01 بهمن 1393
متن زیر گفت‌وگوی علی جان‌سکندری استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی با پایگاه اطلاع‌رسانی انقلاب اسلامی است که کتاب مجموعه تاریخ شفاهی واقعه 9 و 10 و 11 دی‌ماه را با عنوان "یکشنبه خونین مشهد" منتشر کرده است. او در این گفت‌وگو، هم به این واقعه پرداخته و هم روند تولید و تدوین اثرش را توضیح می‌دهد:
ضمن معرفی خودتان درباره اثرتان و نحوه شکل‌گیری آن توضیح دهید؟
من علی جان‌سکندری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی هستم. اثری که تولید کردهام در برگیرنده حوادث دی‌ماه 1357 در مشهد مقدس است. با مطالعه حوادث انقلاب در این شهر، آنچه جلب توجه می‌کند، شور و هیجان بیش از حد مردم در حوادث متعدد این ماه است. بر این اساس بر آن شدم تا اثری به نام یکشنبه خونین مشهد به نگارش درآید.
چیزی که مرا وادار به این کار کرد ۲ مسأله بود؛ یکی این که در مجموعه جریان‌های مشهد، این واقعه (۱۰دی ۵۷) خیلی برجسته بوده است و به قول خود اویسی (فرمانده ارتش شاه) واقعاً حمام خون در مشهد راه افتاده بود. یکی هم صحبت مقام معظم رهبری حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای بود؛ ایشان در همان ایام واقعه گفته بود: «این روزهای عادی می‌گذرد اما روزگاری همین ایام از روزهای برجسته و به یاد ماندنی تاریخ ما خواهد شد.» بنابراین تصمیم گرفتم که این قضیه را مطرح کنیم، تا حوادث سال ۵۷ مشهد را تقریباً جمع و جور کنیم و مروری به حوادث قبل و بعد آن داشته باشیم.
علت انتخاب این موضوع و درجه اهمیت آن در تاریخ انقلاب اسلامی چیست؟
از آنجایی که در هر شهری، نقطه‌ی عطف و اثرگذاری در انقلاب داریم، مثلا 17 شهریور در تهران، 19 دی در قم و... در مشهد هم شاخص‌ترین حادثه 9 و 10 دی ماه بوده که حدود 100 شهید و 1000 مجروح به جای گذاشت.
به طور طبیعی این نقطه اوج فعالیت انقلابی در مشهد بوده است. به طوری که مقام معظم رهبری آن را به عنوان حادثه به یاد ماندنی بیان کردند.
درمورد منابع این اثر و شرایط گردآوری خاطرات آن توضیح دهید؟
در خصوص منابع این اثر باید بگویم که بیش از 1000 سند محرمانه و غیرمحرمانه از اسناد ساواک، حفاظت اطلاعات شهربانی رژیم شاه، بیوت مراجع تقلید و علمای حوزه علمیه مشهد و بولتن‌های محرمانه ملاحظه و بررسی شده است.
در کنار این‌ها با حدود 100 نفر از شاهدان عینی مصاحبه شده است. کسانی برای مصاحبه انتخاب شدند که خود شاهد این حوادث خونین بوده‌اند و یا این که از خانواده شهدا و مجروحین این واقعه بودند. حتی چند تن از مجروحین که در روزهای 9 و 10 دی ماه در حال نبرد با مأموران سفاک رژیم مجروح شده‌اند را شناسایی کردیم و چند ساعت با آنها مصاحبه شده است. کوشیده‌ام که از همه اقشار مصاحبه گرفته باشم. مجلات و روزنامه های منتشر شده را نیز مورد مطالعه قرار داده‌ام. حتی کتابهای مرتبط با انقلاب اسلامی نیز مورد بررسی قرار گرفته است و پس از گردآوری مجموعه اطلاعات و اخبار و تهیه فیش‌ها به تدوین آنها پرداختم.
جامع‌ترین روایت‌ها درباره این حادثه تاریخی کدام است؟
جامع‌ترین خاطرات و روایت‌های به یاد ماندنی از این حادثه مصاحبه‌ای است که مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که از رهبران نهضت در خراسان به شمار می‌رفتند، در سال 1366 داشته‌اند. البته شهید هاشمی‌نژاد به مناسبت حماسه یکشنبه خونین سخنرانی افشاگرانه‌ای داشتند که در روزنامه‌ها منتشر گردیده است و آن هم روایت تقریبا جامعه محسوب می‌شود.
