24 آذر 1393
متن حاضر تلاش میکند تا اهمیت هجرت را در پیروزی انقلاب اسلامی بررسی کند. آنچه در چارچوب نوشته‌ی حاضر مهم و به‌عنوان موضوع اصلی مطرح شده، نحوه‌ی استفاده‌ی امام خمینی از هجرت برای تحت فشار قرار دادن پهلوی‌ها و پیروزی انقلاب است.
1. هجرت به معنای تغییر موطن و مسکن برای رهایی از آلام و رنجهای جسمی و روحی، از دیرباز در تمدنها مرسوم و معمول بوده است. هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه، مهمترین هجرت تاریخ است. این عمل تمدنی را رقم زد که در ادامه، به یکی از مهمترین جریانهای فرهنگی-اجتماعی تاریخ بدل شد. «تبعید» به‌عنوان شکل دیگری از هجرت نیز قابل بررسی است. در واقع اگر هجرت از روی میل و اراده صورت میپذیرد، تبعید از روی اجبار است. گو اینکه هجرت نیز از روی ناچاری صورت میپذیرد. قرآن کریم نیز در چند آیه، در هنگامههای سختی، مؤمنین را به هجرت توصیه میکند.[1] اصل و قانون «هجرت» در همه‌ی اعصار و زمان‌ها و در تمام نهضت‌های رهایی‌بخش اسلامی تسری دارد و تحول و حرکت می‌آفریند؛ همچنان که «جهاد» به‌صورت یک قانون در همه‌ی عصرها و نسل‌ها سریان می‌یابد و تکلیفی است که بر دوش همه‌ی رهبران اسلامی و ملل مسلمان قرار داده شده است.[2]
2. انقلاب اسلامی به‌عنوان پدیداری که ریشه در سنن اسلامی و شیعی دارد نیز از این قاعده تبعیت کرده است. هجرت و به تعبیری تبعید انقلابیون، سهم مهمی در سرنوشت انقلاب اسلامی داشت. بیتردید مهمترین هجرت انقلاب، تبعید حضرت امام خمینی (ره) از کشور بود. ایشان قریب به پانزده سال به خارج از کشور تبعید شدند. ترکیه، عراق و فرانسه کشورهایی بودند که در آن ایام، پذیرای رهبر کبیر انقلاب اسلامی بودند. اگرچه تبعید از سوی رژیم پهلوی و برای تحدید فعالیتهای انقلابی امام اعمال شد، اما در ادامه، این رخداد به‌مثابه‌ی یک هجرت، همان هجرتی که رهگشاست، امام خمینی را در پیشبرد اهدافش و عملی ساختن برنامههای انقلاب، پیش برد.
3. داستان از آنجا ادامه پیدا کرد که در 21 مهرماه 1343، لایحهی کاپیتولاسیون توسط مجلس ملی رژیم پهلوی تصویب شد. متأثر از این رخداد، امام خمینی سخنرانی شدیداللحنی علیه این لایحه، در تاریخ 4 آبان، ایراد کردند. این امر به تبعید امام خمینی در 13 آباد به ترکیه منجر شد.
تبعید امام اعتراضات بسیاری را در پی داشت. بازارهای تهران، مشهد و نجف‌آباد اصفهان، در اعتراض به این اقدام رژیم، اعتصاب کردند[3] و دکانها تا مدتی بسته بود. در آذرماه 1343، کنگره‌ی بین‌المللی دانشجویان در اعتراض به تبعید امام، نامهای به سازمان ملل نوشتند. در ادامهی این اقدامات، رسانههای خارجی نیز به موضوع تبعید امام پرداختند. به بیان دیگر، تبعید امام خمینی (ره) بازتاب گستردهای در مطبوعات و رسانههای جهانی داشت.[4] امام خمینی (ره)، که عزمش را جمع کرده بود، از هر فرصتی برای تبلیغ در راستای اهداف و برنامههای فرهنگی-انقلابیاش غفلت نمیکرد. بنابراین در هنگام ورود به خاک کشور ترکیه، برای یادگیریِ زبان ترکی اقدام کرد.[5] تحرکات و اعتراضات مردم در بازارها، دانشجویان در مجامع بین‌المللی و فعالیتهای رسانهای، رژیم پهلوی را برآن داشت تا امام را به محل دیگری تبعید کند.
