانی و ملی شدن صنعت نفت 207
رزم‌آرا و حزب توده 209
فهم حزب توده از روابط بین‌الملل 211
حزب توده: جذب انگلیس برای شوروی 213
شوروی ـ حزب توده، امریکا ـ جبهه ملی!!! 214
حزب توده: مصدق عامل امپریالیست‌ها 218
حزب توده: بر ضد دولت مصدق 220
حزب توده: مصدق در مدار امریکا! 220
حزب توده: مصدق ضد مردم! 222
حزب توده: مصدق در برابر مطالبات روستایی‌ها! 223
حزب توده: مصدق ببی‌اعتنا به بحرین! 224
حزب توده: مصدق در راه دیکتاتوری! 225
مصدق و رفراندم 225
بدبینی دو قطب جهانی نسبت به نهضت ملی 226
دیپلماسی مصدق 227
جبهه ملی و مزیت استراتژیک 229
مرروی بر اسناد خانه سدان 236
حزب توده و سی تیر 240
انشقاق در جبهه ملی 242
رشد سازمان نظامی حزب توده در زمان دولت مصدق 244
سلوک مصدق با حزب توده 244
فراخوان وحدت با زبان نفرت 245
حزب توده و کاشانی 249
تجدید فعالیت حزب اراده ملی 251
روحانیت و نهضت ملی 254
مقابله با موقعیت نظامی دیکتاتوری 255
اختیارات 257
قانون امنیت اجتماعی 258
عقب راندن همه‌جانبه انگلیس 259
تمدید اختیارات 261
مخالفت کاشانی با تمدید اختیارات دکتر مصدق 262
لغو امتیاز شیلات و انتقاد از خود مصدق 263
کاشانی و توطئه 9 اسفند 265
نقش نیروی سومی‌ها در مقابله با توطئه 9 اسفند 267
جایگاه رفراندم در نهضت ملی 267
رویکردی نظری به رفراندم مصدق 268
فرایند رفراندم چگونه متحقق شد؟ 270
تحقیر و تضعیف شاه 273
نهضت ـ امریکا ـ انگلیس 275
امریکا و مصدق تسلیم‌ناپذیر 278
امریکا و عملیات سرنگونی مصدق 281
فاطمی و نهضت ملی 286
کودتا 293
حزب توده و 28 مرداد 294
مصدق و کودتا 298
رجاله‌ها و 28 مرداد 299
جمعبندی 300
یادداشتها 301
پس‌درآمد؛ جنبشها: محور، رقیب، دشمن 321
فهرست منابع 325
کتابهای فارسی 325
فهرست نشریات 333
فهرست منابع انگلیسی 334
نمایه 335
تعداد بازدید: 1063
