20 دی 1393
نحوه كار ساواك
با نگاهی گذرا به اسناد و بقایای كار ساواك، از لحاظ اداری آن را به سه دوره یعنی: دوره اول: تشكیل ساواك و ریاست تیمور بختیار، دوره دوم: بازسازی به كمك فردوست و دوره سوم: دوره حاكمیت نصیری بر ساواك تقسیم كرد كه شاخصه دوره اول شباهت تهیه و تنظیم گزارش‌هاـ از لحاظ شكل و محتواـ به شهربانی است كه در بندهای بعد بیشتر توضیح داده خواهد شد و شاخصه دوره سوم تغییرات شكلی و محتوایی در كسب خبر و ارزیابی آن است.
دوره گزارش نویسی در ساواك
در این زمینه باید گفت همان‌گونه كه گذشت در دوره اول ریاست بختیار بر ساواك، شباهت كار با شهربانی به این دلیل بود كه هم، بعضی از كارمندان اداره دوم شهربانی به ساواك منتقل شده بودند و هم منابع انسانی شهربانی به ساواك وصل شده بودند، و غالب گزارشها از سوی مأمورین تنظیم می‌شد و فرم مورد استفاده نیز در مقایسه با دوره سوم بسیار ساده و ابتدایی بود. اما بعد از بازسازی ساواك كه توسط ارتشبد فردوست و با كمك گرفتن از عناصر اطلاعاتی اسرائیل در قبال واگذاری پایگاهی در غرب ایران به آنان، صورت گرفت، شاهد تحولاتی در فرم و كیفیت گزارشها هستیم. همچنین از منابع دیگر كسب خبر از قبیل استراق سمع، تعقیب و مراقبت، سانسور پستی و... نیز در مواقع خاص استفاده می‌شد. به همین دلیل یكی از مواد آموزشی كادر ساواك «گزارش نویسی» بود كه اكثریت قریب به اتفاق آنان موظف به گذراندن این دوره بودند.
اسناد موجود نشاندهنده آن است كه ساواك در این رابطه در تماس با سرویس‌های اسرائیل، آمریكا، انگلیس، آلمان غربی و فرانسه در زمینه تنظیم آگهی خبر كه فرم مربوطه جهت درج گزارش‌های منابع در آن بوده، از كمك‌های آنان بسیار بهره برده است. در واقع با آموزش‌هایی كه هم كارمندان دیده‌اند و هم به منابع داده شده آنان در قالب فرم مذكور به 5 سؤال اصلی و كلیدی كِی، كجا، كی، چگونه و چرا، پاسخ می‌داده‌اند و در كنار آن منبع و منشأ معلوم می‌گردیده، اشارات اداری و پس از متن خبر، در پایان ارزیابی آن نیز توسط سلسله مراتب اداری معین می‌شده است.
در محتوا نیز می‌توان به 2 نكته اشاره داشت: یكی اینكه در نگارش اخبار و اطلاعات، در نقل قول و در جملات منقول، افعال معلوم را به افعال مجهول تغییر می‌دادند و دیگر اینكه ضمایر اول شخص را به سوم شخص تبدیل می‌نمودند كه در اكثر گزارشها به وضوح قابل مشاهده است.
تكثیر گزارشها
در دوره اول ساواك كمتر شاهد نسخه‌برداری یا تكثیر از سوابق و اسناد هستیم كه البته به این نگرش باز می‌گردد كه غالباً جرم را صرفاً به اشخاص منتسب می‌نمودند و اگر گروهی را هم مورد تعقیب قرار می‌دادند، كمتر به جنبه گروه بماهو گروه با آن برخورد شده بلكه در آنجا نیز فرد محور كارهای اطلاعاتی و پلیس است.
اما در دوره بعد از بازسازی، تحولی در نگرش ساواك در این زمینه به وجود آمده و لذا به بُعد ارتباط فرد با دیگران و تأثیر سوابق فرد بر روی سوابق دیگران و بالعكس و تشكیل سوابق موضوعی اهتمام جدی شده و لذا شاهد هستیم كه تقریباً از هر گزارش حدود سه تا شش نسخه بنا به تشخیص و موارد خاص تكثیر و در سوابق مختلف و جاهای مختلف نگهداری می‌شده است. در همین جا باید گفت با توجه به اینكه در بدو پیروزی انقلاب اسلامی قسمتی از اسناد ساواك مورد تعرض واقع شده و یكی از بایگانی‌های آن دچار آتش‌سوزی شده و مقادیری از سوابق به كلی سوخته و یا توسط افرادی منهدم شده است، علیهذا به همان دلیل مزبور ما قادر به شناسایی و بازسازی قسمت اعظم سوابق مذكور هستیم.
