مقالات

اسناد تحولات ايران در آرشيو ملي بريتانيا

اسناد تحولات ايران در آرشيو ملي بريتانيا خودكامگي مطلق شاه، بي‌اراده بودن نهادهائي مانند مجلس و حزب رستاخيز در برابر اراده شاه، عدم امنيت شغلي در رژيم گذشته، وجود سانسور و اختناق مطبوعاتي، فرار ايرانيان تحصيلكرده، سركوب آزاديهاي سياسي و بسياري ديگر از نابسامانيهاي ايران عصر پهلوي دوم، از جمله موضوعاتي هستند كه به صورت گزارشي مستند به نقل از «آنتوني پارسونز» آخرين سفير انگليس در حكومت شاه در آرشيو ملي بريتانيا به معرض...

جمهوري رضاخاني

جمهوري رضاخاني اصرار رضاخان به برقراري "جمهوري" در ايران و حمايت حكومت سلطنتي انگليس و اكثر مستبدين فعال در كشور از اين اصرار، تنها گامي براي پايان بخشيدن به حكومت قاجار و نظام مشروطه و از ميان برداشتن قانون اساسي بود. رضاخان صرفاً به ديكتاتوري خود مي‌انديشيد در حالي كه اين انديشه با مفهوم واقعي جمهوري‌خواهي در تضاد كامل بود. * * * * امروزه و به مدد اسناد و مدارك و شواهد بسياري كه در دسترس علاقمندان به مطالعات و بررسي‌هاي...

اولين سانسورها

اولين سانسورها اولين شوكي كه در تاريخ بر مطبوعات ايران وارد شد، توقيف نشريه‌اي بود كه تنها يك روز از انتشار آن مي‌گذشت. روز 9 محرم سال 1293 نشريه «ميهن» در اولين و آخرين شماره‌اش به دليل آنكه منافي خواست و ديدگاه ناصرالدين شاه بود، توقيف و نسخه‌هاي آن جمع‌آوري شد. اولين مقررات رسمي براي سانسور در مطبوعات ايران نيز در دوران حكومت ناصرالدين شاه قاجار وضع شد. در ربيع‌الثاني 1302 (1884 ميلادي) به دستور ناصرالدين شاه، «اداره سانسور»...

بازكاوي نقش پاكروان در فاجعه «گوهرشاد»

بازكاوي نقش پاكروان در فاجعه «گوهرشاد» سرلشكر پاكروان كه در ابتداي ماجراي كشف حجاب حامي متانت و مخالف كاربرد زور براي بي‌حجاب كردن زنان بود، به تدريج چنان خشن و سركوبگر شد كه حتي افرادي كه زنان خود را براي در امان ماندن از گزند مأموران رضاشاه در خانه نگاه مي‌داشتند، را نيز تهديد كرد.    يكي از نظاميان عصر رضا شاه كه به دليل نقش سركوبگرانه‌اش در واقعه موسوم به «كشف حجاب» و به ويژه در كشتار مردم در مسجد گوهر شاد از او به...

فرهنگستان رضاشاهي!

فرهنگستان رضاشاهي! در زمان رضاشاه مؤسسه‌اي به نام فرهنگستان جهت وضع واژه‌هاي جديد و رايج ساختن آنها ميان مردم بوجود آمد. ـ‌چهارم ارديبهشت 1314 ـ ترديدي نيست كه به علت پيشرفتهاي سريع انسان در زمينه‌هاي علوم و تكنولوژي، وجود چنين مؤسسه‌اي براي هر كشوري ضروري است. اما متأسفانه فضل‌فروشان كم مايه در اين مؤسسه جاي گرفتند و قبل از هرچيز به دشمني با زبان عربي پرداختند و سعي كردند كه واژه‌هاي نامأنوس را جايگزين واژه‌هاي عربي...

رجال عصر پهلوي «ارتشبد نعمت‌ الله نصيري»

رجال عصر پهلوي «ارتشبد نعمت‌ الله نصيري» نصيري رئيس ساواك و مسئول مستقيم شكنجه هزاران زنداني، و ايجاد رعب و وحشت در جامعه در بخش اعظم سالهاي حكومت شاه بود. او عامل كشتار متهمان بسياري در بازداشتگاهها بوده ولي پس از دستگيري از وجود هرگونه آزار و شكنجه در زندانها اظهار بي‌اطلاعي كرد و فقط گفت «در دو روزي كه در بازداشت هستم متوجه شدم در زندانهاي شاه شكنجه هم وجود داشته است!» * * * * ارتشبد نعمت‌الله نصيري (كه از بهمن 1343 تا خرداد...

