01 بهمن 1393
عصمت بابادی: کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی
کشف، استخراج و رونق فعالیتهای نفتی، به شهرهای خوزستان به ویژه اهواز جایگاه ویژه‌ای داده است. پیدایش نفت و رونق فعالیتهای اکتشافی نفت ، تغییرات اجتماعی، اقتصادی و عمرانی را در شهرهای نفتخیز به ویژه اهواز منجر شد. اکتشاف نفت ابتدا در زمان تسلط شرکت نفت ایران و انگلیس صورت گرفت.
اکتشافات و حفاری‌های نفتی در زمان شرکت نفت ایران و انگلیس تغییراتی اقتصادی، عمرانی را در سطح شهر اهواز موجب شد که در راستای منافع خود شرکت و برای تسریع در فعالیتهای حفاری شرکت صورت گرفت. شرکت نفت در تمام سالهای فعالیتش منابع نفتی ایران را یغما برد و اکثرا کارکنانش را غیرایرانی‌ها تشکیل می‌دادند. بعد از ملی شدن نفت و خلع‌ید انگلیسی‌ها، این بار با عقد قرارداد کنسرسیوم با نوع دیگری از غارت منابع نفتی ایران روبه‌رو شدیم؛ که این بار شرکت‌های چندملیتی امور نفتی ایران را به دست گرفتند هر چند ایران نیز شرکت ملی نفت خود را داشت ولی تسلط شرکت‌های بیگانه هنوز مشهود بود. در این زمان شرکت ملی نفت ایران فعالیتهای بیشتری نسبت به زمان تسلط شرکت نفت ایران و انگلیس در ایران انجام داد ولی این اقدامات و امکاناتی که شرکت ملی نفت ارائه می‌داد بیشتر مختص خود کارکنان شرکت بود. بعد از انقلاب اسلامی حاکمیت و مالکیت ایران بر ذخایر و منابع نفت بر همگان آشکار شد و دست بیگانگان برای تسلط بر امور نفتی ایران بسته شد و فعالیت‌ها و اکتشافات به نیروهای متخصص ایرانی سپرده شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، با اختصاص درآمدهای نفتی به فعالیتهای عام‌المنفعه با نوع دیگری از فعالیتهای شرکت نفت مواجه هستیم که این بار این امکانات تنها به قشر خاصی از کارکنان شرکت تعلق ندارد بلکه اختصاص درآمدهای نفتی به اقدمات وسیع اقتصادی، عمرانی و فرهنگی در سطح شهر اهواز تعلق گرفته است. این تحقیق بر آن است که به بررسی کشف و استخراج نفت در اهواز و سپس فعالیتهای شرکت‌های نفتی از زمان تسلط شرکت نفت ایران و انگلیس تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی بپردازد.
اهواز قبل از ملی شدن نفت
کشف، استخراج و بهره برداری از منابع نفت در خوزستان تحولات جدیدی را در تاریخ و زندگی مردم ایران بخصوص مناطق نفتخیز رقم زد. اهواز تا قبل از اکتشاف نفت در دوره ناصرالدین شاه، با صدور فرمانی مبنی بر آزادی کشتیرانی در رود کارون با رونق تجارت مواجه شد. این فرمان نقش مهمی در شکل‌گیری حیات شهری اهواز ایفا نمود به گونه‌ای که می‌توان از آن به عنوان اولین رویداد مهم در توسعۀ شهری اهواز نام برد.
دومین رویداد مهم در شکل گیری حیات شهری اهواز را می‌توان "کشف و استخراج نفت" دانست زیرا بعد از این رویداد بود که شهر اهواز وارد مرحله جدیدی از توسعه شهری شد. این دوره در واقع مصادف با اکتشاف نفت توسط شرکت نفت ایران و انگلیس بود که عملیات حفاری دامنه‌داری در شهرهای نفتخیز ایران را آغاز کرده بود.