سیستم و ساختار اداری ساواك
با توجه به اینكه ساختار اطلاعاتی ساواك به گونه‌ای طراحی شده بود كه از یك مركزیت و ستاد بسیار قوی تشكیل شده بود و كلیه متناظرین و استانهای كشور تحت نظر این ستاد فعالیت داشتند. لذا تمامی سوابق فرد یا گروه در ستاد فراهم می‌آمد. بنابراین آنچه هم‌اكنون به عنوان سوابق از ساواك مركزی به جای مانده است تقریباً بتمامه مربوط به همان دوران است.
انواع سوابق موجود در ساواك
سوابق ساواك را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم كرد:
الف‌ـ سوابق انفرادی
سوابق انفرادی خود به انواع: پرونده‌های پرسنلی ساواك، پرونده‌های حفاظتی ساواك، پرونده‌های تعیین صلاحیت، پرونده‌های منابع، پرونده‌های سوژه‌های ساواك و از این قبیل تقسیم می‌شود.
ب‌ـ سوابق موضوعی
سوابق موضوعی كه شامل: پرونده موضوعی گروه‌های مختلف، پرونده‌های موضوعی‌ـ اداری ساواك، پرونده‌های بررسیهای خارجی و از این قبیل می‌گردد.
نكته‌ای كه در این قسمت باید عرض كنم این است كه 60 میلیون سند هست كه شامل تمامی این موارد بوده و آنچه كه سند تاریخی شمرده می‌شود، كمتر از این مقدار است كه بایستی پالایش شود و در اختیار محققین این رشته قرار گیرد.
ساختار سندهای ساواك و میزان استناد به محتوای آن
همان‌گونه كه عرض شد ساواك پس از دوره بازسازی، در قالب فرمی خاص، به عنوان آگهی خبر، اقدام به ثبت اطلاعات كسب شده می‌نمود كه شناخت آن‌ـ به خصوص در مورد نحوه كسب خبرـ به ما در استناد به محتویات سند كمك خواهد كرد. از این لحاظ می‌توان گفت منبع كسب خبر، یا عامل انسانی بوده و یا وسایل فنی و یا تركیبی از این دو كه به شكل زیر دسته‌بندی شده است.
ـ چنانچه منبع صرفاً عامل انسانی باشد در مقابل آیتم منبع شماره و كد منابع حك می‌شده است.
ـ چنانچه منبع خبر غیر از عامل انسانی باشد، گرچه شماره و كدی در مقابل آیتم منبع حك شده است ولی این شماره‌ها قراردادی بوده و از روی آن می‌توان به نحوه كسب خبر پی برد كه در زیر بدانها اشاره می‌شود.
ـ كد 1585 مبيّن شنود و تلفن.
ـ كد 4120 مبيّن تعقیب و مراقبت.
ـ كد 9111 مبيّن سانسور مكاتبات.
ـ كد 5300 مبيّن میكروفون گذاری.
ـ كد 1325 مبيّن ورود پنهان.
با این توضیحات به میزان استناد به محتوای اسناد می‌رسیم. از دید ما هنگامی كه منبع عامل انسانی است باید در صحت و سقم مطالب به چند نكته توجه داشت:
الف‌ـ خود منبع چه كسی بوده، چه میزان با ساواك همكاری داشته، در چه رتبه‌ای از همكاری قرار داشته، علت و انگیزه همكاری‌اش با ساواك چه بوده و نكاتی دقیق‌تر از این كه در این مقال نمی‌توان به آن پرداخت ولی اشارتاً می‌توان گفت مثلاً در مورد اینكه منبع چه كسی بوده سؤالات دیگری در این زمینه مطرح می‌گردد از قبیل اینكه: آیا خود ابتدائاً اقدام به همكاری نموده‌ـ آیا مأمور نفوذی بوده است‌ـ آیا بریده از تشكیلات یا گروهی بوده و ده‌ها سؤال دیگر.
ب‌ـ نكته دیگر اینكه ساواك چه ارزیابی از موارد اعلام شده از سوی منبع داشته كه در قسمت‌های بعدی به آن اشاره خواهد شد.
ج‌ـ نكته دیگر اینكه در سوابق دوستان دیگر سوژه كه منبع از آنان نیز گزارش‌هایی داشته باشد باید جداً تحقیق كرد كه به تعاطی اسناد با یكدیگر تعبیر می‌شود.
دـ نكته دیگر اینكه به بازجوییهای دیگران در مورد موارد مطرح شده در گزارش منبع درباره سوژه و نكته آخر اینكه به پرونده موضوعی گروه یا شركت یا موضوعی مورد نظر نیز حتماً توجه شود.
