آيا ميرزا كوچك‌خان جنگلي شاعر بود؟ سالها پيش در يكي از كتابفروشي‌هاي رشت كتاب كوچكي ديدم و خريدم كه «تاريخ مكمل جنگل»1 نام دارد. مؤلف آن حاج سيد‌صفا موسوي خود را ساكن و اهل گوراب زرمخ ـ‌كه ستاد و مركز عمليات نظامي جنگل بوده ـ معرفي كرده و اشاره مي‌نمايد كه آنچه در اين كتاب آمده همه را حضوراً شاهد و ناظر بوده و يا از اهالي محل مذكور كه مطلع در امور نهضت جنگل بوده‌اند پرسيده و ضبط كرده است. اين كتاب يكصدو بيست صفحه‌اي به قطع...
ميكروفيلم‌هاي تاريخ ايران در آمريكا براي محققان و مورخان، استفاده از مأخذ درجة اول، امري است اساسي. چرا كه روشن شدن بخش مهمي از مسائل پيچيد‌ه‌ي تاريخ معاصر ايران، به شناسايي و شناساندن اين منابع ـ و دردسترس قرار دادن آنها ـ بستگي يافته است. هدف از اين بررسي نيز معرفي اين نوع از مجموعه‌هاي سندي است كه در سالهاي اخير در اين زمينه منتشر يا به عبارت دقيق‌تر، تكثير شده‌اند. با توجه به ارزش اسناد درجة اول و اين كه به كار بردن...
ماجراي فرار اولين رئيس مجلس مجلس اول مشروطيت كه كمتر از دو سال دوام داشت ـ 13 مهر 1285 تا 2 تير 1287 ـ شاهد تحولات بسياري بود. اين مجلس كه مولود قيام مردم بود، پيش از پايان دوره قانوني خود به علت مخالفت محمدعليشاه قاجار با مشروطه‌طلبان توسط كلنل لياخف رئيس روسي قزاقخانه و تعدادي از افسران روس به توپ بسته شد. در اين حادثه عده‌اي از نمايندگان مجلس كشته و عده‌اي نيز دستگير و زنداني شدند و جمع ديگري نيز توانستند فرار...
نقد كتاب «اين سه زن» كتاب «سه زن» (اشرف پهلوي، مريم فيروز و ايران تيمورتاش) از جمله آثار مسعود بهنود است. اين كتاب در سال 1374 توسط مؤسسه انتشاراتي نشر علم منتشر شده است. چاپ چهارم كتاب در 1375 در شمارگان 5500 نسخه و با همان مقدمه اول آقاي بهنود انتشار يافته است. در 14 فصل اين كتاب فصولي به رضاخان، فرمانفرما، تيمورتاش و ... اختصاص يافته اما فصلي از سوي آقاي بهنود به كساني كه اين كتاب به نام آنان منتشر شده اختصاص نيافته است. دفتر مطالعات و...
تاريخ شفاهي مقالة حاضر بر آن است تا ضمن معرفي پيشگامان تاريخ شفاهي، اهميت آن را نيز به عنوان يك منبع در تاريخ‌نگاري جديد بنماياند. ديباچة مترجم بر تاريخ شفاهي بي‌شك، تاريخ شفاهي از اساسي‌ترين و كهن‌ترين شيوه‌هاي تاريخ‌نگاري در جهان بوده و در ارتقاء و اعتلاي فهم مورخان از رخدادهاي گذشته و شناخت ماهيت، چيستي و سرشت تاريخ، نقشي تعيين كننده‌اي ايفا نموده است. مورخان در تاريخ‌نگاري نمي‌توانستند تمام وقايع را از تنها از...
هويت‌سازي ملي در دوره پهلوي اول باستان‌گرائي، خوار شمردن ميراث مذهبي، احساس حقارت نسبت به ظواهر تمدن غربي، تغيير نوع پوشاك زنان و مردان و رواج كلاه لگني، بخش‌هائي از تصوير مدرنيسم مورد نظر رضاشاه بود. اين تجدد تقليدي، بيشتر بر احساسات متكي بود نه بر عقلانيت. چكيده تاريخ معاصر ايران را مي‌توان تاريخ چالش هويت ملي دانست. زيرا از دوران قاجار به ويژه از دوران پهلوي هويت ملي ايرانيان تحت تأثير ورود انديشه‌هاي جديد غربي و رشد...