شرکت نفت ایران و انگلیس برای اولین بار در شهر مسجد سلیمان در استان خوزستان به نفت رسید و پس از آن عملیات حفاری را در دیگر مناطق نفتخیز خوزستان پیش برد. چهار سال پس از اکتشاف نفت نیز شرکت نفت توانست اولین چاه نفت را در اهواز کشف کند. قرار داشتن اهواز در مسیر خطوط لوله نفت مسجدسلیمان به آبادان، واقع بودن این شهر در دشت که امکان دسترسی به وسایل نقلیه و زندگی شهری را راحت‌تر میساخت و همچنین هم‌جواری اهواز با رودخانه کارون و نزدیک بودن به خلیج فارس از جمله دلایلی است که باعث شد شهر اهواز در کنار مسجدسلیمان به عنوان یکی از دیگر مراکز مهم نفتخیز مطرح شود.(سعادت، جغرافیای اقتصادی نفت ایران، ص 146)
بعد از کشف نفت در اهواز توسط شرکت نفت ایران و انگلیس این شهر جایگاه خاصی پیدا کرد و تأسیسات صنعت نفت نیز در آن گسترش پیدا کرد و حتی مشکلات خطوط لوله نفت در آن بررسی میشد.(عباسی شهنی، تاریخ مسجدسلیمان از روزگاران باستان تا امروز، ص156)
با تسلط شرکت نفت ایران و انگلیس بر چاه‌های نفت، مردم شهرها و روستاهای ایران بخصوص شهرهای نزدیک به میدان نفتی، به امید پیدا کردن شغل پردرآمدتر به سمت میدان‌های حفاری سرازیر شدند. از آنجا که شغل اکثر مردمی که به سمت میدان‌های نفتی تمایل پیدا می‌کردند کشاورزی بود، بنابراین در وضعیت کشاورزی اختلال ایجاد شد.
البته در ابتدای فعالیت شرکت نفت ایران و انگلیس کارمند ایرانی وجود نداشت و از کارگران برای عملیات جاده‌سازی، حمل و نقل به وسیله قاطر و الاغ، حمل ماشین‌آلات و مواد گوناگون، نصب وسایل حفاری و غیره استفاده می‌کردند.(همان منبع، ص 163) میان کارکنان ایرانی و خارجی شرکت نیز تبعیض فراوانی وجود داشت.
بنابراین کشف نفت در معیشت و نوع فعالیت اقتصادی مردم مناطق نفتخیز اثر گذاشت. به تدریج با رونق فعالیتهای اکتشافی شرکت نفت ایران و انگلیس، نیاز به مسکن برای کارکنان نیز مطرح شد. البته در تقسیم خانهها، تبعیض و بی‌عدالتی بین کارکنان ایرانی و انگلیسی بیداد میکرد. در یک طرف خانههای مجهز، به آن دسته از کارمندانی ارائه میشد که اکثر غیرایرانی بودند و بسیاری از کارگران ایرانی نیز مجبور بودند در کپرهای حصیری و خانههای محقری زندگی کنند که فقط می‌توان به آن خانهها عنوان "سرپناه" داد.
در خانههای مجهز کارکنان خارجی سیستم خاصی به کار رفته بود؛ به گونه‌ای که شکل خانهها متناسب با روحیه کارمندان انگلیسی بود از این رو برای اینکه فضایی مشابه انگلیس را برای کارکنان خود فراهم کنند، خانهها را به سبک ساخت‌وساز در انگلیس ساخته بودند. منطقه فداییان اسلام(نیوسایت سابق) در اهواز که هنوز هم خانههای شرکتی در آن یافت میشود، بر همان اساس ساخته شده است.(کسایی، تاریخچه معماری و عملیات ساختمانی در مناطق نفتخیز، ص 10)
شرکت نفت ایران و انگلیس در اهواز زمینه زیرساخت‌های عمرانی از جمله ساخت مدرسه، جاده و مراکز تفریحی را فراهم آورد ولی همه این موارد در خدمت منافع خود شرکت صورت گرفته بود و خدماتی بود که به کارکنان خودش اختصاص داده بود که اکثرا هم افرادی غیرایرانی بودند.