رضاخان باني جوك‌سازي عليه شماليهاa

رضاخان باني جوك‌سازي عليه شماليها بسياري از محققان بر اين اعتقادند كه ايجاد اختلاف ميان مردم از سياستهاي برنامه‌ريزي شده حكومت پهلوي اول و دوم با هدف تحكيم سلطه بر جامعه بوده است. ترسيم تصويري موهن از شخصيت شمالي‌ها، قزويني‌ها، تركها، اصفهاني‌ها و ... تبليغ مستمر بر اين گونه اهانتها از طريق ساختن جوك و لطيفه، در فرهنگ ملي و تاريخي مردم ايران جائي نداشته است. در اين رابطه مطلبي را برگزيده‌ايم كه خواندن آن خالي از لطف...

ايران در آستانه كودتا

ايران در آستانه كودتا پس از انعقاد قرارداد 1919 ميان دولت وثوق‌الدوله با انگليسي‌ها كه طي آن اداره امور مالي و نظامي ايران به عهده مستشاران انگليسي واگذار شد، مقامات بريتانيائي عليرغم امتناع مجلس شوراي ملي از تصويب اين قرارداد شديداً بر لزوم اجراي آن پافشاري مي‌كردند. دولت بريتانيا مستشاران نظامي و مالي خود به نامهاي ديكسن و آرميتاژ اسميت را بدون در نظر گرفتن غير‌قانوني بودن قرارداد از نظر قانون اساسي ايران به تهران...

تأملی در سهم علمای عتبات در انقلاب مشروطیت

تأملی در سهم علمای عتبات در انقلاب مشروطیت درباره نقش عتبات در انقلاب مشروطیت، به ویژه در خصوص تأثیر سه مجتهد بزرگ ساکن عتبات در این نهضت، یعنی آیت‌الله ملامحمد‌کاظم خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و حاجی میرزا حسین تهرانی، در خلال پژوهش‌های انجام گرفته در خصوص مشروطیت مطالب اندکی نوشته شده است. نگاهی از نزدیک به تحولات مشروطیت، نشان می‌دهد که این سه عالم نجف در رهبری تحولات مذکور از جایگاهی تعیین کننده و اساس برخوردار...

صعود رضاخان و سقوط قاجار

صعود رضاخان و سقوط قاجار چنین به نظر می‌رسد که با کودتای سوم اسفند 1299 و سپس صعود رضاخان بر سریر قدرت دستاوردهای سالیان طولانی تلاش و جانبازی مردم ایران جهت رهایی از فشارهای عدیده خارجی و به ویژه مقابله با حکومتهای مستبد داخلی به یکباره از میان رفت و آخرین کورسوی مشروطه‌خواهی و آزادی‌طلبی جامعه ایرانی که برغم تمام مشکلات پیش رو می‌توانست در آینده‌ای نه چندان دور بر بستری کم‌تنش‌تر به حرکت آرام خود ادامه دهد، به خاموشی...

بریگاد قزاق نیروی بیگانه در ایران

بریگاد قزاق نیروی بیگانه در ایران ویژگی‌های جغرافیایی، ایران را در طول تاریخ مورد تهاجم قدرت‌های گوناگون قرار داده است. این مسئله به خصوص پس از تأسیس سلسله صفویه قوت و شدت بیشتری یافته است. زیرا از این زمان به بعد اروپایی‌ها حضور خود را درمنطقه گسترش داده‌‌اند. به شکلی که حضور آنان در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌های کشور نقش به سزایی داشته است. با این حال علیرغم تعرضاتی که نسبت به خاک ایران می‌شد سلاطین ایرانی همواره در تشکیل...

نگاهی به زندگی و آثار استاد علی دوانی

نگاهی به زندگی و آثار استاد علی دوانی حجت‌الاسلام علی دوانی از اندیشمندان و اساتید برجسته تاریخ اسلام در روز 18 دی 1385 دار فانی را وداع گفت. برای آشنائی بیشتر محققان و پژوهشگران با شخصیت علمی و آثار و افکار آن فقید سعید، اقدام به انتشار آخرین مصاحبه ایشان می‌کنیم. متن حاضر، شامل خلاصه‌ای از آخرین گفت و گوی مشارالیه با نشریه «افق حوزه» است که در شماره‌های 123 و 124 مورخ 10 و 17 مهر 1385، سه ماه قبل از رحلت آن بزرگوار به چاپ رسیده...