قيام 15 خرداد در آئينه اسناد درباره قيام اسلامي 15 خرداد 1342، اسناد بر جاي مانده از ساواك، منبعي كاملاً گويا و نشانگر عمق حادثه است. از لابلاي اسناد ساواك، تعدادي را در اين رابطه برگزيده‌ايم. اين اسناد شامل ابعاد سركوب و ميزان تلفات مردمي، اعترافات منابع غربي به عمق مخالفت مردم با شاه، مواضع مراجع و بيگانگي جبهه ملي با تظاهرات مردم است. با هم مي‌خوانيم: اويسي خطاب به نظاميان: چرا در 15 خرداد كم كُشتيد؟! شماره:1122 / بخش 312 تاريخ:...
انرژي هسته‌اي در ايران مقدمه كشورهاي برخوردار از فن‌آوري اتمي كه نگران دستيابي ساير كشورهاي در حال توسعه به اين فن‌آوري استراتژيك بودند، مبادرت به ايجاد ساختاري در زير مجموعه سازمان ملل متحد نمودند تا از اين طريق به كنترل ديگران بپردازند. در اين بين پيمان‌هاي مختلفي از جمله پيمان منع گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي (NPT)، پيمان منع جامع آزمايش‌هاي هسته‌اي (CTBT)، معاهده منع سلاح‌هاي شيميايي (CWC) و ... طرح وبه تصويب رسيد. ماهيت تمام...
لايحه در سطل زباله! در سالهاي حكومت پهلوي اول و دوم حكايتي دردناكتر از رنج دهقانان اين سرزمين نيست. دهقانان روزها در زير آفتاب سوزان رنج مي‌بردند و زحمت مي‌كشيدند؛ اما حاصل رنج آنان به جيب مالكان كه مورد حمايت حكومت‌ها بودند، مي‌رفت وصرف عيش و نوش آنها و مأموران دولت ميشد. دهقانان گذشته از آنكه بخش مهمي از محصولات خودرا در اختيار مالكان قرار مي‌دادند، مجبور بودند بخش ديگري از آن را به عنوان ماليات به مأموران دولتي...
ازدواج و طلاق هويدا ازدواج اميرعباس هويدا مانند ديگر فصل‌هاي زندگي او، از پيچيدگي‌هاي خاصي برخوردار است. پيچيدگي‌هايي كه هم شامل انتخاب همسر و موقعيت زماني آن است و هم نحوه زندگي و همسرداري. از اولين روزهايي كه اميرعباس هويدا در مدرسه فرانسوي‌هاي بيروت به بلوغ جنسي رسيد و نخستين ارتباطات خود را با «رنه دومان » ـ كه دختري زيبا روي بود ـ آغاز كرد، تا روزي كه ليلا امامي خويي را به همسري برگزيد، زن‌هاي زيادي در زندگي او رفت و...
اظهارات چامسكي درباره ايران «نوام چامسكي» زبان‌شناس، نويسنده و متخصص در امور سياست خارجي آمريكا است. وي اخيراً در مصاحبه‌اي با «مايكل شنك» خبرنگار آمريكائي نقطه نظرهاي خود را درباره تحولات ايران، كره شمالي، ونزوئلا و عراق و عملكرد آمريكا در قبال اين كشورها بيان كرده است. چامسكي در بخش ايران، به حقائقي اعتراف كرده كه خواندن اظهاراتش خالي از لطف نيست. وي در اين مصاحبه كه در تاريخ 9 فوريه 2007 / 20 بهمن 1385 برگزار شد، در مورد علت...
سيا، ساواك و سفارت آمريكا سيا از آغاز حضورش در ايران عصر پهلوي ارتباط مستقيمي با سفارت امريكا در تهران پيدا كرد و در واقع بخشي از سفارت امريكا در تهران در اختيار سيا قرار داشت. در بسياري از امور ميان اعضاي رسمي سفارت و عوامل سيا هماهنگي لازم برقرار بود. با اين حال سيا در فعاليتهايش از استقلال عمل كافي برخوردار بود و چه بسا فعاليتهاي پرشماري از آن، از ديد و اطلاع اولياي سفارت مخفي مي‌ماند. به عبارت ديگر سيا در گزارش اقدامات و...