یکی از نویسندگان تعبیر جالبی از طرز فکر کارکنان خارجی نسبت ایرانیان نشان داده است: "انگلیسی‌ها ایرانیان را بومی خوانده، آنها را اصلا به حساب نمیآوردند و معتقد بودند اینجا چندین هزار سال زمین سوخته و تفتیدهای بود که دانش و تخصص و سرمایۀ انگلیس این بیابان سوزان و بی آب و علف را به صورت شهر بزرگ و پر از درخت و آب درآورده است."(دیگارو و دیگران، ایران در قرن بیست، ص 120)
کارگران و کارکنان ایرانی به گونه‌ای در جو فرهنگ وارداتی شرکت نفت قرار گرفتند که ناخواسته و ناخودآگاه با وجود اختلاف زبان و فرهنگ با هم با زبان خاصی سخن میگفتند. به گفته نویسنده کتاب "خاطرات من": یک کارگر ایرانی در مکالمه با رفیقش یا خانواده‌اش وقتی میخواست جریان مراجعهاش به درمانگاه را بگوید میگفت: قبل از فیدوس(faidus) خودم را به هاسپیتال(hospital) رساندم. کارتم را اوکی(ok)شده گرفتم تیم(time) ویزیت(visit)رسید ….بعضی از کلمات هنوز هم در گویش محاوره مردم باقی مانده است.(بهبهانی، خاطرات من،ج1،ص35)
بنابراین تغییر معیشت و سبک زندگی مردم، روی آوردن به فعالیتهای اقتصادی، توسعه تأسیسات عمرانی و رواج تعدادی واژگان بیگانه در گویش مردم را می‌توان از تأثیرات تسلط شرکت نفت ایران و انگلیس در مناطق نفتخیز به ویژه اهواز دانست. با این وجود شرایط تبعیض و نارضایتی میان کارکنان ایرانی و انگلیسی به قدری پررنگ بود که صدای اعتراض کارگران ایرانی را برانگیخت و سلسله اعتصاباتی در این دوره به راه انداختند. با شروع زمزمههای ملی شدن نفت کارگران ایرانی عزم خود را برای بیرون راندن انگلیسی‌ها جزم کردند و سرانجام با نهضت ملی شدن نفت شرایط کارگر ایرانی به مراتب بهتر از قبل شد.
اهواز بعد از ملی شدن نفت
با ملی شدن نفت دست انگلیسی‌ها از امور نفتی ایران تا مدتی کوتاه شد ولی نفت ایران با سازمان دهی بریتانیا در سطح بین‌المللی تحریم شد. بریتانیا که از ملی شدن نفت خشمگین شده بود با کمک آمریکا و مجموعهای از عوامل داخلی شروع به توطئهای علیه مصدق کردند ولی ناکام ماندند که در پی آن محمدرضاشاه به عراق و سپس رم گریخت. فرار شاه تظاهرات مردم به خیابان‌ها را به دنبال داشت. طولی نکشید که کودتای 28 مرداد 1332 برای سرنگونی مصدق به راه انداخته شد. کودتا با موفقیت به اتمام رسید، مصدق دستگیر شد و محمدرضاشاه به ایران بازگشت و کمکهای عظیمی از آمریکا دریافت کرد. از این دوره به بعد آمریکا نقش پررنگ‌تری در سیاست‌های محمدرضا شاه ایفا کرد. وی در سال 1333 با کارتل بین‌المللی نفت یا کنسرسیوم به توافق رسید که شرایط آن به مراتب پایین‌تر از ملی شدن نفت بود.(فوران، مقاومت شکننده،ص443)
در قرارداد کنسرسیوم بار دیگر پای شرکت نفت ایران و انگلیس به ایران باز شد ولی این بار در ردیف رقبای آمریکایی خود قرار گرفت. چهل درصد از سهام کنسرسیوم به شرکت نفت ایران و انگلیس، چهل درصد دیگر به شرکت‌های آمریکایی داده شد. از بیست درصد باقیمانده نیز چهارده درصد به شرکت شل و شش درصد به شرکت نفت فرانسه واگذار شد و مدت قرارداد کنسرسیوم بیست و پنج سال بود.(ولی زاده، آنگلو و بنگلو در آبادان، ص 86)
به موجب این قرارداد دو شرکت عامل به نام‌های "شرکت سهامی اکتشاف و تولید نفت ایران" عهده‌دار اکتشاف، حفاری، استخراج و دیگری "شرکت سهامی تصفیه نفت ایران" عهده‌دار تصفیه و عمل آوردن نفت خام و گاز طبیعی و انبارداری و حمل و نقل مواد تصفیه شده با کلیه وسایل لازم از جمله بارگیری دریایی بود.(نامه صنعت نفت ایران،شماره 4،شهریور 1344، ص 35)بعد از این قرارداد تعداد کارکنان ایرانی در شرکت نسبت به قبل افزایش یافت.
