اهمیت انقلاب اسلامی در تاریخ معاصر

16 مهر 1393

سکینه کاشانی


تاکنون در خصوص انقلاب اسلامی ایران پژوهش‌های بسیاری صورت گرفته است و محققان از زوایا و جنبه‌های مختلف به این واقعه تاریخی پرداخته‌اند. در این نوشتار سعی شده است به طور اجمالی به اهمیت انقلاب اسلامی و آنچه سبب متمایز شدن آن شده است، پرداخته شود.

انقلاب اسلامی بزرگترین رخداد تاریخ معاصر ایران، با ویژگی‌ها، زمینه‌ها و پیامدهای خاص خود است. انقلابی که تنها نمونه تاریخی قیام یک پارچه توده‌های مسلمان علیه نظام فاسد حاکم است که بر اساس ایده‌آل‌ها و آرمانهای مکتب دینی بوده، به گونه‌ای که در نهایت در مسیر تحقق نظام اجتماعی اسلام، به تشکیل حکوت اسلامی دست یافته است. در واقع تنها نمونه منحصر به فرد در تاریخ اسلام و جهان که از این حیث، در سده‌های معاصر و اخیر یا پیشین نمی‌توان برای آن مورد مشابه دیگری در نظر گرفت.(1)

واژه انقلاب(Revolution) از اصطلاحات اخترشناسی به معنای چرخش دورانی افلاک و بازگشت ستارگان به جای اول است. (2) از سوی دیگر برخی میان نهضت و انقلاب تفاوت قائل شده و هر حرکتی را انقلاب به معنی واقعی آن نمی‌دانند، بدین ترتیب که نهضت را به قیام و برخاستن معنا و انقلاب را با مفاهیمی چون تحول و زیر و رو کردن برابر دانسته‌اند. اطلاق نهضت به هر انقلابی صحیح بوده ولی استعمال کلمه انقلاب نسبت به نهضت تعبیری مسامحی و عرفی است. یعنی در هر انقلاب و دگرگونی، ضرورتا قیام و به پاخاستن وجود دارد ولی الزاما هر قیام و جنبشی تحقق انقلاب و دگرگونی بنیادین را به دنبال ندارد. (3) شهید مطهری در تعریف انقلاب می‌گوید: «انقلاب عبارتست از طغيان و عصيان مردم يك ناحيه و يا يك سرزمين، عليه نظم حاكم موجود برای ايجاد نظمی مطلوب. به بيان ديگر انقلاب از مقوله عصيان و طغيان است عليه وضع حاكم، به منظور استقرار وضعی ديگر.»(4)

بی‌شک انقلاب اسلامی یک تحول اجتماعی- ‌سیاسی ریشه‌دار و اساسی بوده که همراه جایگزین شدن نظام سیاسی نوین و توام با انتقال قدرت به طور ناگهانی در جامعه رخ داد و قیام قهرآمیز توده‌های میلیونی نیز از عوامل تعیین کننده آن محسوب می‌شود و عامل اقتصاد به مفهوم تبعیض و فقر ناشی از اقتصاد وابسته و فرسوده رژیم حاکم هم به نحوی در این تحول بنیادی موثر بوده است.(5) اما از نقطه نظر تاریخی انقلاب ایران و شکل‌گیری جمهوری اسلامی اوج یک رشته رویدادهایی است که سرآغاز آن به قرن شانزدهم میلادی یعنی زمانی که اکثریت ملت مکتب شیعه را پذیرا شدند باز می‌گردد. در حقیقت یکی از مهمترین عواملی که انقلاب اسلامی را متفاوت از سایر انقلابات و تحولات قرن حاضر می‌سازد، ریشه‌های عمیقی است که این انقلاب در گذشته تاریخی ایران دوانده است(6) و از سوی دیگر انقلاب اسلامی را آخرین حلقه از سلسله حرکت‌های بزرگی می‌دانند که در تاریخ معاصر ایران رخ داده(7) و با شرایط خاص خود سبب به وجود آمدن تغییری اساسی و بنیادین در نظام سیاسی و اجتماعی ایران شده است.