اعترافات یک دیپلمات آمریکائی

اعترافات یک دیپلمات آمریکائی «هنری پرچت»، مدیر بخش ایران در وزارت امور خارجه امریکا، بین سال‌های 1980 ـ 1978، در جریان انقلاب ایران، پُستی کلیدی داشت. پیش از آن، بین سالهای 1972 تا 1976 در مقام مأمور سیاسی ـ نظامی در سفارت امریکا در تهران انجام وظیفه کرده بود. در این جا گزیده‌ای از مصاحبه وی با چارلز استوارت کندی، مورخ شفاهی انجمن آموزش و مطالعات دیپلماتیک از نظرتان می‌گذرد.  شما در ماه ژوئن1978 مدیریت بخش ایران [در وزارت امور خارجه...

زندگی و زمانه علی‌اکبر داور

زندگی و زمانه علی‌اکبر داور علی‌اکبر داور وزیر مالیه حکومت رضاخان در سال 1264 ش در تهران متولد شد. پدرش سالها خزانه‌دار دربار قاجار بود. علی‌اکبر دروس مقدماتی زبان فارسی، عربی، حساب، تاریخ و جغرافیا را نزد معلمین خصوصی فرا گرفت. با توصیه یکی از درباریان مظفرالدین شاه قاجار و در سن 15 سالگی برای تحصیل رشته پزشکی وارد مدرسه دارالفنون تهران شد. پس از چند سال ادامه تحصیل، در رشته پزشکی را رها کرد و به تحصیل در علوم انسانی روی...

نقد کتاب حاطرات شاپور بختیار

نقد کتاب حاطرات شاپور بختیار «خاطرات شاپور بختیار ـ آخرین نخست‌وزیر رژیم پهلوی» عنوان کتابی است که اخیر منتشر شده است. این خاطرات در اسفند ماه 1362 در پاریس توسط آقای صدقی (یکی از همکاران طرح تاریخ شفاهی ایران وابسته به مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد) ضبط شده است، اما پس از 18 سال برای اولین بار در ایران عرضه می‌شود. این کتاب توسط دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران مورد نقادی و بررسی قرار گرفته است. توجه خوانندگان گرامی...

حزب رستاخیز به روایت 10 سند

حزب رستاخیز به روایت 10 سند در 11 اسفند 1353 به دستور محمد‌رضا پهلوی حزب رستاخیز با هدف برقراری سیستم تک‌حزبی در کشور به وجود آمد، در 21 اسفند 1353، امام خمینی عضویت در آن را تحریم کردند و شاه در اردیبهشت 1357 تصریح کرد که این حزب به اهدافی که برایش در نظر گرفته شده بود، نرسید. شاه درکتاب «پاسخ به تاریخ» نیز نوشت: «غلط بودن فکر ایجاد این حزب در عمل به اثبات رسید». اسنادی که ذیلاً مشاهده می‌کنید تا حدی وضعیت درونی حزب رستاخیز، جایگاه...

سقوط

سقوط درباره علل سقوط سلطنت پهلوی سخنان بسیاری گفته و نوشته شده است. حلقه وصل و نقطه تلاقی همه این سخنان چند عاملی بودن این پدیده است، به عبارت دیگر تمام تحلیلها و بررسیها نشان می‌دهد که سقوط سلطنت پهلوی، به سان سایر رویدادهای اجتماعی و سیاسی، حادثه‌ای چند عاملی است. «وابستگی» و «سلطه» دو روی سکه‌ای است که از عوامل اصلی برچیده شدن نظام شاهنشاهی با ادعای قدمت 2500 ساله در ایران شمرده می‌شود. در مباحث علوم سیاسی وابستگی را...

بازنگری ریشه‌های انقلاب

بازنگری ریشه‌های انقلاب انقلاب مشروطیت ایران (1285 ش / 1906 م / 1324 ق) که به هدف پایان استبداد داخلی و در درجه دوم به منظور کاهش فشارهای خارجی در بیش از یکصد سال قبل به پیروزی رسید، خیلی زود دچار بحران‌های عدیده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داخلی و مشکلات روز افزون خارجی شده در تحقق اهدفی که انقلابیون به دنبال آن بودند، با ناکامی مواجه شد. کودتای سوم اسفند 1299 و سپس صعود رضاخان به سریر سلطنت و حکومت، تقریباً به عمر نظام مشروطه پایان...

