20 دی 1393
روز یازدهم آذر 1333 روزنامه اطلاعات در صفحه اول خود خبری تحت عنوان «جریان امضاء مقاوله نامه ایران و شوروی» را منعكس كرد. در شرح این خبر تنها نوشته شده بود كه ساعت یك بعد از ظهر امروز آقای «لاورینتف» سفیر كبیر شوروی در وزارت امور خارجه حضور یافت و مقاوله نامه ایران و شوروی مبنی بر رفع اختلافات مرزی و مالی بین دو كشور به امضای آقایان حمید سیاح رئیس هیأت نمایندگی ایران و «لاورینتف» سفیر كبیر شوروی رسید.
اما سه روز بعد در همین روزنامه فاش شد كه یكی از بندهای امضا شده میان نمایندگان در كشور، واگذاری شهرستان فیروزه (كه این روزنامه از آن به عنوان قصبه یاد كرد) به روس‌ها بوده است. در این گزارش تصریح شده بود كه این قرار داد در آستانه انتقال طلاهای توقیف شده ایران در بانك‌های آن كشور صورت گرفته است. طلاهائی كه روس‌ها آن را از زمان جنگ دوم جهانی به ایران بدهكار بودند ولی تا وقوع كودتای 28 مرداد آن را نزد خود نگاه داشته، سپس تصمیم گرفتند آن را به دولت پس از سقوط مصدق یعنی دولت كودتایی فضل الله زاهدی تحویل دهند.
شهرستان فیروزه كه دولت زاهدی با موافقت شاه آن را رسماً به شوروی بخشید، در شمال شرقی خراسان و در 30 كیلومتری غرب «قوچان - باجگیران» در دامنه رشته كوه‌های بلند موجود میان ایران و تركمنستان واقع شده است. این شهر سرسبز و بسیار خوش آب و هوا كه از لحاظ استراتژیك بسیار اهمیت داشت، امروزه به عنوان منطقه ییلاقی و تفریحی مردم تركمنستان به حساب می‌آید و از جمله مراكز توریستی شوروی محسوب می‌شد . در 1893 میلادی در زمان قاجارها به اشغال روس‌ها در آمده بود و علیرغم سلطه آنان بر این شهر، هیچ دولتی در ایران حاضر نبود این اشغالگری را به رسمیت بشناسد.
پس از عقد قرارداد مودت 1921 ایران و شوروی، مقامات دولت جدید روسیه كلیه معاهدات استعماری منعقده میان تزارها با ایران و از جمله متصرفات ارضی آنان از خاك ایران را لغو كردند. اما حاضر نشدند رودخانه اترك را كه حكومت تزاری با تغییر مسیر آن به عمق خاك ایران، آن را مرز مشترك دو كشور خوانده بودند، به حالت اول آن بازگردانند. از این رو اراضی شمالی رود را همچنان به عنوان بخشی از خاك شوروی نزد خود نگاه داشتند.
این اختلاف درباره «فیروزه» هم بروز یافت. طبق مفاد فصل سوم عهدنامه مودت 1921، روسیه با اذعان به اقدامات غاصبانه تزارها در اشغال بخش‌هایی از ایران تعهد كرد كه جزیره «آشوراده» و سایر جزایری را كه در سواحل «استرآباد» واقع بودند به ایران واگذار كند و در مقابل ایران «سرخس» را جزو متصرفات روسیه محسوب كند. در عمل شوروی‌ها سرخس قدیم را تصرف كردند ولی برخلاف عهدنامه، «فیروزه» را تحویل ایران ندادند.