رویارویی با نفوذ و حضور بیگانگان در ایران سابقه طولانی داشته و در واقع فشار خارجی، همیشه یکی از گرفتاریهای زندگی ایرانیان بوده است. طی 150 سال اخیر، بریتانیا و روسیه مدام در ایران با یکدیگر سرشاخ می-شده‌اند. بریتانیا به حفظ هند و منافع خود در خلیج فارس توجه داشته است و هدف روسیه رسیدن به آبهای گرم خلیج فارس و دستیابی به موقعیتی بوده است که بخش جنوبی قلمرو خود را تقویت کند. از آغاز دهه 1850 میلادی حکمرانان ایران کوشیدند با ایجاد موازنه بین نفوذ دو قدرت بزرگ، کشور را حفظ کنند، اما در این زمینه هیچ گاه توفیق نیافتند.(8) اولین جنبش عمومی تاریخ معاصر ایران علیه سروری خارجیان توسط یک عالم شیعی پا می‌گیرد. در سال 1268‌ش/ 1890‌م تولید و فروش تنباکو در ایران و خارج از آن در انحصار دولت بریتانیا قرار می‌گیرد و مجتهد قدرتمند زمان میرزای شیرازی فتوایی صادر می‌کند که تا زمانی که کشت و فروش تنباکو در اختیار این انحصار باشد مصرف تنباکو حرام است.(9) ماجرای تنباکو نخستین جنبش گسترده توده‌ای بود که سلطه خارجی و دولت هر دو را مستقیما نشانه گرفته بود و از قرار به دنبال رشوه‌هایی که به مقام‌های دولتی ایران داده شده بود و ظاهرا بدون اطلاع دولت بریتانیا، امتیاز انحصاری تنباکو به سرگرد جی.اف. تالبوت واگذار شده بود و بعد از آن تالبوت امتیاز خود را به شرکت تازه تاسیس دخانیات امپراتوری فروخت. اما با رهبری روحانیت و فتوای میرزای شیرازی در تحربم توتون و تنباکو شاه مجبور به لغو آن شد.(10) با این وجود جان فوران، جنبش تنباکو را یک پیروزی محدود می‌داند. چرا که جنبش با تمرکز بر یک امتیاز که مورد توجه عامه مردم بود حالتی فراگیر و تعیین کنده پیدا کرد اما از این حد فراتر نمی‌رفت و خواهان همه امتیازهای واگذار شده به خارجیان و برکناری وزیران مسئول در اعطای این امتیازها نمی‌شد.(11) در هر صورت پيروزى نهضت تنباکو آشفتگى‌هاى رنج آور سلسله قاجار را بر ملا ساخت و ملت ايران را به قابليت‌هاى سياسى خود بهتر آگاه نمود و هيبت تاريخى شاه را فرو ريخت. اين يكى ديگر از تجارب مبارزاتى و همگانى به رهبرى علما بود.(12)