استاد آئینه‌وند: «به توان پژوهشی مورخان بومی خود تکیه کنیم»

استاد آئینه‌وند: «به توان پژوهشی مورخان بومی خود تکیه کنیم» در پی انتشار دیدگاههای استاد صادق آئینه‌وند در مجله الکترونیکی «دوران» ـ ماه شهریور ـ یکی از خوانندگان علاقه‌مند به تاریخ‌نگاری طی نامه‌‌ای ضمن تقدیر از مجله دوران بخاطر انعکاس نظرات مفید و سازنده استاد، خواستار دریافت جواب چند سؤال دیگر در زمینه تاریخ و تاریخ‌نویسی از ایشان شد. سؤالات مورد نظر این خواننده گرامی را نزد استاد بردیم و پاسخ آن را نیز در...

نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران

نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران مصرف مواد مخدر سابقه بسیار طولانی دارد و اقوام مختلف آن را به صورت‌های متنوع مورد استفاده قرار می‌دهند. اگر چه نحوه استفاده و تأثیر این مواد بر جسم و روح و اغلب موارد به لحاظ داروئی و درمانی بوده است، و هنوز هم مشتقات و ترکیبات برخی از مواد مخدر به عنوان داروهای تسکین دهنده مورد استفاده قرار می‌گیرند، لیکن در دنیای امروز اکثر افراد فقط تغییرات روانی را در مصرف این‌گونه مواد...

چگونه رئیس نظمیه رضاخان از ایران گریخت

چگونه رئیس نظمیه رضاخان از ایران گریخت یکی از رخدادهای خواندنی تاریخ معاصر ایران ماجرای فرار سرلشکر آیرم‌خان رئیس نظمیه رضاشاه از ایران است. سرلشکر محمد‌حسین آیرم از نظامیان سفاک دوره حکومت رضاشاه در سال 1261 متولد شد. او پس از تحصیلات مقدماتی رهسپار روسیه شد و در مدرسه نظام آن کشور آموزش دید. او با درجه افسری وارد قزاقخانه شد و توانست مترجم لیاخوف فرمانده قزاقها شود. آیرم‌خان با تسلط کامل به زبان روسی به تهران بازگشت و به...

ثقة‌الاسلام و روسها

ثقة‌الاسلام و روسها میرزا علی‌آقا ثقة‌‌الاسلام فرزند حاج میرزاموسی ثقة‌‌الاسلام، در ماه رجب سال 1277 ق در تبریز دیده به جهان گشود و زیر نظر و مراقبت پدر به تحصیل علوم شرعی و مشی در طریقه روحانیت کوشید. پس از آنکه علوم مقدماتی فارسی وعربی را آموخت، ازدواج نموده به سال 1300 ق با همسر خود به عتبات عالیات رهسپار شد و در حوزه درس شیخ محمد‌حسین فاضل اردکانی و شیخ زین‌العابدین مازندرانی به تکمیل معارف اسلامی پرداخت تا به مقام...

رجال عصر پهلوی سپهبد ناصر مقدم آخرین رئیس ساواک

رجال عصر پهلوی سپهبد ناصر مقدم آخرین رئیس ساواک پیشینه: سپهبد ناصر مقدم آخرین رئیس ساواک (خرداد 1357 ـ بهمن 1357) فرزند یعقوب در سوم تیر 1300 درتهران متولد شد. نام خانوادگی وی در آغاز «مقدم چهارگریل‌اصل» بود که پس از مدتی به مقدم‌راد و نهایتاً به مقدم تغییر پیدا کرد. همچنان که از نوشته‌های خود او برمی‌آید تا سن ده سالگی تحت تکفل پدر زندگی می‌کرده و از آن پس دایی‌اش حسین مقدم عهده‌دار وظیفه نگهداری او شد و چنانکه خود او ذکر کرده...

دایرةالمعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان

دایرةالمعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان و جوانان مجموعه دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی، ویژه نوجوانان و جوانان از جمله آثار سودمند حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی برای نسل جوان و جستجوگر کشور می‌باشد. این مجموعه که جلد اول آن منتشر شده،‌ همانگونه که از نامش پیداست اثری جامع در معرفی ابعاد مختلف انقلاب اسلامی است. در مقدمه نخستین جلد این مجموعه می‌خوانیم: پدیده‌های اجتماعی،‌هر چند بزرگ، با گذر زمان و به ویژه با تغییر...