و اما چنانچه منبع عامل غیر انسانی است یا تركیبی از این دو كه به 5 مورد آن اشارت رفت، باید اذعان داشت كه تمامی این دسته از گزارشها از دید ما كاملاً مستند بوده و می‌توان مطالب مندرج در این گونه از اسناد را یقین دانست. البته در مواردی نیز باید بسیار، در مورد محتوای آن دقت كرد؛ مثلاً گرچه در شنود تلفنی: مطالبی كه شنیده شده صد در صد پیاده شده و یا حتی نوار آن موجود است و از این لحاظ هیچ خدشه‌ای بر آن وارد نیست، اما از كجا معلوم كه شخص تماس گیرنده با سوژه مورد نظر رمزی صحبت نكرده‌اند و یا اینكه از شنود مذكور اطلاع داشته و به عمد مطالبی را عنوان داشته‌اند؟ و از این قبیل موارد. پرواضح است كه این مطلب در موارد دیگر نیز صدق می‌كند و لذا محقق در این زمینه كار بسیار دشواری دارد.
نحوه ارزیابی محتوایی اسناد ساواك
در گزارشها و اسناد ساواك به قسمتی به نام تقویم منبع بر می‌خوریم كه با روشِ تركیب حروف و اعداد هم، منبع و هم، خبر كسب شده مورد ارزیابی قرار می‌گرفت. حروف مربوط به ارزیابی منبع و اعداد مربوط به ارزیابی خود خبر بود. این حروف و اعداد به شرح زیر تبیین می‌شود:
الف: كاملاً مورد اعتماد
ب: معمولاً قابل اعتماد
ج: تقریباً قابل اعتماد
هـ: قابل اعتماد نیست
و: غیرقابل قضاوت است
همان‌گونه كه مشاهده می‌نمایید این موارد كلاً مربوط به فرد خبر دهنده و ارزیابی اوست. و اما اعداد:
1ـ از منابع دیگر تأیید شده است
2ـ به احتمال قوی صحت دارد
3ـ ممكن است صحیح باشد
4ـ مشكوك است
5ـ غلط است
6ـ غیرقابل قضاوت است
حال برای اینكه بهتر متوجه ارزیابی خبر و منبع شوید مثال تركیبی را بیان می‌نمایم. مثلاً اگر تقویم منبعی «ب‌ـ3» باشد معنی و مفهوم این ارزیابی آن است كه منبع مورد نظر معمولاً قابل اعتماد بوده و فردی است كه غالباً اخبار را صحیح شنیده و منتقل می‌نماید ولی خبر كسب شده 50% احتمال صحت دارد و لذا تحقیق بیشتری را در این زمینه می‌طلبد؛ هم، از ناحیه هدایت مجدد منبع مذكور نسبت به تكمیل مطالب اظهار شده و هم، از ناحیه عوامل دیگر.
اشتباهات عوامل انسانی
اشتباهاتی را كه از ناحیه عوامل انسانی در بررسی سوابق باید مورد نظر و دقت قرار داد به دو دسته تقسیم می‌گردد:
اشتباه در جابه‌جایی پرونده‌ها
اگر چنانچه عوامل بایگانی شماره پرونده‌ای را با شماره دیگر كه شباهت زیادی به هم دارند مانند شماره‌های 2224، 2222، 2323، 3322، 2322 و... را با یكدیگر جابه‌جا نماید، مانند این است كه یك سوزن را در انبار كاه گم نمایند و البته تصدیق می‌فرمایید چنانچه اعداد مذكور 6 رقمی گردند، احتمال اشتباهات چندین برابر رشد خواهد یافت.
این عمل باعث خواهد شد كه پرونده مذكور یا به سختی پیدا شود و یا تا مدت‌ها نتوان بدان دست یافت.
راه حل این مسئله این است كه در هر سال یا دو سال یك بار بنا به ضرورت و داشتن نیروی كافی به اصطلاح «بایگانی گردانی» كرد، تا از این طریق پرونده‌هایی را كه به ظاهر در جای خود یافت نمی‌شود یافت و وارد گردونه كار نمود.
این مسئله در مورد سوابق به جای مانده از ساواك تا آنجا كه بنده در جریان اقدام آن بوده‌ام، تاكنون دوبار صورت گرفته و لذا كمتر می‌توان از این ناحیه اعلام نمود كه پرونده‌ای یافت نشده است.
پرواضح است كه این عمل به طور متوالی و در سالیان اخیر نیز باید تكرار گردد.
اشتباه در الصاق سوابق به پرونده‌ها
این اشتباه بدین صورت واقع می‌شود كه بایگان، اوراقی را كه متعلق به صاحب پرونده‌ای به شماره 222324 است، مثلاً در پرونده شماره 22224 یا در پرونده شماره 222322 بایگانی می‌نماید.