به عبارت دیگر از سال 1921 تا 1953 (1332) مالكیت «فیروزه» به طور رسمی با ایران بود ولی عملاً تحت حاكمیت روس‌ها قرار داشت و به یادداشت‌ها و اعتراضات مكرر دولت ایران در این زمینه نیز ترتیب اثر نمی‌دادند كه ذیلاً یك نمونه از این اعتراض‌ها را ذكر می‌كنیم:
قوام السلطنه، دومین نخست وزیر ایران پس از كودتای سوم اسفند، در 22 مرداد 1301 نامه‌ای به شرح زیر به سفارت شوروی نوشت: جناب آقای وزیر مختار طبق اطلاعات واصله به وزارت امور خارجه ایران، سركنسول شوروی (مقیم مشهد) از دادن ویزا به آقای مترجم الایاله كه مأمور تحویل گرفتن قریه فیروزه و اراضی مجاور آن می‌باشد، خودداری كرده است. با این كه جناب آقای روتشتاین در جواب مراسله 23 اسفند سال گذشته وزارت خارجه ایران دایر به اعزام مأمور به فیروزه كتباً اظهار موافقت فرموده‌اند، تعلل مأموران روسی از پذیرفتن مأمور مزبور و خودداری از تحویل فیروزه به ایران با مفاد عهدنامه منعقده میان دولتین مغایرت صریح دارد و بی‌گمان اثر بدی در افكار عمومی ملت ایران خواهد بخشید، لذا با كمال احترام خواهشمند است به وسیله تلگراف به سركنسول شوروی در خراسان دستور داده شود كه در امضای گذرنامه مترجم الایاله و تحویل قریه فیروزه به ایران تسریع كنند و حكومت ایران را از نتایج اقدامات خود آگاه سازند. موقع را برای تجدید احترامات فائقه مغتنم می‌شماردـ قوام السلطنه.
روس‌ها دلایل خود را در پس ندادن «فیروزه» به صراحت ابراز نمی‌كردند؛ ولی استنكاف آنها دو علت عمده داشت:
1ـ روس‌ها مدعی بودند كه منطقه خوش آب و هوای فیروزه كه در دره‌ای بسیار باصفا و پر آب قرار گرفته تنها نقطه ییلاقی عشق آباد است و پیشنهاد می‌كردند كه دولت ایران این منطقه را با محل دیگری در خاك شوروی تعویض كند.
2ـ می‌خواستند دولت ایران را با این وسیله تحت فشار قرار دهند تا خواست عمده آنها را كه بستن قرارداد مربوط به شیلات دریای خزر بود، بپذیرد.
دولت ایران چندبار به منظور اجرای مفاد عهدنامه تصمیم به اعزام مأمور گمركی به منطقه گرفت. شوروی در ظاهر با آن مخالفتی نكرد و حتی خواستار تسهیل و تمهیداتی شد تا اتباع شوروی بتوانند در منطقه به كشت و زرع بپردازند، ولی بلافاصله عده‌ای از ارتش سرخ مستقر در پادگان عشق‌آباد را روانه فیروزه كرد.
دولت ایران با توجه به استنكاف شوروی از تحویل این منطقه، به مسكو اعتراض كرد؛ ولی شوروی همانگونه كه گفته شد این مسئله را به قضیه امتیاز شیلات شمال پیوند زد. با این‌حال این مشكل در زمان سلطنت رضاشاه هم لاینحل باقی ماند و با وجود مذاكرات متعدد راه حلی بر آن یافت نشده و تنها پس از كودتای 28 مرداد 1332 به این قضیه فیصله داده شد. روس‌ها پس از رسمیت دادن به اشغال فیروزه در دوره كابینه زاهدی، موافقت كردند در ناحیه مغان یك‌صد كیلومتر مربع از زمین‌های مورد اختلاف به ایران واگذار شود. همچنین 20 كیلومتر مربع در سرخس و 20 كیلومتر مربع در «دیمان» و بخشی از زمین‌های مورد اختلاف در «یدی اولر» در نزدیكی آستارا به ایران واگذار گردید.
به عبارت دیگر، شوروی‌ها حدود 120 كیلومتر مربع از زمین‌های مورد اختلاف را كه قسمتی از آن در مغان و آستارا و قسمتی دیگر در ناحیه سرخس روسیه واقع بود به ایران دادند و در عوض شهرستان مهم و خوش آب و هوای فیروزه را كه اگر به ایران برمی‌گشت یكی از زیباترین مناطق ییلاقی خراسان می‌شد، رسماً و قانوناً به تصرف خود درآوردند. مجلس فرمایشی دوره 18 نیز این قرار و حسب الامری را با یك قیام و قعود ساده و با رای وكلایی كه غاصبانه بر مسند مدرس‌ها تكیه زده بودند، تصویب كرد.
پی نوشت‌ها
1. روزنامه اطلاعات 11/9/1333
2 . همان، 14/9/1333
3 . اكبر ولی‌زاده، مركز اسناد انقلاب اسلامی، اتحاد جماهیر شوروی و رضاشاه، 1385، ص 190
4 . همان، ص 191
5 . روزنامه جام جم آنلاین، 31/2/1382
6 . حسین مكی، تاریخ بیست ساله ایران، ج 4، ص 205ـ206
6. روزنامه جام جم، همان.
منبع: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
تعداد بازدید: 925