در اعتراض به مقاله توهین به امام خمینی در روزنامه اطلاعات

در اعتراض به مقاله توهین به امام خمینی در روزنامه اطلاعات از سردبیری استعفا کردم حسین بنی‌احمد سردبیر روزنامه اطلاعات در سالهای 1355 و 1356 در نشستی که با حضور جمعی از صاحبنظران در محل مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران برگزار شد، خاطرات خود را درباره مقاله «استعمار سرخ و سیاه» که به قلم مستعار «احمد رشیدی مطلق» نوشته شده و در 17 دی 1356 با پافشاری و تهدید ساواک در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید بیان کرد. در این جلسه که در دوازدهم بهمن 1383...

آرشیو شرکت نفت ایران و انگلیس؛

آرشیو شرکت نفت ایران و انگلیس؛ دریچه‌ای دیگر بر تحقیقات ایرانی یکی از غنی‌ترین منابع قابل تصور برای تدوین تاریخ معاصر ایران، خصوصاً تاریخ ایران در قرن بیستم، که اخیراً در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است آرشیو شرکت نفت انگلیس و ایرانِ سابق، بریتیش پترولیوم (BP) فعلی است که در حال حاضر در دانشگاه «واریک» شهر کاونتری در انگلستان مستقر می‌باشد. آرشیو مفصل و غنی این شرکت بین‌المللی نفتی که بیش از سه کیلومتر فضای کتابخانه‌ی...

کمک 100 میلیون دلاری شیخ زائد به شاه در آستانه پیروزی انقلاب

کمک 100 میلیون دلاری شیخ زائد به شاه در آستانه پیروزی انقلاب یکی از دولتهائی که تا آستانه سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی حامی شاه و رژیم او محسوب می‌شد، حکومت امارات متحده عربی و شخص شیخ زائد بن سلطان آل نهیان حاکم این دولت بود. محمد یگانه رئیس کل بانک مرکزی رژیم شاه و وزیر دارائی این رژیم که کتاب خاطراتش اخیراً توسط مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد و به کوشش حبیب لاجوردی در مؤسسه انتشاراتی نشر ثالث منتشر شده...

آشنایی با رجال عصر پهلوی «پرویز نیکخواه»

آشنایی با رجال عصر پهلوی «پرویز نیکخواه» پرویز نیکخواه درنگارش مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» که حاوی توهین به امام خمینی بود و همچنین در سانسور مطبوعات عصر پهلوی دوم نقش داشت. او مقالات متعددی در دفاع از «انقلاب سفید» شاه نوشت و از تئوریسین‌های حزب رستاخیز بود.     پرویز نیکخواه از رجال سیاسی عصر پهلوی دوم، در 1318 در تهران متولد شد. او تحصیلات متوسطه رادر رشته ریاضی در دبیرستان ادیب به پایان برد و در 1337 برای...

شرق‌شناسی و مظلومیت تاریخ و فرهنگ ایران

شرق‌شناسی و مظلومیت تاریخ و فرهنگ ایران اروپائی‌ها خود را پیشقراولان فرهنگی و مدنی همه انسانها در همه مکانها و زمانها می‌شمارند و تصور می‌کنند تعالی و ترقی هر جامعه‌ای در آن است که خود را در مسیر «اروپایی شدن» قرار دهد ... به همین دلیل فرهنگهای دیگران را با دیدی حقارت آمیز، عقب‌مانده و بی‌ارزش در روزگار جدید معرفی می‌کنند.     استعمار و سلطه بیگانگان از سده‌های پیش بدین سو، نابودی فرهنگ ایران، یا انحراف آن را...

سرکه انداختیم شراب شد!

سرکه انداختیم شراب شد! (ندامت مشروطه‌خواهان در پایان کار) یکی از نقاط سیاه جنبش مشروطیت حذف مرحله به مرحله علما و مراجع دلسوز جامعه و در رأس آنها ضایعه به شهادت رساندن عالم مجاهد شیخ فضل‌الله نوری بود. این حوادث که توسط مخالفین جنبش مشروعیت صورت گرفت، موجی از تنفر و بیزاری از «مشروطیت» را در میان علما و طبقات مختلف مردم به وجود ‌آورد. مقاله زیر بازتاب این ضایعه بزرگ را در جامعه آن روز ایران به بحث گذارده...

...

109