بعد از قراداد کنسرسیوم دوباره اکتشاف و حفاری چاه‌های نفت در اهواز ادامه یافت. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد این بود که بر اساس قرارداد کنسرسیوم، شرکت ملی نفت ایران اداره امور غیرصنعتی را به عهده گرفت. این اداره گام موثری در زمینه بهداشت، آموزش، طرح تملک مسکن و توسعه منابع داخلی در مناطق نفتخیز برداشت. طرح تملک مسکن در اهواز در سال1336 آغاز شد و تا سال 1338 جمعا 82 باب خانه کارگری و 9 باب خانه کارمندی ساخته شد.(نشریه نامه صنعت نفت ایران، شماره 6، آبان 1343، ص 42)
واگذاری منازل به کارکنان با پارتی‌بازی و بی‌عدالتی صورت می‌گرفت و میان منازل کارگری و کارمندی نیز تفاوت وجود داشت. منازل کارمندی دارای لوله‌کشی آب بود ولی خانههای کارگری آب خود را از لولههای فشاری سر لین(line) استفاده می‌کردند. اتوبوس وسائط نقلیه عمومی کارمندان و کارگران جدا بود و یک کارگر حق سوار شدن در اتوبوس کارمندی را نداشت.(یعقوبی‌نژاد، بوی نفت میآید انگلیسی‌ها آمدند، صص 201 تا 203) کلمه لین هنوز هم در گویش مردم اهواز وجود دارد که معنی خیابان میدهد.
بنابراین در رهگذر امور غیرصنعتی بود که اهواز با تغییراتی در امور عمرانی، فرهنگی و رفاهی روبه‌رو شد. ساخت خانههای شرکتی در اهواز از جمله در مناطق نیوسایت، زیتون کارمندی، زیتون کارگری و کارون را می توان از اقدمات شرکت نفت در زمینه امور غیر صنعتی دانست. احداث کارخانه لوله‌سازی نورد در اهواز، احداث فرودگاه جدید اهواز در این دوره صورت گرفته است. در زمینه بهداشتی نیز اقداماتی صورت گرفت. از جمله درمانگاه‌ها و کلینیک‌هایی برای رفع نیازهای کارکنان ساخته شدند. درمانگاه کارون، خرمکوشک، نیوسایت، کوت عبدالله از جمله درمانگاهی بودند که برای کارکنان شرکت در اهواز ساخته شدند.(نشریه یادداشت هفتگی، شماره 23، فروردین 1357، ص 3)
از ساخت هنرستان‌های صنعتی در اهواز که بگذریم لازم است به اقدامات رفاهی شرکت نیز توجه کنیم که می‌توان از آن به عنوان مهمترین بخش فعالیتهای شرکت یاد کرد.
برای رفاه کارکنان و خانوادههایشان باشگاه‌ها، سینماها، استخرهایی ساخته شد. باشگاه‌های کوت عبدلله، نفت، کارون، گلف اهواز، بولینگ، تنیس، ساحل و استخرهای شنا از جمله مراکز رفاهی کارکنان شرکت نفت اهواز بودند.(نشریه نامه صنعت نفت ایران، شماره 2، تیرماه 1350، صص 18 تا 21)فیلم‌های خارجی روز را در سینماهای شرکت در معرض تماشای کارکنان شرکت قرار می‌دادند. بعضی از فیلم‌ها نیز به هیچ وجه با فرهنگ سنتی و مذهبی ایرانیان نیز هم‌خوانی نداشت. چه بسا جوانانی که از طریق این تفریحات به فرهنگ غربی متمایل شده بودند.
این امکانات تنها اختصاص به کارکنان شرکت داشت و مردم عادی بهره چندانی از این امکانات نداشتند و بیشتر خدماتی که شرکت در اهواز انجام داده تنها در راستای نیازهای کارکنانش شکل گرفته است. اقدامات شرکت ملی نفت ایران نیز به تدریج فاصله و شکاف میان کارمندان و کارگران ایرانی را نمودار ساخت زیرا کارمندان در وضعیتی به مراتب بهتر از قبل قرار داشتند. حتی در جامعه نیز میان کارکنان شرکت ملی نفت و کارکنان شرکت‌های دیگر فاصله طبقاتی به وجود آمده بود. برنامههای رفاهی شرکت در باشگاه‌ها از جمله فیلم‌های بدون سانسور، معدود استخرهای مختلط و شبنشینیها در شرایطی صورت گرفت که با فرهنگ سنتی و مذهبی ایرانیان در تضاد بود. ولی توسعه خانههای شرکتی، تأسیس واحدهای مخابراتی، توسعه خدمات رفاهی و درمانی از جمله تأثیرات مثبت شرکت ملی نفت ایران در اهواز است.