به نظر می‌رسد ماهیت هر انقلابی را با بررسی اهداف آن، طرفداران آن، مخالفان آن و نتایج آن می‌توان دریافت. در انقلاب مشروطه نیز هدف اصلی و در واقع، همه خواسته و شعار محوری انقلاب، عبارت بود از مشروطه، یعنی حکومت مشروط به قانون. از دید کاتوزیان، بزرگترین دستاورد مشروطه خود مشروطه بود.(13) در واقع در سال 1284‌ش بود که ایران به سرعت به سوی انقلاب سیاسی در حرکت بود. طبقه متوسط سنتی(شامل بازاریان)، اکنون از لحاظ ااقتصادی، عقیدتی و سیاسی از سلسله حاکم جدا شده بود. روشنفکران متجدد با الهام از مشروطیت، ناسیونالیسم و دنیانگری، گذشته را رد می‌کردند. حال را با اعتراض می‌نگریستند و نگاهی تازه به آینده داشتند و به رغم تفاوتهایشان حملات خود را متوجه یک هدف کرده بودند: حکومت مرکزی.(14) در انقلاب مشروطه آنچه نخستین انفجار را پدید آورد چوب خوردن چند تاجر محترم قند و شکر در تهران به فرمان علاءالدوله برای پایان دادن به کمبود قند در بازار بود و به دنبال سخنرانی آتشین سیدجمال‌الدین اصفهانی در مسجدی در تقبیح حکومت استبدادی به زد و خوردی انجامید که منجر به مهاجرت بسیاری از علما، طلاب، تاجران، دکانداران و دیگران به حرم مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) به نشانه خشم فراوان از حکومت شد. این مهاجرت در پایان سال 1905-م/1284‌ش افتاد اتفاق و رهبران آن آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله طباطبایی بودند.(15)

اگرچه موافقت با خواسته معترضین یعنی تاسیس عدالتخانه موجب بازگشت آنها به تهران شد اما بار دیگر علما و پیروان آنها در اواخر ژوئن 1906‌م/خرداد 1285‌ش به قم مهاجرت کرده و سرانجام مظفرالدین شاه و ولیعهدش محمدعلی میرزا در دسامبر 1906‌م/ دی 1285‌ش قانون اساسی را امضاء کرده و به نظر می‌رسید مشروطه خواهان به خواسته خود رسیدند.(16) محمدعلی شاه پس از جلوس به سلطنت تصمیم گرفت نه چندان مانند پدرش مظفرالدین شاه و بیشتر چون پدربزرگش ناصرالدین شاه حکومت کند.(17) اما استبداد وی نیز نتوانست سد راه مشروطیت طلبی شود، پس از تشکیل مجلس بود که مخالفتها با برداشت متفاوت از قانون و آزادی به اوج خود رسید و اختلاف در عقیده و مسلک مشروطه خواهان بیشتر نمود پیدا کرد. این انقلاب یک تفاوت مهم و مشخص با قیام‌های قبلی داشت؛ به سبب آموخته‌هایی از تجارب اروپاییان. در نتیجه نه فقط علیه حکومت استبدادی موجود بلکه بر ضد نفس نظام استبدادی بود و خواسته‌اش قانون و چیز دیگری که مترادف آن تصور می‌شد یعنی آزادی بود.(18)

با کودتای 1299 و به قدرت رسیدن رضا خان اینک جامعه ایران با شرایط متفاوتی روبرو شده و استبداد از نوع دیگر را تجربه می‌کرد. پس از گرایش رضا شاه به آلمان در جنگ جهانی دوم و متعاقب آن فشار متفقین به وی مبنی بر کناره‌گیری از سلطنت، اختیار سرنوشت کشور نیز در دست بیگانگان افتاد و محمدرضا پهلوی آمریکا را ترغیب کرد تا نقش بیشتری در ایران ایفا کند. در عرصه سیاسی، ایالات متحده آمریکا در مقام مهمترین متحد ایران طی دورانی بیش از 35 سال باقی ماند و سلطه آمریکا به بسط و گسترش روند انقلاب مساعدت فراوان کرد.(19) اینک ملت ایران پس از تجربیات فراوان دریافته بود که با وجود انقلاب مشروطیت، چون شاه را نگه داشته بودند و با آنکه قانونا محدود و مشروط شده بود، محمدعلی میرزاها و رضا خان فاتحه هر چه قانون اساسی و آزادی است را خوانده‌اند و با وجود ملی کردن نفت و کوتاه نمودن دست انگلیسی‌ها، محمدرضا شاه با دربار و ایادیش اخلالگری‌ها کردند و با یک کودتای نظامی آمریکایی، هم مصدق و دولتهای ملی را ساقط و ساکت نمودند و هم استیلای خارجی را مسلط‌تر و غارتگرتر به مملکت برگرداندند.(20)