4. سه‌شنبه 13 مهرماه 1344، امام خمینی به عراق تبعید و از ترکیه عازم عراق شد. همان‌طور که بیان شد، فشارهای بین‌المللی در این امر دخیل بود. شاه امام را به نجف فرستاد تا در فضای حوزهی علمیه‌ی نجف، احزاب و سازمانهای سیاسی و روشن‌فکران جوان عراق، امام را به حاشیه ببرند.[6] به بیان دیگر، رژیم با تبعید امام به عراق، گمان میکرد با این کار، ایشان را در مقابل علمای آنجا قرار داده و در حوزهی علمیه‌ی نجف هضم خواهد کرد و در نهایت، باعث سرکوبی ایشان خواهد شد.[7]
اما هجرت به عراق رابطهی امام با دیگر علما و مسلمین و شیعیان را فعال کرد. امام در همان هفتهی اول حضورشان در عراق، به دیدار علمای شیعه رفتند. در 15 خرداد 1346، در جریان جنگ شش‌روزه، ایشان اعلامیهای مبنی بر تحریم اسرائیل صادر کرد. امام خمینی به‌شدت بر مسئلهی فلسطین تأکید داشتند. در بهمن‌ماه 1348، امام درسهای ولایت‌فقیه را در نجف آغاز کردند. در ادامه، انتشار کتاب «حکومت اسلامی» محصول همین دوره است. این کتاب به‌عنوان اساسنامهی سیاسی و اندیشهی سیاسی امام خمینی، حائز اهمیت است. امام خمینی در سالهای تبعید در نجف، علیه جشنهای 2500سالهی شاهنشاهی سخنرانی کردند. همچنین کنسرسیوم اقتصادی، که چوب حراجی بر منابع اقتصادی ایرانیان بود، مورد انتقاد شدید امام خمینی قرار گرفت. در ادامه، امام در مقابل تشکیل حزب رستاخیز، مواضع محکمی گرفت.
زیارت عتبات، مسلمین و شیعیان بسیاری را به عراق میکشاند. وجود امام خمینی در آنجا باعث ارتباط ایشان با دیگر انقلابیون می‌شد. در همین سفرهای زیارتی بود که انقلابیون ایران، توفیق دیدار با امام را کسب میکردند و از راهنماییها و تذکرات ایشان در فعالیتهای انقلابی بهره میبردند. با درگذشت آیتالله حکیم در خردادماه 1349، بحث مرجعیت امام خمینی نیز مطرح شد. به بیان دیگر، رژیم در اهداف خود در تبعید امام به عراق و به انزوا کشاندن ایشان، شکست خورد. سرانجام در همین تبعیدگاه بود که امام آشکارا مردم را به براندازی رژیم و ایجاد حکومت اسلامی ترغیب نمود. به بیان دیگر، هجرت به عراق، مبارزهی امام خمینی با رژیم پهلوی را از جنبهی سلبی به بُعد ایجابی کشاند. سند جنبهی ایجابی مبارزات امام خمینی منشوری بود که در درسهای ولایت‌فقیه ایشان در نجف پیریزی شد و در قالب کتاب «حکومت اسلامی» منتشر شد.