نقد كتاب «نخست‌وزير سه دقيقه قبل درگذشت» كتاب «نخست‌وزير سه دقيق قبل درگذشت...» گردآوري مطالب رسانه‌هاي داخلي و فارسي‌زبان خارجي در مورد هويدا است، كه برخي مصاحبه‌هاي اختصاصي آقاي محمود تربتي‌سنجابي نيز به آن اضافه شده است. اين اثر در نوروز 1383 در چاپ اول با شمارگان دو هزار و دويست نسخه توسط انتشارات عطايي وارد بازار نشر كشور شد. آقاي احمد سميعي يكي از نويسندگان دائمي مجله «نشر دانش» در مقدمه‌اي بر كتاب به تجليل از آقاي...
كند و كاو در زندگي سيد حسن مدرس آيت‌الله سيد حسن مدرس از نامدارترين و وطن‌پرست‌ترين رجال سياسي و مذهبي ايران زمين، در قريه سرابه كچو از توابع شهرستان اردستان (در استان اصفهان) و در سال 1287 ق / 1249 ش پاي به عرصه وجود نهاد. در آن هنگام حدود 20 سال از آغاز سلطنت ناصرالدين شاه قاجار در ايران سپري ميشد. پدر و جد او كه از سادات طباطبايي و اصلاً زواره‌اي بودند، هنگامي كه سيد‌حسن مدرس شش ساله بود به قمشه در جنوب اصفهان مهاجرت كردند. مدرس...
اهميت اسناد در تاريخ‌نگاري با توجه به اهميتي كه اسناد تاريخي در هر تحقيق و پژوهش دارند و استناد به آنها اعتبار بيشتري به پژوهشهاي تاريخي مي‌بخشد در اين مقاله سعي شده با شناساندن موقعيت و جايگاه اسناد، نقش بسيار مؤثر آنها در تاريخ‌نگاري ذكر شود. به اين منظور تأثير مثبت اسناد در پژوهشهاي تاريخي به عنوان مهمترين منابع مكتوب شده مورد بررسي قرار گرفته و پس از آن به بحث درباره مفهوم آرشيو و مدارك آرشيوي خواهيم پرداخت. اهميت و...
در زير زمين قصر رضاخان كودتاي سوم اسفند 1299، كه با حمايت دولت بريتانيا عملي شد، نهايتاً زوال سلسله قاجا‌رها را در ايران رقم زد. اين معني در تحولات سياسي پس از كودتا و رخدادهايي كه قدرت‌يابي تدريجي ولي مداوم رضاخان را در پي‌آورد، بيشتر آشكار گرديد.گفته ميشد كه از هنگام عقد قرارداد 1919 و پس از آن ديگر انگليسيان از تداوم سلسله قاجاريه قطع اميد كرده به ويژه احمد‌شاه قاجار روابط خوبي با دولت بريتانيا نداشت. در آن زمان...
گرايشهاي صهيونيستي پهلوي مقدمه رژيم صهيونيستي كه از بدو تأسيس در سال 1948 بر مبناي دكترين پيراموني بن‌گوريون، درصدد برقرار رابطه و ايجاد اتحاد استراتژيك با ايران بود، در برهه‌هاي گوناگون زماني تلاش نموده خود را به رژيم شاهنشاهي نزديك نمايد و البته دراين راه موفق به برقراري روابط مستحكم با شاه نيز شد. اين روابط كه تا سقوط حكومت پهلوي در سال 1357 ادامه داشت، ايران را به عنوان نخستين كشور مسلماني كه با اسرائيل روابط ديپلماتيك و...
هر 200 روز، يك دولت! مقطع كوتاه مدت حكومت احمد‌شاه آخرين پادشاه سلسله قاجار به عنوان يكي از بي‌ثبات‌ترين مقاطع در تاريخ سياسي ايران شناخته شده است. احمد شاه در 26 تير 1288پيرو خلع پدرش محمد‌علي شاه از پادشاهي در نوجواني جانشين وي شد و در نهم آبان 1304 كه با تصويب ماده واحده‌اي در مجلس شواري ملي، سلسله 146 ساله قاجار منقرض شد، از قدرت خلع شد. وي در 5 سال آغازين اين 16 سال نوجوان بوده و هنوز به سن قانوني نرسيده بود و اداره كشور بر عهده ريش...