توطئه‌های مختلف و تفرقه‌های داخلی و پاره‌ای نارضایی‌ها که از زمان ملی کردن نفت شروع گردید و بعد از قیام سی تیر 1331 به اوج خود رسیده بود تا حدود محسوس قشرهایی از طبقات را دلسرد کرده بود.(21) شهید مطهری درمورد علت و ریشه انقلاب اسلامی می‌گوید که ریشه این نهضت را در جریانهای نیم قرن اخیر کشور از نظر تصادم آن جریانها با روح اسلامی این جامعه باید جستجو کرد. در نیم قرن اخیر جریانهایی رخ داد که بر ضد اهداف عالیه اسلامی و در جهت مخالف آرمانهای مصلحان صد ساله اخیر بوده و طبعا نمی‌توانست برای همیشه از طرف جامعه ما بدون عکس‌العمل بماند. ایشان از جمله این جریانها را استبداد، نفوذ استعمار نو و دور نگه داشتن دین از سیاست می‌داند.(22) این شرایطی بود که سبب به وجود آمدن زمینه بازنگری در نظام سیاسی و جامعه آن روز ایران شد.

انقلاب اسلامی هم از نظر پیدایش و هم از نظر انگیزه و هم در کیفیت مبارزه در مقایسه با دیگر انقلابهای جهان تمایز اساسی دارد. از جمله ویژگی‌های مهم انقلاب که سبب این تمایز شده: مذهبی بودن، وجود رهبری کارآمد و مشارکت مردمی در آن است.(23) به عبارت دیگر علت تمایز و اهمیت انقلاب در تاریخ معاصر ایران را باید در ویژگی‌ها و مولفه‌های انقلاب اسلامی جست. انقلاب اسلامی ایران در کنار سایر عوامل تاثیرگذار به شدت تحت تأثیر فرهنگ سیاسی شیعه به ویژه نهضت عظیم عاشورا قرار داشت. حضرت امام خمینی(ره) در احیای این اندیشه، نقش موثری داشت، اصولا ایده انقلاب که حضرت امام در جریان انقلاب اسلامی مطرح کردند، برگرفته از اندیشه عاشورایی بود که بر اساس آن، وضعیت موجود غیرقابل اصلاح تلقی می‌شود و تنها از طریق یک حرکت و دگرگونی اساسی می‌توان این وضعیت را دگرگون ساخت.(24)

در انقلاب اسلامی ایران، مردمی که سالیان دراز با سلطه استبداد دست نشانده استعمار، آن هم بر اساس مکتب اسلام و از موضع ایمان و تقوی و تسلیم و فضائل اخلاقی مبارزه دارند پس از انتظاری در جریان مخالفت مراجع نامدار و علمای عالیقدر با به اصطلاح انقلاب سفید شاه با شایسته‌ترین مرجع تقلید وقت آشنا می‌شوند. هم در جامعه روحانیت رهبر لایقی پیدا می‌شود و هم نیروی ایمان و تقوی و جهاد در حدی از اکثریت و در سطحی از تعالی قرار می‌گیرد که مبارزه‌ای پیگیر و امیدبخش را بتوان انجام داد.(25) در واقع منظور از اسلامی بودن آن است که آرمانهای انقلاب مردم ریشه در ارزشهای اسلامی داشت و محتوا و شعارهای انقلاب برخاسته از مکتب بود و خط مشی مبارزه و اصول آن از اسلام سرچشمه می‌گرفت.(26) از سوی دیگر مردمی بودن و شرکت همه طبقات در این انقلاب از ویژگی‌های مهم و متمایز انقلاب اسلامی است. مهدی بازرگان در این مورد می‌آورد: «انقلاب ما در مقایسه با قیامها و انقلابهای قبلی خودمان و انقلابهای کوچک و بزرگ سایر جاها دو برجستگی و برتری نشان داده است: یکی واقعا ملی و جوشیده و دربرگیرنده تقریبا کلیه طبقات و صفوف جامعه ایران بوده و برخلاف آنچه بعدا اصرار ورزیده می‌شود، اختصاص طبقاتی نیوده و از یک فرد یا یک حزب تحمیل و تلقین نشده است. امتیاز نسبی دیگر انقلابمان تحول و دوام آن می‌باشد.»(27) شهید مطهری با بررسی ماهیت انقلاب اسلامی می‌آورد که نهضت کنونی ایران به صنف و طبقه خاصی از مردم ایران اختصاص ندارد. نه کارگری است، نه کشاورزی، نه دانشجویی، نه فرهنگی و نه بورژوازی.(28)