با عادی شدن روابط ایران و عراق، پس از صدور بیانیهی صلح الجزایر و نیز توافق طرفین دربارهی عدم حمایت از مخالفین سیاسی همدیگر، محدودیتهای خاصی برای فعالیتهای امام خمینی در عراق پدید آمد که ادامهی حضور ایشان در این کشور را ناممکن کرد. امام خمینی که با درخواست رژیم عراق مبنی بر عدم فعالیت سیاسی برضد رژیم پهلوی، موافقت نکرد، آمادگی خود را برای خروج از کشور عراق اعلام کرد.[8]
در سال 1357، وقتی که نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی به اوج خود رسیده بود، رژیم شاه پس از آنکه از سکوت امام ناامید شد، دست به فعالیتهای سیاسی برای محدود کردن ایشان و یا اخراج ایشان از عراق زد. به همین جهت، رژیم عراق منزل ایشان را در نجف محاصره کرد و رفت‌وآمد‌ها کنترل و محدود گردید. انتشار خبر محاصره‌ی منزل امام موجب گردید که موجی از اطلاعیه‌ها از سوی علما و روحانیون و حتی مراجع وقت، نسبت به محکومیت این عمل، صادر گردد.
جامعه‌ی روحانیت مبارز تهران با صدور بیانیه‌ای، ضمن محکوم کردن حصر منزل امام، اعلام کرد که روز یک‌شنبه نهم مهرماه، مطابق با 28 شوال، در ایران تعطیل عمومی خواهد بود. آیتالله سید عبدالله شیرازی از مشهد و آیتالله صدوقی از یزد با صدور اطلاعیهای از تعطیلی عمومی حمایت کردند و مردم ایران پس از اطلاع از تعطیلی روز یک‌شنبه، خود را برای تظاهرات و راهپیمایی عظیم آماده میکردند.
با فرارسیدن روز نهم مهرماه، تظاهرات و راهپیمایی گستردهای در اکثر شهرهای ایران برپا گردید. روزنامه‌ی «کیهان» در روزهای دوشنبه و سه‌شنبه، بنا به گزارش‌های دریافتی، وقایع روز نهم مهر را این‌گونه شرح داد: «تظاهرات و راهپیمایی، اجتماعات و سخنرانی‌هایی برپا شد. تظاهرات و راهپیمایی در کرمانشاه، همدان، زنجان، رضاییه (ارومیه) بانه، دزفول، مهاباد، شاه‌آباد غرب (اسلام‌آباد غرب) صبح یا عصر ترتیب یافت و در برخی نقاط، به دنبال دخالت نیروهای انتظامی، برخوردهایی روی داد که منجر به مجروح شدن و نیز دستگیری عده‌ای گردید. این تظاهرات در فردای آن روز (10 مهرماه) در شهرهای کاشان، کرمانشاه، سمنان، اقلید، ارسنجان، دزفول، آمل و همدان همچنان ادامه داشت.»
از آنجا که نه رژیم شاه و نه رژیم عراق واکنش‌های مردمی را نسبت به محاصره‌ی منزل امام پیش‌بینی نکرده بودند، پس از اعتراض‌های گسترده‌ی مردمی در سرتاسر ایران در روز 10 مهرماه 1357، رژیم عراق دست از محاصره‌ی منزل امام کشید و عدم حصر نیز در مطبوعات ایران انعکاس یافت.
