دارالفنون

25 بهمن 1393

دارالفنون در لغت به معنای دانشسرا، مدرسه عالی، آموزشگاه حرفه‌ها و پیشه‌ها است، اما در اصطلاح به مدرسه عالی معروف گفته می‌شود كه به همت «میرزا تقی خان امیر كبیر» (1223 ـ 1268 ق) صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار (1247 ـ 1313 ق) و از مشهورترین رجال تاریخ ایران تأسیس شد.

امیركبیر كه در مأموریتهای سیاسی خود به خارج از ایران، یعنی روسیه و عثمانی، با نظام آموزشی آن دو كشور آشنا شده بود، گسترش علوم و فنون جدید را در دستور فعالیتهای خود قرار داد و در مهمترین اقدام دست به تأسیس دارالفنون زد. در آغاز از این آكادمی جدید با اسامی مختلفی همانند: تعلیمخانه، مدرسه جدید، مدرسه نظامیه و مكتبخانه پادشاهی نام برده می‌شد ولی بعدها به تقلید از امپراتوری عثمانی كه حدود سه سال قبل از ایران آموزش نوین را شروع كرده بودند، آن را «دارالفنون» نامیدند.

هدف امیركبیر در مرحله نخست جبران عقب‌ماندگی علمی و فنی كشور با كشورهای همسایه ایران یعنی روسیه و عثمانی و در مرحله بعد كم كردن فاصله ایجاد شده بین ایران و ممالك اروپایی بود. او ابتدا در پنجم ربیع‌الاول 1266 دستور بنای مدرسه را در قسمت شمال شرقی ارگ شاهی صادر كرد كه در محل سربازخانه بود. سردر این بنای تاریخی امروز در سمت غربی خیابان ناصر خسرو، نزدیك میدان امام خمینی قرار دارد. كار نقشه‌كشی ساختمان مدرسه به عهده میرزا رضا مهندس بود كه در دانشكده نظامی سلطنتی «وول ویچ» wool wich لندن تحصیل كرده بود. در این نقشه با تقلید از الگوی سنتی پنجاه اتاق در یك حیاط مركزی قرار داشت و درِ‌ همه اتاقها به ایوان رو به حیاط باز می‌شد،‌ اما در همان عصر ناصرالدین شاه دوباره تغییراتی در آن انجام دادند كه از ظرافت و زیبایی آن كاست.

دارالفنون به صورت رسمی در تاریخ چهارم ربیع‌الاول 1268/27 آذر 1230 بدون حضور امیركبیر افتتاح شد و دو هفته پس از آن، امیر در حمام فین كاشان به قتل رسید. با این حال دارالفنون با افكار و اندیشه‌های او آغاز به كار كرد. او از استخدام معلمین روسی و انگلیسی به خاطر دخالت آنان در مسائل داخلی ایران، صرف نظر كرد و دارالفنون را از مسائل سیاسی دور نگه داشت و معلمینی از اتریش استخدام كرد كه بعدها آلمانیها و ایتالیاییها و فرانسویان نیز به آنها اضافه شدند.

دكتر پولاك polak از معلمان اتریشی درباره دارالفنون نوشته است: «ما در روز 24 نوامبر 1851 وارد تهران شدیم. پذیرایی سردی از ما نمودند و اندكی بعد خبردار شدیم كه در این میانه اوضاع تغییر یافته و امیر از كار بر كنار گردیده است. همین كه امیر از ورود ما اطلاع حاصل نمود دومین روزی بود كه توقیف شده بود. میرزا داود خان را احضار نموده به او گفته بود این نَمسه‌ایهای (اتریشیها) بیچاره را من به ایران آورده‌ام اگر سر كار بودم اسباب آسایش خاطر آنها را فراهم می‌ساختم ولی حالا می‌ترسم كه به آنها خوش نگذرد، سعی كن كارشان رو به راه شود.» ولی میرزا آقا خان نوری (1222 ـ 1281 ق) صدر اعظم جدید به داود خان گفته بود: «این فرنگیها را راه بینداز برگردند به مملكت خودشان و آنچه مخارج این كار باشد می‌دهیم.» اما ناصرالدین شاه موافقت نكرد.