اهواز بعد از انقلاب اسلامی
با آغاز و تثبیت انقلاب اسلامی استفاده از فروشگاههای کارگری و کارمندی، باشگاه‌ها، سینماها، درمانگاه‌ها و سایر مراکز رفاهی شرکت که قبلا اختصاص به قشر خاصی از کارمندان شرکت نفت داشت، برای همه یکسان شد. یعنی هم کارگران می‌توانستند از مراکز رفاهی کارمندان استفاده کنند و هم کارمندان می‌توانستند از فروشگاههای مراکز کارگران استفاده کنند. اما جیره خواروبار همچنان به کارگران اختصاص داشت، گرچه بعدها بن کارمندی را علاوه بر کارگران بین کارمندان رتبه پایین نیز توزیع می‌کردند. برای عدهای از کارمندان که سالها از تسهیلات رفاهی خوبی استفاده می‌کردند، مدتها طول کشید تا توانستند خود را با وضعیت جدید عادت دهند.(یعقوبی‌نژاد، بوی نفت می آید انگلیسی‌ها آمدند، ص 203)
بعد از انقلاب 1357 و روی کارآمدن جمهوری اسلامی ایران، خدمات رفاهی و درمانی شرکت نفت شکل دیگری به خود گرفت. اقدامات عمرانی شرکت نفت بعد از انقلاب اسلامی را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
1)ساخت نمازخانه‌ها و مساجد در بخشهای مختلف شرکت نفت و همچنین برپایی مساجد مرکزی جهت استفاده عموم کارکنان و مردم
2)ساخت جاده مخصوصاً در شهرها و روستاهایی که در مسیر خطوط لوله انتقال نفت و گاز میباشند.
3)ساخت مجموعههای ورزشی و استادیوم جهت استفاده آقایان و بانوان
4)ساخت مسکن جهت انتقال ساکنین مناطق آلوده به نفت و گاز
5)ساخت پل و سایر خدمات عام‌المنفعه و واگذاری مسکن در سیستم اداری به گونه‌ای بود که طبیعتاً افراد با امتیاز بالاتر از مسکن مجهزتر و بزرگتری برخوردار میشدند، اما به طور کلی منازل شرکتی دارای امکانات و شرایط خوبی ساخته شد.(مصاحبه با محمد بابادی)
ساخت خانههای شهرک نفت اهواز که طرح آن به قبل از انقلاب اسلامی باز میگردد، بعد از پیروزی انقلاب گسترش یافت. زمین مجموعه "شهرک نفت" در اهواز به همراه 30 میلیون تومان اعتبار از طرف شرکت ملی نفت تأمین و مبلغ 400 هزار تومان وام نیز جهت هر یک از کارگران در نظر گرفته شد.(پیک نفت، شماره 196، دی‌ماه 1363، ص 35) علاوه بر شهرک نفت، مناطق دیگری مانند کوی نفت،کوی آغاجاری، کوی ملی حفاری، کوی پیروزی، کوی سلطان‌منش از جمله مناطقی هستند که در قالب تعاونیهای مسکن و با حمایت شرکت برای کارکنان شرکت در اهواز ساخته است. این کارکنان نیز می‌توانستند خانهها را به مردم عادی نیز بفروشند(مصاحبه با محمد جعفر علیشائی)
بعد از انقلاب اسلامی ساخت و تأسیس فروشگاهها، تأسیس مساجد، تأسیس مجتمعهای آموزشی و گسترش پروژهها و عملیات مخابراتی نیز ادامه یافت. ساخت کلینیک توان‌بخشی شهید بهشتی اهواز، بیمارستان نفت و مرکز بهداشت امام صادق(علیه‌السلام) در شهرک نفت و ساخت مدرسه راهنمایی محدثه در کوت عبدالله(منطقه‌ای در اهواز) و بسیاری از موارد دیگر از محل اعتبارات مناطق نفتخیز تأمین و پرداخت میشد.(پیک نفت، شماره 270، آذر 1370، ص 6)