ترور اشتباهي! دوران حكومت رضاخان پهلوي شاهد ترورهاي بسياري بود. يكي از دردناكترين اين ترورها، كشتن محمد كيوان قزويني مدير روزنامه «نصيحت» قزوين بود. ترور وي تنها به خاطر شباهت چهره او با ملك‌الشعراي بهار رخ داد. «بهار» محكوم به مرگ شده بود و «قزويني» به جاي وي توسط آدمكشان رضاخان كشته شد. اين حادثه يك روز قبل از تصويب طرح انقراض سلسله قاجار در مجلس شوراي ملي (8 آبان 1304) به وقوع پيوست. در آن زمان رضاخان كه خود را براي تاجگذاري...
انتخاب صدراعظم با استخاره! نقل مي‌كنند ميرزا علي اصغر خان اتابك موسوم به «امين السلطان» كه هم در دوران ناصرالدين شاه، هم در دوران مظفرالدين شاه و هم در دوره محمدعليشاه منصب صدراعظمي يا نخست وزيري كشور را داشت دست كم دوبار اين سمت را با استخاره‌هاي شاه به دست آورد. ميرزا علي‌اصغر در 1274 ﻫ.ق در تهران متولد شد. پدرش آقا ابراهيم امين‌السلطان در ابتدا آّبدارچي و رئيس قاطرخانه و شترخانه ناصرالدين شاه بود ولي به مرور مشاغل وي...
شهرام و سرقت ناكام! گزارش زير از خاطرات «فضل‌الله نورالدين كيا» سفير سابق ايران در ژاپن است كه مي‌خوانيم: در سال 1351 كه به عنوان سفير ايران در ژاپن مشغول به كار بودم روزي شخصي كه خود را نماينده شهرام پهلوي‌نيا فرزند والاحضرت اشرف معرفي مي‌كرد در دفتر سفارت ايران در توكيو حضور يافته و درخواست ملاقات با اينجانب را كرده بود. پس از اينكه وي را پذيرفتم اظهار داشت شهرام در توكيو است و تقاضا دارد براي ترخيص برخي از كالاهاي متعلق به...
نقد كتاب خاطرات جعفر شريف امامي خاطرات جعفر شريف‌امامي عنوان كتابي است كه در 1380 توسط «انتشارات سخن» به چاپ رسيد. شريف‌امامي بيان خاطرات خود را در سال 1361 به دعوت «طرح تاريخ شفاهي ايران» در هاروارد و در منزل خود در نيويورك آغاز كرد و آن را تا سال 1362ادامه داد. اين خاطرات براساس ادعاي مصاحبه كننده نيمه تمام مانده و رخدادههاي دهه‌‌‌هاي 40 و 50 را شامل نمي‌شود. كتاب خاطرات جعفر شريف‌امامي توسط دفتر مطالعات و تدوين تاريخ ايران مورد...
روز واقعه حمله مأموران رژيم ستم‌شاهي به مدرسه فيضيه در سالروز شهادت امام صادق(ع) در سال 1342 هر چند تصوير تلخي بر خاطره انقلاب باقي گذاشت،اما سرمنشاء بسياري از رخدادهاي سياسي شد. از اين رو در سالگرد اين واقعه به بررسي زمينه‌هاي بروز آن و خاطرات باقي مانده و تأثير اين واقعه بر نهضت امام خميني(ره) مي‌پردازيم. زمينه‌هاي حمله به مدرسه فيضيه در ماه‌هاي پاياني سال، 1341، محمد‌رضا شاه كه سالگرد ناكامي طرح انجمن‌‌هاي ايالتي و...
آيت‌الله سيد محمد‌صادق لواساني در اسناد ساواك «نامبرده در بازجويي‌هاي معموله اظهار مي‌دارد قريب پنجاه سال است با خميني دوست و اصولاً در يك‌جا تحصيل كرده‌اند و از وقتي كه نامبرده به عراق عزيمت نموده يكي از نماينده‌هاي ايشان در تهران بوده و اغلب مردم و بازاريان ضمن مراجعه به منزلش مبالغي نقدي يا به صورت چك و سفته تحت عنوان سهم امام و زكوة به نامبرده تحويل مي‌دهند.» جملات فوق بخشي از اسناد ساواك به نقل از اظهارات...