مکان مصاحبه‌ها کجا بوده است؟
غالب مصاحبه ها و گفتگوها در مشهد انجام شد. چون این حوادث در مشهد اتفاق افتاد. با توجه به این که پس از انقلاب برخی از شخصیت‌های محوری مشهد برحسب وظیفه به تهران کوچ کرده بودند، از طریق مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران مصاحبه‌هایی صورت گرفت که از آنها هم در تحقیق بهره برده شد.
روش تدوین اثر به چه شکل بوده؟ آیا اثرتان تاریخ شفاهی است؟
روش تحقیق به گونه میدانی و اسنادی بوده است. البته روش تاریخ شفاهی در آن غالب بوده است. یعنی برای دریافت اطلاعات ضرورت داشت افراد مورد نظر شناسایی شوند و سوالات مربوطه از آنها پرسیده شود. حتی برای دریافت اطلاعات دقیق‌تر به مزار شهدا رفتم تا سنگ قبر آنها ملاحظه شود چون یکی از منابع تحقیق می‌تواند چنین مکان‌هایی باشد.
در چنین کتابهایی متد و روش بهره‌گیری از مصاحبه ها و اسناد و منابع مکتوب به چه شکلی است؟
در چنین کتابهایی محقق برای دریافت حقیقت باید همه منابع را بررسی کند. این منابع اعم از مصاحبه با کسانی است که خود شاهد بوده‌اند و دیده و شنیده‌اند. یعنی افراد شناسایی شده که اطلاعات دقیقی دارند و خود شاهد بوده‌اند. همچنین اسناد مرتبط با این وقایع تاریخی را هم در بر می‌گیرد.
چه آثار دیگری به غیر از اثر شما در این زمینه تولید شده است و آیا آثار قبلی کمکی هم به شما کرده‌اند؟
پیش از تولید این اثر، گزارشی مختصر به عنوان یکشنبه خونین مشهد حدود 20 صفحه از جناب محمدرضا زجاجی منتشر شده بود که در تحقیقم استفاده کردم. پس از چاپ کتاب من، تحقیق دیگری چاپ و نشر نیافته است.
اوضاع سیاسی– اجتماعی مشهد در 4 ماه آخر سال 1357 به چه منوال بوده است؟
باید گفت نیمه دوم سال1357 نه تنها مردم مشهد، بلکه کل کشور در جنب‌وجوش خاصی قرار داشتند. مردم سراسر کشور هر روزه در سطح خیابانهای شهر و روستا با انجام راهپیمایی و تظاهرات خویش سرنگونی رژیم پهلوی را خواستار بودند. انقلابیون در مشهد نیز به مناسبت‌های مختلف با هماهنگی رهبران نهضت در خراسان هر در حال نبرد با رژیم بود چنانکه در دی‌ماه 57 در مشهد شاهد تظاهرات خونینی هستیم. 2 دی‌ماه، 5 دی‌ماه و 7 دی‌ماه هستیم. تظاهرکنندگان از نقاط مختلف با هماهنگی روحانیون و رهبران جوان پس از طی مسافت‌های طولانی در مرکز اصلی مبارزه یعنی حرم مطهر امام رضا(ع) اجتماع می‌کردند .
راهپیمایی روز 9 دی از کجا آغاز شد، برنامه‌ریزان اصلی راهپیمایی چه کسانی بودند و مقصد و شعارها چه بود؟
راهپیمایی 9 دی‌ماه برخلاف راهپیمایی‌های دیگر که به حرم مطهر امام رضا(ع) منتهی می‌شد، این بار از حرم شروع و به مقصد استانداری ختم گردید. گرچه مراجع تقلید همچون آیات عظام، سیدعبدالله شیرازی و حاج سیدحسن قمی و سیدکاظم مرعشی نقش به سزایی داشتند ولی در این راهپیمایی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نقش اول را داشتند. شعار اصلی آنها، فتح آخرین مرکز سیاسی رژیم در مشهد، یعنی استانداری بود.
