26 آذر 1393
بانك استقراضی در 1308 ق، اندكی پس از بانك شاهنشاهی، تأسیس شد. پولیاكف (Poliakov) از اتباع روسیه، تأسیس آن را به ناصر‌الدین شاه پیشنهاد داد؛ ناصر‌الدین شاه كه علاقه‌زیادی به پولیاكف داشت، اجازه تأسیس شركتی را صادر كرد كه به معاملات رهنی بپردازد و امور بانكی را نیز بر عهده داشته باشد. به موجب مفاد امتیاز‌نامه، ناصر‌الدین شاه به پولیاكف، رایزن عمومی (جنرال كنسول) ایران، و روشر (Roscher) و عده‌ای دیگر اجازه می‌داد تا شركتی استقراضی به اعتبار رهن و یك مغازه‌حراج، با اعتبار 75 ساله، تأسیس كنند. این امتیاز نامه را ناصر‌الدین شاه، امین‌السلطان صدر اعظم و قوام‌الدوله وزیر خارجه امضا كردند. پولیاكف بخشی از سهام را به سرمایه‌داران روسی و بلژیكی فروخت و مؤسسه، با سرمایه‌ابتدایی دو كرور و دویست و پنجاه هزار منات مسكوك طلا تخمیناً معادل ششصد هزار تومان پول نقره‌ایران، شروع به كار كرد. مركز آن در دارالخلافه‌تهران و شعب دیگرش بیشتر در شهر‌های واقع در منطقه نفوذ روسیه ـ تبریز، ارومیه، جلفا، رشت، انزلی، شهر‌های استان مازندران، همدان، كرمانشاه، قزوین، اصفهان، مشهد، سبزوار، قوچان و زابل ـ بود.
در پی درخواست پولیاكف، دولت ایران طبق اعلان رسمی در 1309 ق، نام این مؤسسه را از انجمن استقراض به بانك استقراضی تغییر داد و آن را به استحضار دولت روسیه نیز رسانید. در 1311، به دلیل عدم سودآوری بانك استقراضی، نماینده‌آن در ایران، پیشنهاد انحلال آن را داد؛ اما دولت روسیه كه در تمام زمینه‌ها، از جمله بانك، با بریتانیا رقابت داشت، از تعطیل آن جلوگیری كرد و با مداخله‌وزارت مالیه‌آن كشور در كار بانك، كلیه‌سهام آن به بانك پطرزبورگ منتقل شد. از آن پس، بانك استقراضی عامل اجرای مقاصد سیاسی دولت روسیه شد و اهداف اقتصادیش تحت‌الشعاع هدف‌های سیاسی آن كشور قرار گرفت و به همان نسبت كه مداخله‌روسیه در ایران بیشتر می‌شد سرمایه‌بانك فزونی می‌یافت. برای هماهنگی میان سیاست دولت روسیه و بانك، وابسته‌بازرگانی سفارت روسیه در تهران، مسئولیت بانك را به عهده گرفت و سرمایه‌آن در اختیار رایزنی‌های وابسته در ولایات قرار گرفت تا در موقع لزوم از آن استفاده شود. از اهداف دیگر مدیران بانك استقراضی، ترویج كالاهای روسی در ایران و تهیه‌موارد مورد نیاز روسیه از ایران بود. این بانك با افزایش حجم بازرگانی بین دو كشور، می‌خواست معاملات ایران را در جهتی سوق دهد كه مكمل اقتصاد روسیه باشد. بانك استقراضی، برای رسیدن به اهداف سیاسی خود، به دولتمردان، سیاستمداران، بازرگانان و اشخاص سرشناس وام‌هایی با شرایط سهل می‌داد؛ اعطای این وام‌ها اهداف متفاوتی را دنبال می‌كرد؛ از جمله آنكه با انعطاف در برابر بدهكاران سرشناس و وارد آوردن فشار به انواع حیله‌ها امكان مداخله دولت تزاری در دربار و مراكز حساس را فراهم سازد و علاوه بر آن، با پرداخت وام و گرو گرفتن املاك و مستغلات، به ویژه در شمال كشور، مداخله‌نمایندگی‌های روسیه در زندگی روزمره‌مردم را تشدید و زمینه‌مادی تجزیه قسمت‌های شمالی را آماده كند. بانك استقراضی از لحاظ سیاست بانكی موفق نبود، زیرا كل سرمایه‌خود را صرف معاملات رهنی كرده بود و از سی میلیون منات، تنها سه میلیون در حساب بانك باقی مانده بود. سپرده‌مردم به بانك بسیار اندك و ناچیز بود و دلیل آن، ناچیزی بهره‌ای بود كه بانك می‌پرداخت؛ به حساب‌های یكساله 5%، دو ساله 5/5% و سه ساله 6% سود تعلق می‌گرفت.
بانك استقراضی در مقابل مشكل مالی دولت ایران و استقراضِ دولت از آن، در زمان‌های مختلف، رفتار‌های متفاوتی داشت. سیاست‌های توسعه‌طلبی بانك ادامه داشت تا آنكه، پس از سقوط حكومت تزاری، به موجب ماده19 عهدنامه 1921 بین ایران و شوروی، بانك استقراضی روس به ملت ایران واگذار و قرار شد كه فقط رایزنی‌های (كنسولگری‌ها) شوروی، با اجازه‌دولت ایران، از ابینه و عمارات و سایر ملزومات آن، استفاده كنند. این عهدنامه را چیچرین (Chicherian)، كاراخان (Kara khan) و مشاور‌الممالك در 1339ق/1921 م امضا كردند و در زمان عقد آن، از كل دارایی بانك تنها 05/76 قران در صندوق موجود بود. این بانك، پس از واگذاری به دولت ایران، بانك ایران نام گرفت و از آن پس، كوشش متصدیان آن صرف تصفیه‌محاسبات شد و بالاخره در 1312 ش، به موجب اجازه‌تأسیس بانك فلاحتی و صنعتی (بانك كشاورزی ایران)، به دلیل فقدان سرمایه‌نقدی و مشكلات زیاد در وصول مطالبات، بانك ایران ضمیمه‌بانك كشاورزی ایران شد.
منبع: روزشمار تاریخ معاصر ایران ، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج اول، ص 86
منبع بازنشر: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
تعداد بازدید: 900