یکی از ویژگی‌های اعجاب انگیز انقلاب اسلامی، برخورداری آن بوده است از یک رهبری بی‌بدیل و بی‌معارض روحانیت انقلابی؛ رهبری امام خمینی، رهبری در اوج هوشیاری، واقع بینی و موقع شناسی و ارتباط تنگاتنگ با توده مردم قیام کرده در قم.(29) اصلاحات و انقلاب‌های موفق دارای رهبر آگاه و روشن بین هستند. بدون یک مصلح مدیر و مدبر، نمی‌توان به پیروزی در هیچ حوزه‌ای امیداور بود. در کنار ویژگی برتر و شاخص رهبر انقلاب یعنی شخصیت کاریزماتیک و جذبه علمی و عرفانی ایشان، روحانیون و مبارزه جویان طرفدار وی بودند که دارای شبکه‌های تشکیلاتی گسترده در سراسر ایران بودند و برای رهبری واحد و مقتدر ایشان تلاش می‌کردند.(30) آبراهامیان در این مورد می‌نویسد: «نقش تعیین کننده و محبوبیت وسیع آیت‌الله خمینی را با دو عامل می‌توان توضیح داد. عامل اول، شخصیت ایشان بخصوص زندگی ساده و سازش ناپذیری با طاغوت بود. در کشوری که بیشتر سیاستمداران زندگی پرتجملی داشتند، آیت‌الله خمینی زندگی زاهدانه‌ای چون عارفان و صوفیان و عاری از آلایشهای مادی چون مردم عادی داشت. دومین عاملی که تفوق آیت‌الله خمینی را توجیه می‌کند، هوشمندی و موقع شناسی و به خصوص توانایی ایشان در گردآوردن طیف وسیعی از نیروهای سیاسی و اجتماعی در پشت سر خویش است.»(31)