خبرگزاری آسوشیتدپرس دربارهی تظاهرات مردم ایران و شکست حصر منزل امام در همان روز، چنین گزارش کرد: به دنبال حضور نیروهای مسلح در اطراف خانه‌ی آیتالله خمینی، که با عکس‌العمل مردم روبه‌رو شد، بعد از تظاهرات آمیخته با خشونت و اعتراض، محاصره برطرف شد.[9]
7. امام که به‌هیچ‌وجه حاضر به ترک مبارزه نبودند، تصمیم به مهاجرت از عراق به سمت سوریه گرفتند، اما به علت تیرگی روابط عراق و سوریه، قرار شد که از طریق کویت عازم سوریه شوند. با آنکه جهت ورود به کویت، ویزا صادر شده بود، پس از رسیدن به مرز کویت، مقامات دولت کویت دستور جلوگیری از ورود ایشان به خاک کویت را صادر کردند.[10] لذا در ماه مهر 1357، امام راهیِ فرانسه شدند تا از آنجا مقصد سوریه را در پیش بگیرند؛ ولی با مشورت حاج احمدآقا در فرانسه ماندگار شدند. فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این کشور برای مبارزه و هدایت نهضت اسلامی بسیار مساعد و مهیا بود. حضور ایرانیان، به‌ویژه اعضای انجمنهای اسلامی دانشجویان ایرانی و آشنایی آنها با فضای کشورهای اروپایی و زبانهای خارجی، آزادی بیان و قلم و امکان گفت‌وگو و ارتباط با رسانههای ارتباط‌جمعی و مطبوعات، که لحظه به لحظه دیدگاههای امام خمینی را به جهانیان منتقل میکردند، امکان ارتباط سهل و آسان با ایران، چه از لحاظ مخابراتی و چه از لحاظ سفر مبارزان ایرانی به فرانسه و دیدار و تبادل‌نظر و مشورتهای آنان با امام خمینی، افشای ماهیت حکومت پهلوی و تبیین ابعاد نارساییها و استبداد حاکم بر ایران و مواردی از این قبیل، نمونههایی از زمینههای مساعد برای تداوم و تشدید مبارزه علیه حکومت پهلوی در فرانسه بود.[11] به بیان دیگر، فضای باز سیاسی و رسانهای فرانسه، انقلابیون را به امام رساند و مصاحبه‌ها و دیدارهای امام همه‌گیر شد. حضور در فرانسه، برای افشای جرائم شاه در سطح جهانی مناسبتر بود.[12]
بنابراین با هجرت امام خمینی به فرانسه، عملاً چشم جهان به ایرانیان و رهبر آنان در نوفللوشاتو در فرانسه دوخته شد. سیل هجوم خبرنگاران به این دهکدهی حومهی پاریس، باعث شد انقلابیون برای مدیریت وقت امام خمینی، برنامهی زمانی طراحی کنند. سیل تلگراف‌ها و نامه‌های شخصیت‌های سیاسی و مذهبی و جمعیت‌ها و دانشجویان و علمای داخل و خارج کشور برای ژیسکاردستن رئیس‌جمهور و مقامات فرانسوی سرازیر شد که مصرانه خواستار آزادی عمل رهبر انقلاب بودند. محبوبیت امام و فشار افکار عمومی، سبب شد تا مسئولین فرانسوی بدون آنکه رسماً موضع خود را اعلام کنند، در عمل از فشارهای خود کم نمایند.
حضرت امام در نوفللوشاتو در حومهی پاریس، به جز ساعات محدودی، تمام وقت کار میکردند.
8. با توجه به مطالب بیان‌شده، هجرت امام خمینی (ره) سهم مهمی در جهانی شدن انقلاب اسلامی و موفقیت آن داشته است. ارتباط انقلابیون با امام خمینی، تبلیغات رسانهای-جهانی برای انقلاب اسلامی، طرح‌ریزی مبانی این انقلاب (ولایت‌فقیه)، همه و همه در ایام هجرت امام خمینی (ره) به وقوع پیوست.(*)
پی‌نوشت‌ها:
[1]. نساء، 97 و توبه، 100.
.[2] http://www.khatteemam.ir/
[3]. حمید روحانی، نهضت امام خمینی، جلد دوم، ص 81.
[4]. همان، ص 331.
[5]. همان، ص 60.
[6]. همان، ص 182 تا 194.
[7]. غلامعلی پاشازاده، مبارزات امام خمینی به روایت اسناد (در دوران تبعید در نجف)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 26.
[8]. غلامعلی پاشازاده، همان، ص 17.
[9]. http://www.bashgah.net/
.[10] http://www.irdc.ir/
[11]. سجاد راعیگلوجه، مبارزات امام خمینی (از هجرت به فرانسه تا بازگشت به ایران)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 93.
[12]. همان، ص 21.
*محمود ذکاوت، دانشجوی دکتری تاری
منبع: سایت برهان
تعداد بازدید: 867