ساخت مراکز مختلف عمرانی، فرهنگی_ورزشی و آموزشی و تحویل آن به شهرداری و فرمانداری از دیگر فعالیتهای شرکت نفت اهواز بعد از انقلاب اسلامی است و از مهمترین اقدامات شرکت نفت در ارتباط با توسعه و عمران شهری اهواز در ده سال اخیر می‌توان به این موارد اشاره کرد: احداث بلوار نفت حد فاصل فرودگاه تا سه راه تپه، کمک به احداث جاده ساحلی از طریق پرداخت هزینه و واگذاری اراضی ساحل شرقی کارون(حدفاصل منطقه عامری تا پنج نخل)، احداث مساجد و نمازخانههای متعدد در مناطق مسکونی کوی پیروزی، کوی نفت، شهرک آغاجاری، شهرک ملی حفاری و... احداث تکمیل و واگذاری مجموعه فرهنگی ورزشی کوت عبدالله، واگذاری اراضی مورد نیاز برای عبور خیابان دو طرفه مقابل دانشکده نفت تا ورودی جاده آبادان، احداث پلهای عابر پیاده و مجهز به پله برقی، ساماندهی به اتوبان ورودی اهواز حد فاصل میدان تپه تا چهارشیر، احداث فضای سبز و پارک در حاشیه شمالی این اتوبان، مشارکت در احداث پل روگذر و اتوبان و احداث حد فاصل در تقاطع با بلوار بسیج(جاده ماهشهر)، احداث ساختمان مجتمع قضایی شهید تندگویان و بسیاری از موارد دیگر.(آرشیو اخبار روابط عمومی شرکت نفت اهواز)
یکی از ثمرات انقلاب اسلامی تأسیس وزارت نفت با هدف مالکیت و حاکمیت ملی بر ذخایر و منابع نفت و گاز کشور بود. با تأسیس وزارت نفت، مقدرات نفت ایران که از زمان کشف نخستین میدان نفتی در مسجدسلیمان در دست بیگانگان قرار داشت به دست نیروهای ایرانی سپرده شد. در دورۀ بعد از انقلاب اسلامی صنعت نفت علاوه بر حضور فعال در عرصههای بین المللی انرژی و انجام فعالیتهای خود به مسئله محرومیت‌زدائی در آبادانی کشور نیز توجه کرد و در چند سال اخیر در قالب طرح کمک به عمران مناطق نفتخیز به این مناطق و تمام استانهای کشور خدمات شایان توجهی عرضه کرد.
منابع و مآخذ
- آرشیو اخبار روابط عمومی شرکت نفت اهواز
- بهبهانی، محمد زید، خاطرات من، ج 1، اهواز، انتشارات ترآوا، 1390
- دیگارو و دیگران، ژان پیر، ایران در قرن بیست، چاپ دوم، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، انتشارات البرز، 1378
- سعادت، فتح الله، جغرافیای اقتصادی نفت ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، بی‌تا
- عباسی شهنی، دانش، تاریخ مسجدسلیمان از روزگاران باستان تا امروز، چاپ دوم، تهران، انتشارات هیرمند، 1382
- کسایی، احمد، مروری بر تاریخچه معماری و عملیات ساختمانی مناطق نفتخیز جنوب، روابط عمومی شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، بی‌جا، 1386
- فوران، جان، مقاومت شکننده، چاپ دهم، ترجمه احمد تدین، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1389
- ولی‌زاده، ایرج، انگلو و بنگلو در آبادان، تهران، نشر سیمیا هنر، 1391
- یعقوبی‌نژاد،علی، بوی نفت میآید انگلیسی‌ها آمدند، چاپ اول، تهران، انتشارات علمی، 1391
نشریات
- پیک نفت، شماره 196، دی‌ماه 1363
- پیک نفت، شماره 270، آذر 1370
- نامه صنعت نفت ایران، شماره 6، آبان 1343
- نامه صنعت نفت ایران، شماره 4، شهریور 1344
- نامه صنعت نفت ایران، شماره 2، تیرماه 1350
- یادداشت هفتگی، شماره 23، فروردین 1357
مصاحبه ها
- بابادی، محمد، اهواز، منزل شخصی، ساعت 2 بعد از ظهر، 1392/03/15
- علیشایی، محمدجعفر، اهواز، شرکت نفت اهواز، ساختمان پنج طبقه، ساعت 9 صبح، 1392/03/21
تعداد بازدید: 1137