اسناد تحولات ايران در آرشيو ملي بريتانيا خودكامگي مطلق شاه، بي‌اراده بودن نهادهائي مانند مجلس و حزب رستاخيز در برابر اراده شاه، عدم امنيت شغلي در رژيم گذشته، وجود سانسور و اختناق مطبوعاتي، فرار ايرانيان تحصيلكرده، سركوب آزاديهاي سياسي و بسياري ديگر از نابسامانيهاي ايران عصر پهلوي دوم، از جمله موضوعاتي هستند كه به صورت گزارشي مستند به نقل از «آنتوني پارسونز» آخرين سفير انگليس در حكومت شاه در آرشيو ملي بريتانيا به معرض...
جمهوري رضاخاني اصرار رضاخان به برقراري "جمهوري" در ايران و حمايت حكومت سلطنتي انگليس و اكثر مستبدين فعال در كشور از اين اصرار، تنها گامي براي پايان بخشيدن به حكومت قاجار و نظام مشروطه و از ميان برداشتن قانون اساسي بود. رضاخان صرفاً به ديكتاتوري خود مي‌انديشيد در حالي كه اين انديشه با مفهوم واقعي جمهوري‌خواهي در تضاد كامل بود. * * * * امروزه و به مدد اسناد و مدارك و شواهد بسياري كه در دسترس علاقمندان به مطالعات و بررسي‌هاي...
اولين سانسورها اولين شوكي كه در تاريخ بر مطبوعات ايران وارد شد، توقيف نشريه‌اي بود كه تنها يك روز از انتشار آن مي‌گذشت. روز 9 محرم سال 1293 نشريه «ميهن» در اولين و آخرين شماره‌اش به دليل آنكه منافي خواست و ديدگاه ناصرالدين شاه بود، توقيف و نسخه‌هاي آن جمع‌آوري شد. اولين مقررات رسمي براي سانسور در مطبوعات ايران نيز در دوران حكومت ناصرالدين شاه قاجار وضع شد. در ربيع‌الثاني 1302 (1884 ميلادي) به دستور ناصرالدين شاه، «اداره سانسور»...
بازكاوي نقش پاكروان در فاجعه «گوهرشاد» سرلشكر پاكروان كه در ابتداي ماجراي كشف حجاب حامي متانت و مخالف كاربرد زور براي بي‌حجاب كردن زنان بود، به تدريج چنان خشن و سركوبگر شد كه حتي افرادي كه زنان خود را براي در امان ماندن از گزند مأموران رضاشاه در خانه نگاه مي‌داشتند، را نيز تهديد كرد. يكي از نظاميان عصر رضا شاه كه به دليل نقش سركوبگرانه‌اش در واقعه موسوم به «كشف حجاب» و به ويژه در كشتار مردم در مسجد گوهر شاد از او به...
فرهنگستان رضاشاهي! در زمان رضاشاه مؤسسه‌اي به نام فرهنگستان جهت وضع واژه‌هاي جديد و رايج ساختن آنها ميان مردم بوجود آمد. ـ‌چهارم ارديبهشت 1314 ـ ترديدي نيست كه به علت پيشرفتهاي سريع انسان در زمينه‌هاي علوم و تكنولوژي، وجود چنين مؤسسه‌اي براي هر كشوري ضروري است. اما متأسفانه فضل‌فروشان كم مايه در اين مؤسسه جاي گرفتند و قبل از هرچيز به دشمني با زبان عربي پرداختند و سعي كردند كه واژه‌هاي نامأنوس را جايگزين واژه‌هاي عربي...
رجال عصر پهلوي «ارتشبد نعمت الله نصيري» نصيري رئيس ساواك و مسئول مستقيم شكنجه هزاران زنداني، و ايجاد رعب و وحشت در جامعه در بخش اعظم سالهاي حكومت شاه بود. او عامل كشتار متهمان بسياري در بازداشتگاهها بوده ولي پس از دستگيري از وجود هرگونه آزار و شكنجه در زندانها اظهار بي‌اطلاعي كرد و فقط گفت «در دو روزي كه در بازداشت هستم متوجه شدم در زندانهاي شاه شكنجه هم وجود داشته است!» * * * * ارتشبد نعمت‌الله نصيري (كه از بهمن 1343 تا خرداد...