ناصرالدین شاه در سالهای اول و دوم تأسیس دارالفنون به پیشرفت آن توجه مخصوص داشت و بیشتر مواقع از آن بازدید می‌كرد و در انتخاب رئیس و ناظم و دیگر كاركنان مدرسه شخصاً نظارت می‌كرد. او رضا قلی خان هدایت را به عنوان اولین ناظم مدرسه انتخاب كرد. اما چون برخی از معلمان و شاگردان دارالفنون به تشویق میرزا ملكم خان ارمنی (1249 ـ 1326 ق) ـ از معلمین دارالفنون ـ به مجمع فراماسونری پیوستند، ناصرالدین شاه نسبت به آنان بدگمان شد و از آن پس حمایت خود را از دارالفنون كاست.

برخی از نخستین معلمان اتریشی پس از مدتی اقامت ترك خدمت كردند و به جای آنان، معلمان ایتالیایی، آلمانی و فرانسوی دعوت به كار شدند. مهم‌ترین علت مراجعت معلمان اتریشی بد رفتاری اعتماد الدوله (1257 ـ 1368 ق) به تحریك انگلیسیها بود، چون دولت ایران معلمان انگلیسی را استخدام نكرده بود.

رشته‌های تحصیلی دارالفنون در ابتدا بر حسب نیاز دولت و تخصص معلمین آن شامل: 1ـ پیاده نظام 2ـ سواره نظام 3ـ توپخانه 4ـ مهندسی 5ـ طب و جراحی 6ـ داروسازی 7ـ و معدن شناسی بود. در تمامی رشته‌ها زبان فرانسه، علوم طبیعی،‌ تاریخ و جغرافیا تدریس می‌شد و بعدها زبان انگلیسی و روسی و نقاشی و موسیقی نیز وارد برنامه درسی شد. از همان آغاز شروع تدریس در دارالفنون مشخص شد كه معلمین نمی‌توانند دروس را به صورت تخصصی به دانش‌آموزان یاد بدهند زیرا آنان می‌بایست مراحل ابتدایی و متوسطه آموزشی را طی می‌كردند تا دروس تخصصی را راحت‌تر فرا بگیرند و دانش آموزان اولیه دارالفنون این مراحل را طی نكرده و در نتیجه بسیاری از آنان نیازمند آموزشهای پایه‌ای چون تاریخ، جغرافیا و زبان فرانسه بودند.

دانش‌آموزان در هر دوره لباس مخصوص می‌پوشیدند و ناهار رایگان را در مدرسه می‌خوردند. آنها در چند سال اول تحصیل از دولت كمك هزینه تحصیلی دریافت می‌كردند. یك دوره كامل آموزشی دوازده سال طول می‌كشید كه شامل مرحله‌های مختلف بود و هر مرحله شامل سه سال می‌شد. اولین شاگردان دارالفنون بیشتر از خانواده‌های اعیان و اشراف بودند. در سال اول تحصیلی، 105 دانش‌آموز در هفت رشته اصلی وارد مدرسه شدند. تعداد زیاد دانش‌آموزان در رشته‌های نظامی بیانگر تأكید بر علوم نظامی بوده است: یاده نظام سی نفر، سواره نظام پنج نفر، توپخانه 26 نفر، مهندسی دوازده نفر، پزشكی بیست نفر، داروسازی هفت نفر و مهندسی معدن هفت دانش‌آموز داشت.

در سال 1859 م دولت 42 نفر دانشجو و از جمله اولین گروه از فارغ‌التحصیلان ممتاز دارالفنون را به فرانسه اعزام كرد تا در رشته‌های پزشكی، ‌نظامی و علوم مهندسی تحصیل نمایند. آنان در بازگشت به ایران در وزارت علوم و پستهای بالای حكومتی مشغول به كار شدند. در مدرسه دارالفنون از بدو تأسیس تا سال (1309 ق) به مدت چهل سال، 1100 دانشجو پرورش یافتند كه در همین مدت 26 معلم اروپایی و شانزده معلم ایرانی عهده‌دار تدریس بودند.