از این قبیل اشتباهات به كرات در پرونده‌ها مشاهده می‌گردد.
لذا فرد محقق چنانچه به دقت پرونده را مطالعه نماید، اولاً می‌بایست متوجه چنین اشتباهاتی گردد و قادر به شناسایی این دسته از سوابق كه هیچ سنخیتی با صاحب پرونده ندارد، باشد.
سپس با توجه به متن سند و دقت در شماره پرونده‌ای كه در ذیل یا در حاشیه آن، دستور بایگانی در آن صادر شده است، تشخیص دهد كه این سند یا این دسته از اسناد هیچ ارتباطی منطقی با صاحب پرونده ندارد.
محقق قبل از تحقیق كافی و لازم در این خصوص نباید به دنبال فرضیه سازی و ساختن داستان‌های غیرواقعی و اوهام بپردازد بلكه می‌باید از هرگونه پیشداوری و قضاوت عجولانه درباره آنها بپرهیزد.
چنانچه محقق بعد از بررسی این موارد، مشخص نمود كه تنها شباهت شماره‌های پرونده صاحبان سابقه با یكدیگر، باعث جابجایی سوابق در پرونده‌های مربوطه شده، می‌بایست گزارشی از این وضعیت تهیه و به بایگان ارائه كند تا پس از حصول اطمینان از یافته محقق مذكور، نسبت به جابه‌جایی اوراق مذكور و الصاق در جای واقعی خود از طریق قانونی اقدام گردد.
شناخت زمان و مكان
این مسئله در مطالعه و تحقیق اسناد تاریخی به خصوص اسناد اطلاعاتی دستگاه رژیم منحوس پهلوی و نیز به طور عام در مورد اسناد دیگر بسیار حائز اهمیت است و آن اینكه برای درك صحیح و بررسی دقیق باید دید این خبر در چه زمان و مكانی و تحت چه شرایطی تكوین یافته و لذا با این شیوه است كه در برداشت از مطالب مطرح شده دچار افراط و تفریط نشده و كاملاً به عدالت قضاوت خواهیم نمود.
برای مثال در مورد همكاران ساواك به نكات زیر توجه فرمایید:
ـ منبع تحت فشار بوده است: این فشار ناشی از فشار ساواك در امور كاری و اداری، در امور تحصیلی، در امور روانی و ساختن فضایی به شدت تیره و تار برای شخص، فشار ناموسی به افراد (گروگان گرفتن همه اعضای خانواده یا ترتیب انتقال افراد به مكانهایی خاص)
ـ منبع تقیه كرده است
ـ منبع نفوذی بوده است (مثل نفوذ یكی از عوامل حزب منحله توده در كارگزینی ساواك)
ـ منبع تحت دستور تشكیلاتی برای اهداف خاصی همكاری نموده است
ـ منبع خود فروخته بوده است
ترجمه در تطبیق تصورات خود با گذشته
در این قسمت نكته‌ای كه باید متذكر شد این است: چون نحوه تصورات و تفكرات، اهداف و... امروزه ما با عوامل رژیم گذشته فرق دارد، نحوه عملكرد، طبقه‌بندی موضوعات، دسته‌بندی افراد و سوابق نیز كاملاً متفاوت است؛ لذا نیافتن سابقه فرد یا گروه خاص و یا سرنخی را نباید مساوی با نبودن آنها تصور كرد بلكه باید بتوان خود را در آن تصورات و نحوه تفكر قرار داد تا با شناخت ساختار فكری و عملی آنان بتوان به سؤالات خود پاسخ داد. عدم توجه به این مسئله كه بسیار از دید بنده مهم است، باعث خواهد شد كه محقق به سرعت و قاطعیت ادعا كند كه در این زمینه چیزی در اسناد ساواك موجود نیست.
البته باید در همین‌جا اذعان نمایم كه این كار نیز در مركز بررسیهای تاریخی صرفاً از عهده افراد انگشت شماری بر می‌آید و لاغیر، كه بایستی از آنان به نحو احسن در این زمینه استفاده نمود.
در پایان باید گفت گرچه بخشی از جنایاتی كه رژیم منحوس پهلوی در حق مردم به ویژه مبارزان راه حق و حقیقت روا داشته در خاطرات زندانیان و آزادگان عزیز منعكس گردیده و قسمت اعظم آن به دلیل شهادت مبارزان ناگفته مانده، ولی به صورت پراكنده و موردی می‌توان به برخی از اسناد اشاراتی داشت كه حاكی از شكنجه مبارزان توسط ساواك بوده است.
منبع: «ویژه‌نامه همایش اسناد و تاریخ معاصر ایران» مركز بررسی اسناد تاریخی، آذر 1381 صص 43ـ35
منبع بازنشر: سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
تعداد بازدید: 985