عامل دیگری که توجه، تجمع و توحید همه طبقات سراسر کشور را به مبارزات علیه اوضاع و دستگاه حاکم جلب و تحریک نمود و از فداکاری و شهادت سرچشمه می‌گرفت اربعین‌های زنجیره‌ای بود که بهانه و موجبات آن را سیاست و سبعیت دستگاه شاه تحت حمایت آمریکا در کشتار 19 دی ماه 1356 مردم قم و در کشتارهای بعدی تبریز، یزد و شهرهای دیگر فراهم آورده بود.(32) زبان گویای راهپیمایی‌ها که از شعارها و پوسترها و از ترکیب شرکت کنندگان برمی‌آمد به طور کلی و در مجموع زبان وحدت بود و تمرکز بر دو چیز: اخراج شاه یا ضدیت با استبداد، رهبری شخص امام خمینی(ره)(33). شمس آل‌احمد در حدیث انقلاب می‌نویسد: «اگر روزی اقوال امام در کتابهایی مدون و طبقه بندی شود آن روز می‌توان سه ویژگی خط امام را شناخت. نخستین ویژگی این است که انقلاب ما صفت ضداستبدادی دارد. دومین ویژگی خط ضد استعماری بودن آن است و سومین ویژگی خط امام یا خط انقلاب، اتکا به فرهنگ خودی، فرهنگ اسلامی خود ما و عدم شیفتگی به فرهنگ غرب است»(34) اما نقطه قابل ذکر نقش انکار ناپذیر رهبری امام در شکل دادن به انقلابی است که بازتابهای آن در جهان و تاثیر آن بر جنبشهای اسلامی معاصر قابل توجه و مهم به نظر می‌رسد. در واقع امام خمینی (ره) تنها رهبر فکری و احساسی انقلاب را ندارند بلکه اصولا هویت انقلاب به وجود ایشان وابسته است و ایشان شناسنامه انقلاب هستند.(35) و بدین ترتیب انقلاب اسلامی با شرایط خاص خود به سرانجام می‌رسد و تجربه منحصر به فرد ملت ایران با رهبری شخص امام خمینی (ره) نمونه یک انقلاب مذهبی و مردمی شناخته می‌شود. انقلابی که به اعتراف بسياری يك انقلاب مخصوص به خود است، يعنی برای آن نظيری در دنيا نمي‌توان پيدا كرد.(36) نهضت مشروطه يك نهضت شهری بود نه روستایی اما اين نهضت هم روستایی بود هم شهری، شهری و روستایی، محروم و ثروتمند، كارگر و كشاورز، بازاری و غيربازاری، روشنفكر و عامی، همه و همه در اين نهضت شركت كرده بودند و اين به دليل اسلامی بودن نهضت بود كه همه گروههای مختلف در يك مسير و يك صف قرار گرفتند.(37) آن گونه که امام خمینی (ره) نیز در وصیت نامه سیاسی الهی خود می‌آورد که «بی‌تردید رمز بقاء انقلاب اسلامی همان رمز پیروزی است و رمز پیروزی را ملت می‌داند و نسل‌های آینده در تاریخ خواهند خواند که دو رکن اصلی آن انگیزه الهی و مقصد عالی حکومت اسلامی و اجتماع ملت در سراسر کشور با وحدت کلمه برای همان انگیزه و مقصد» [است](38) و بدین ترتیب «شک نباید کرد که انقلاب اسلامی ایران از همه انقلاب‌ها جداست، هم در پیدایش و هم در کیفیت مبارزه و هم در انگیزه و انقلاب»(39) و این گونه بود که ملت ایران سرانجام پس از گذراندن تجربه‌های متفاوت تاریخی توانست با رهبری بی‌نظیر امام خمینی (ره) حول هدفی واحد به پیروزی برسد و انقلاب اسلامی نه تنها تغییرات و تحولات داخلی را به دنبال داشت توانست نقش تاثیرگذاری در تحولات بین-المللی داشته باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1- جمعی از نویسندگان، انقلابی متمایز(جستارهایی در انقلاب اسلامی)، قم، بوستان کتاب، 1386، چاپ دوم، ص 83.
2- جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، 1378، چاپ ششم، ص 13.
3- جمعی از نویسندگان، انقلابی متمایز(جستارهایی در انقلاب اسلامی)، ص 77.
4- مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، صدرا، 1372، ص 28.
5- عمیدزنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران و ریشه‌های آن، تهران، کتاب طوبی، 1377، چاپ دوازدهم، ص 14.
6- الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه مترجمین سپاه پاسداران، بی‌جا، انتشارات سپاه پاسداران، بی-تا، ص 13.
7- جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، ص 23.
8- استمپل، جان. دی، درون انقلاب ایران، ترجمه منوچهر شعاعی، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1378، ص 7.
9- الگار، همان منبع، ص 27.
10- فوران، جان، مقاومت شکننده(تاریخ تحولات اجتماعی)، ترجمه احمد تدین، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1389، چاپ دهم، ص 250.
11- همان منبع، ص 258.
12- نصراصفهانی، محمد و علی نصر اصفهانی، بنیان‌های انقلاب اسلامی ایران، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا، ص 45.
13- کاتوزیان، محمدعلی، دولت و جامعه در ایران، ترجمه حسن افشار، تهران، نشر مرکز، 1389، چاپ پنجم، ص 63.
14- آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری، محسن مدیر شانه-چی، تهران، نشر مرکز، چاپ سیزدهم، 1388، ص 73.
15- کاتوزیان، همان منبع، ص 54.
16- همان منبع، ص 55.
17- آبراهامیان، همان منبع، ص 81.
18- کاتوزیان، همان منبع، 74.
19- استمپل، همان منبع، صص 11و12.
20- بازرگان، مهدی، انقلاب ایران(درد و حرکت)، تهران، مولف، 1363، ص 18.
21- همان منبع، ص 9.
22- مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، بی‌جا، بی‌نا، 1382، صص 67و68.
23- نصراصفهانی، همان منبع، ص 15.
24- جمعی از نویسندگان، انقلابی متمایز(جستارهایی در انقلاب اسلامی)، صص 121و122.
25- فارسی، جلال‌الدین، فلسفه انقلاب اسلامی، تهران، امیرکبیر، 1368، ص 374.
26- عمیدزنجانی، همان منبع، ص 16.
27- بازرگان، همان منبع، ص 6.
28- مطهری، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، ص 65.
29- آل حمد، شمس، حدیث انقلاب، تهران، سوره مهر، 1389، ص 66.
30- جمعی از نویسندگان، انقلابی متمایز(جستارهایی در انقلاب اسلامی)، ص 33.
31- آبراهامیان، همان منبع، ص 491.
32- بازرگان، همان منبع، ص 14.
33- همان منبع، ص 17.
34- آل احمد، همان منبع، ص 217.
35- الگار، همان منبع، ص 82.
36- مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، ص 39.
37- همان منبع، 44.
38- خمینی، روح الله، صحیفه انقلاب( وصیت نامه سیاسی الهی رهبر کبیر انقلاب)، ص 8.
39- همان منبع، ص 7.