پیش از روی كار آمدن علی قلی میرزا (اعتضادالسلطنه) فرزند فتحعلی شاه قاجار، (حكومت 1212 ـ 1250ق) میرزا محمد علی شیرازی (د. 1268 ق)، عزیز خان مكری (1207 ـ 1287 ق) و محمد خان امیر تومان بر دارالفنون ریاست كرده بودند اما با روی كار آمدن اعتضادالسلطنه در سال (1273 ق) پیشرفت مدرسه سرعت گرفت. او با توجه به موقعیت ممتازی كه در دستگاه قاجار داشت، در 1277 ق به عنوان اولین وزیر علوم انتخاب شد. در دوران 23 ساله ریاست او بر دارالفنون اصلاحات زیادی صورت گرفت كه قسمتی از آن عبارت بود از: تنظیم دوباره برنامه‌های درسی، حضور شاگردان از طبقات مختلف جامعه و به نوعی عمومی شدن دارالفنون، تضمین شغل فارغ‌التحصیلان و كم شدن طول دوره تحصیلی از دوازده سال به كمتر از پنج سال.

اگرچه دارالفنون در ابتدا با بودجه 7750 تومانی آغاز به كار كرد و بعداً‌ بودجه آن تا مرز سی هزار تومان در سال رسید ـ كه بودجه وزارت علوم بود ـ و تعداد شاگردان آن نیز از 105 نفر به 287 نفر افزایش یافت، اما افتتاح دو مدرسه یعنی نظامی در 1302 ق با 105 محصل و مدرسه علوم سیاسی در 1317 ق در وزارت امور خارجه و مستقل شدن دانشكده‌های پزشكی، دندان‌پزشكی، موسیقی و هنرهای زیبا در 1324 ق باعث تنزل سطح علمی دارالفنون از یك دانشگاه به دبیرستان شد.

ایجاد دارالفنون پیامدهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی برای ایران و ایرانیان به همراه داشت، از جمله مهم‌ترین پیامد فرهنگی تأسیس دارالفنون توجه جدی و گسترده به اروپا و تلاش برای علت یابی پیشرفت آنها بود كه سرانجام به ظهور اندیشه غرب‌گرایی در ایران منجر شد.

دومین ره‌آورد فرهنگی دارالفنون را باید در ایجاد دوگانگی آموزشی در ایران دانست زیرا علی‌رغم تأسیس دارالفنون آموزش به سبك قدیم ادامه داشت و این دوگانگی آموزشی موجب دوگانگی فرهنگی و در نتیجه به نزاع بزرگتری یعنی نزاع «سنت» و «تجدد» در مسائل فرهنگی كشیده شد.

سومین دستاورد فرهنگی تأسیس دارالفنون «نهضت ترجمه» بود كه بسیاری از كتب اروپاییها در زمینه‌های مختلف ترجمه و نهادی با نام «دارالترجمه» ایجاد و این امر باعث گسترش آگاهی عمومی شد.

اما مهم‌ترین پیامد اجتماعی ـ سیاسی ایجاد دارالفنون را باید ظهور قشر جدید تحصیل كرده دانست كه با تحصیل كردگان سنتی دربار ایران تفاوت داشتند و از لحاظ اجتماعی به انتشار افكار آزادی خواهانه می‌پرداختند و از لحاظ سیاسی نیز خواستار تحول و تغییر در نظام حكومتی بودند.

دارالفنون كه اساس و بنیان كسب و علوم و فنون جدید در ایران بود، اكنون در اختیار وزارت آموزش و پرورش است و قرار است از آن به عنوان گنجینه آموزش و پرورش استفاده شود. آنچه را كه از علم و دانش و تحولات سیاسی و فرهنگی در جامعه امروز شاهد هستیم از دست‌آوردهای تأسیس دارالفنون است.




منبع: دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی سوره، حوزه هنری، 1389، ج 20، ص 162 و 163 
منبع بازنشر: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

 
تعداد بازدید: 1028

.نظر شما.

 

نام:
ایمیل:
نظر:
تصویر امنیتی: