20 دی 1393
پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، ضمن آنكه تحولی مهم در عرصه سیاست جهانی بود، به لحاظ تاریخ‌نگاری هم تأثیرات مهمی در عرصه پژوهش و تحقیق به بار آورد. ورود دو گونه منبع جدید به عرصه پژوهش ـ كه شامل اسناد دولتی نهادهای سیاسی و امنیتی و خاطرات شفاهی است ـ انقلابی در این عرصه به شمار می‌آید.
تا پیش از انقلاب برخی اسناد كه اغلب متعلق به خاندانهای دوره قاجار بود ، مورد استفاده پژوهشگران قرار گرفت. لیكن حجم انبوه اسناد سازماندهی شده در مركزی چون سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران یا مراكز دیگری چون نهاد ریاست جمهوری، مركز اسناد انقلاب اسلامی و آرشیو وزارت امور خارجه، به هیچ‌وجه با پیش از انقلاب اسلامی درخور سنجش نیست؛ ضمن آنكه دستیابی به اسناد این مراكز به سهولت امكان پذیر است. دسترسی محققان و پژوهشگران به حجم انبوهی از اسناد ضمن آنكه زوایای فراوانی از تاریخ معاصر ایران را روشن می‌سازد، گونه‌ای پژوهش هم به وجود آورده است كه پشتوانه اصلی آن اسناد است و به عنوان «پژوهشهای اسناد» می‌توان از آن نام برد.
توجه به خاطرات شخصیتهای دخیل در حوادث تاریخی ایران، سابقه‌ای بس كهن دارد. بسیاری از منابع مكتوب نیز از نوشته شدن دیده‌ها و شنیده‌ها به وجود آمده است. درج اخبار متفاوت را از راویان متعدد درباره واقعه‌ای واحد، در منابعی چون طبری می‌توان یافت. آنچه این سنت قدیمی را از تاریخ شفاهی (Oral History) كنونی متمایز می‌سازد، استفاده نظاممند از خاطرات افراد مختلف در واقعه یا موضوع خاصی در مراحل مختلف گردآوری اطلاعات از طریق مصاحبه، پیاده‌سازی، نگارش و تدوین آن است. در حالی كه در شیوه سنتی تاریخ‌نگاری، هر آنچه از حوادث و وقایع از حالت قول شفاهی به كتابت درآمده، اقوال موجود همان روزگار بوده است كه مورخ، آنها را ثبت كرده است و این طرز نبوده كه در پی شاهدان حادثه باشد تا از زبان ایشان موضوعی را روایت كند. ضبط صوتی یا تصویری خاطرات، به صورت نوار كاست یا فیلم ویدئویی و كیفیت و كمیت ضبط آن، آرشیو و نحوه استفاده و ارجاع به آنها در تاریخ شفاهی، از وجوه امتیاز این شیوه از گردآوری اطلاعات است. انقلاب اسلامی ـ همان‌گونه كه در عرصه پژوهشهای اسناد، انقلاب به وجود آورد ، در عرصه خاطره‌نگاری و پیدایش یا تكامل و نضج‌گیری تاریخ شفاهی نیز در داخل و خارج از ایران نقش عمده و اساسی داشت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، انتشار یاد‌نامه‌هایی حاوی خاطرات در مناسبتهای ویژه انقلاب اسلامی، از جمله نخستین فعالیتها می‌باشد. نخستین تلاش كه هم به لحاظ علمی و هم عملی در عرصه تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی درخور توجه است، در مجله «یاد» از نشریات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی صورت گرفته است. قدمهای بعدی مستحكم‌تر برداشته شد. مجموعه «خاطرات 15 خرداد» شامل 9 دفتر، و آثاری چون تاریخهای شفاهی انقلاب اسلامی ـ كه در مركز اسناد انقلاب اسلامی به انجام رسیده ـ از جمله تلاشهای بعدی است كه مسیر تكاملی طی كرده است.
اسناد و تاریخ شفاهی
اسنادی كه در نهادهای انتظامی ـ امنیتی یا سیاسی ـ اداری تولید شده است، بسته به نوع نهاد و سازمان تولید‌كننده، نزدیكی یا دوری گزارش‌كننده به حادثه یا موضوع مورد مطالعه در تاریخ شفاهی، تعلقات درونی وی، اشراف بر موضوع مورد گزارش یا آموزش مأموران در مورد نحوه تهیه گزارش، می‌تواند در كیفیت و كمیت اطلاعات موجود در گزارشها مؤثر و در مرتبه اعتبار سند متفاوت باشد. با تمام این مباحث، پژوهشگر تاریخ، باید اشراف كاملی به آن داشته باشد؛ اسنادی كه در بررسیهای بایسته محقق واجد اعتبار است، در مراحل مختلف پیدایش تاریخ شفاهی كاربرد‌هایی دارد كه به مواردی از آنها اشاره میشود.
اول ـ كاربرد اسناد در تاریخ شفاهی، برای تعیین دقیق زمان حادثه و مكان وقوع آن است. زیرا در تاریخ شفاهی، در اغلب موارد نمی‌توان تاریخ دقیق وقوع را از اقوال مختلف استخراج كرد و روایات ضد و نقیض از آن دیده میشود.
دوم ـ پس از مشخص شدن زمان و مكان وقوع حادثه در شناسایی منابع شفاهی، اسناد اهمیت مضاعفی پیدا می‌كنند. بر اساس اسناد، مشخص میشود چه كسان یا گروههایی در هنگام حادثه حضور داشته‌اند. در شناسایی افراد نیز برای انجام مصاحبه (اعم از شفاهی یا مكتوب)، سند كارایی خود را داراست.
سوم ـ در جریان مصاحبه و طرح پرسش از شاهدان حادثه، سؤالهایی كه محقق از منابع دیگر درباره موضوع مورد تحقیق خود استخراج كرده، باز هم اسناد در آنها جایگاهی ویژه می‌یابد. زیرا با داده‌هایی كه از خلال اسناد از كمیت و كیفیت واقعه وجود دارد، محقق به زوایای مبهم و سؤال‌برانگیز آن می‌پردازد.
چهارم ـ پس از انجام مصاحبه و مراحل آماده‌سازی خاطرات برای استفاده و تدوین تاریخ شفاهی، باز هم اسناد برای سازماندهی فصول و مطالب به یاری محقق می‌آید. زیرا بر اساس خاطرات، نمی‌توان ترتیب وقوع حوادث را به دقت مشخص ساخت. چه بسا در نقل روایات این تسلسل پس و پیش شده باشد. در حالی كه تاریخ دقیق حادثه در اغلب موارد در اسناد یافت میشود و بر اساس همین یاد كرد تاریخ می‌توان مطالب و خاطرات شفاهی را مرتب كرد.
و سرانجام مهم‌ترین كاربرد اسناد، در تدوین تاریخ شفاهی است. بی‌شك بدون استفاده محقق از اسناد صحیح در تدوین تاریخ شفاهی، چرخه تاریخ معاصر و بویژه انقلاب اسلامی ناقص خواهد ماند. خاطرات شفاهی كه از راویان مختلف حول محور یك موضوع خاص گرد آمده است، همچون اسناد كه بر اساس دوری و نزدیكی به حادثه و دیگر مسائل پیشگفته در مورد اسناد طبقه‌بندی و ارزشگذاری میشود. صحت و سقم این داده‌ها، از راههای گوناگونی درخور بررسی است كه محقق تاریخ شفاهی، ناگزیر از انجام آن است.
در تاریخ شفاهی، به حوادث قبل از وقوع (پیش‌زمینه‌ها)، چگونگی شكل‌گیری، زمینه‌ها، ماهیت موضوع، عوامل تأثیر‌گذار در موضوع، وقوع حادثه (با تسامح در زمان، مكان و تسلسل تاریخی آن) و پیامد‌های آنی و بلند‌مدت موضوع پرداخته میشود. اسناد در كنار این مسائل، لحظه وقوع، كمیت و كیفیت حادثه، افراد حاضر در صحنه، پیگیریهای صورت گرفته، اقدامات انجام شده و واكنش نهادهای ذی‌ربط را با ترتیب تاریخی روشن می‌كند. گاهی هم كه برخی حوادث از یاد شاهدان رفته یا كمرنگ شده است، اسناد به تكمیل این گونه «از یاد رفته‌ها» می‌پردازد.
منبع: مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی ایران
منبع بازنشر: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
تعداد بازدید: 941