آیا این حادثه در فرمایشات حضرت امام ره هم بازتاب پیدا کرد؟
گفتم بازتاب این حادثه به گونه ای که تیتر خبر بسیاری از روزنامه و رادیوهای خارجی گردید. امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب از نوفل‌لوشاتو بیانه‌ای در واکنش به حوادث دی‌ماه مشهد در محکومیت رژیم شاه صادر کردند در پایان بیانیه خویش 18/10/1357 را برای شهدای مشهد و قزوین و سایر شهرها عزای عمومی اعلام کردند. همچنین در پی این حادثه برخی از علما از جمله آیات عظام شیرازی، سیدحسن قمی و سیدکاظم مرعشی طی اعلامیه‌هایی این اقدام رژیم را محکوم می کنند. همچنین علما و روحانیون دیگر شهرها، جهرم، اصفهان، دزفول، یزد، قم، شیراز و ... طی تلگراف‌هایی به آیت‌الله شیرازی، قتل‌عام مردم مشهد را در طی این دو روز و حمله به بیت ایشان را محکوم کردند.
جریان‌سازان اصلی مشهد و هدایتگران حرکتهای انقلابی، چه کسانی بودند؟
می‌توان جریان‌سازان اصلی انقلاب را در مشهد به دو گروه تقسیم نمود. گروه نخست مراجع تقلید از جمله آیات عظام سیدعبدالله شیرازی، سیدحسن قمی و سیدکاظم مرعشی و.. . گروه دوم رهبران جوانی بودند که نقش‌سازی می‌کردند. این گروه معروف به مثلث رهبری در خراسان شده بودند. این مثلث عبارت بودند از آیات سیدعلی خامنه‌ای، واعظ طبسی و شهید هاشمی‌نژاد.
سیر حوادث بعدی پس از حادثه 9 و 10 دی دقیقا چه روندی پیدا کرد؟
حرکت ددمنشانه رژیم در این دو روز مردم را استوارتر به اهدافشان کرد. بر این اساس هر روزه میدان‌ها و خیابانهای شهر مشهد شاهد حضور گسترده و با انگیزه انقلابیون بود. تا جایی این قیام‌ها ادامه داشت تا پیروزی آنان در 22 بهمن 57 رقم خورد.
آمار ارائه شده از شهدا و مجروحین از چه منابعی گرفته شده؟
بولتن‌های محرمانه خبری، روزنامه‌ها، بیانه‌های علمای مشهد، اسناد ساواک و آرشیو بنیاد شهید انقلاب اسلامی خراسان رضوی و شاهدان عینی و سنگ نوشته‌های مزار شهدا.
آیا در انجام تحقیقات شفاهی با خانواده‌های شهدا و مجروحان یا خود مجروحان هم گفت‌وگوهایی داشته‌اید؟
بله با تعدادی از خانواده شهدا و جانبازان این ایام مصاحبه کردهام. بخشی از اطلاعات و یافته‌های تحقیقی اینجانب مرهون همکاری این عزیزان بوده است.
از حضور زنان و نقش آنان در حوادث تاریخی مشهد بویژه این حادثه بفرمایید.
باید عرض کنم زنان انقلابی مشهد در همه حوادث و رخدادها، قیام‌ها و تظاهرات همگام با مردان حضور گسترده‌ای داشته‌اند. چنانکه در این دو روز 5 نفر شهید شدند. یکی از این بانوان دختر 10 ساله‌ای بود که زیر چرخ تانک‌های ارتش به شهادت رسید.
در این کتاب از 20 نفر به عنوان راوی نام برده شده. چرا از علما و دیگر شخصیت‌های موثر در آن روز مصاحبه‌ای گرفته نشده است؟
باید از این فرصت استفاده کنم از کلیه کسانی که با من در این تحقیق همکاری کرده‌اند، تشکر کنم.
در این تحقیق با بیش از 100 نفر از شخصیت‌های حوزوی و دانشگاهی، بازاری و کارگری و دانشجویی و دانش‌آموزی مصاحبه شده است. علت این که نام همه در این تحقیق نیامده است به دلیل این است که اولا خاطرات تکراری بوده است و از سویی دیگر حجم کتاب زیاد می‌شد.
مصاحبه‌گر: الهام اولیایی
تعداد بازدید: 1348