منابع و مآخذ

- آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری، محسن مدیر شانه‌چی، تهران، نشر مرکز، چاپ سیزدهم، 1388.
- آل حمد، شمس، حدیث انقلاب، تهران، سوره مهر، 1389.
- استمپل، جان. دی، درون انقلاب ایران، ترجمه منوچهر شعاعی، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1378.
- الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه مترجمین سپاه پاسداران، بی‌جا، انتشارات سپاه پاسداران، بی‌تا.
- بازرگان، مهدی، انقلاب ایران(درد و حرکت)، تهران، مولف، 1363.
- جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، 1378، چاپ ششم.
- جمعی از نویسندگان، انقلابی متمایز(جستارهایی در انقلاب اسلامی)، قم، بوستان کتاب، 1386، چاپ دوم.
- خمینی، روح الله، صحیفه انقلاب( وصیت نامه سیاسی الهی رهبر کبیر انقلاب).
- عمیدزنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران و ریشه‌های آن، تهران، کتاب طوبی، 1377، چاپ دوازدهم.
- فارسی، جلال‌الدین، فلسفه انقلاب اسلامی، تهران، امیرکبیر، 1368.
- فوران، جان، مقاومت شکننده(تاریخ تحولات اجتماعی)، ترجمه احمد تدین، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1389، چاپ دهم.
- کاتوزیان، محمدعلی، دولت و جامعه در ایران، ترجمه حسن افشار، تهران، نشر مرکز، 1389، چاپ پنجم.
- مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، بی‌جا، بی‌نا، 1382.
- مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، صدرا، 1372.
- نصراصفهانی، محمد و علی نصر اصفهانی، بنیان‌های انقلاب اسلامی ایران، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 
تعداد بازدید: 940

.نظر شما.

 

نام:
ایمیل:
نظر:
تصویر امنیتی: