مقالات

از میان نامه‌ها

«دیوید ویلیامسون» كاردار آمریكا در ایران عصر رضا شاه پهلوی در نامه‌ای به وزارت امور خارجه كشورش، به گوشه‌هائی از اختناق رضاخان علیه روحانیت اشاره كرده است. در این گزارش كه به تاریخ 12 اردیبهشت سال 1308 مخابره شده، چنین می‌خوانیم: احتراماً به اطلاع می‌رساند كه اوضاع سیاسی داخلی در ماه گذشته بسیار آرام بود... شاه دارد همچنان به جنگ خاموش ولی مؤثرش بر ضد قشر روحانی ادامه می‌دهد. روش او ساده‌ترین روش است. ملاهای با نفوذ را پنهانی...

مناصب و فعالیت های محمد علی فروغی

محمد علی فروغی در سال 1254شمسی در تهران متولد شد. پدرش محمدحسین ـ ذكاءالملك ـ از ادیبان، شعرا و دانشمندان عصر ناصرالدین شاه قاجار بود . گفته می شود جد اعلای این خانواده از یهودیان بغداد بود که برای تجارت به ایران آمد و در اصفهان سکنی گرفت و مسلمان شد. پدر فروغی، محمد حسین ذکاءالملک متخلص به فروغی، از معاریف فرهنگی زمان خود به شمار می رفت. فروغی در خلال تحصیلات خود زبان عربی و فرانسه و علوم ریاضی، فیزیك‌، شیمی و طبیعی را فراگرفت و در...

انگلیسی‌ها و روس‌ها اولین مسببان سانسور مطبوعات در ایران

از سال 1216 هـ . ش كه نخستین روزنامة فارسی زبان در ایران به نام كاغذ اخبار از سوی میرزا صالح شیرازی منتشر شد تا انقلاب مشروطه (1285 هـ . ش) دوره تأسیس و تكوین مطبوعات ایران است. در این دوره شمار نشریات و روزنامه‌ها كم‌كم افزایش یافت و به موازات گسترش فعالیت مطبوعاتی، دولت درصدد كنترل مطبوعات برآمد و بدین ترتیب نهاد سانسور شكل گرفت. از انقلاب مشروطه تا تثبیت قدرت رضاشاه فعالیت‌های مطبوعاتی ایران با وجود محدودیت‌ها و فشارهای...

«كنفرانس تهران»

در فاصله روز های ششم تا نهم آذر 1322 و در بحبوحه جنگ دوم جهانی، تهران میزبان رهبران سه كشور متفقین یعنی فرانكلین روزولت رئیس جمهور آمریكا، وینستون چرچیل نخست‌وزیر انگلیس و ژوزف استالین رئیس جمهور شوروی بود. این سه كشور در سالهای جنگ دوم جهانی سه كنفرانس مهم در تهران، یالتا و پوتسدام تشكیل دادند و در آنها ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود درباره شرائط بین‌المللی و اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و همچنین تقسیم ممالك جهان به...

اسدلله علم : هرگز شاه را نمی‌بخشم

پس از اجرای انتخابات مجلس 21، زمینه برپایی حزب تازه‌ای فراهم آمد كه در 24 آذر 1342 به نام «ایران نوین» رسمی و حسنعلی منصور، نماینده تهران در مجلس، دبیر كل آن شد. بیشتر نمایندگان مجلس، با هم‌آهنگی پیشین در این حزب نوپا عضو شدند و از آن پس به ظاهر می‌بایست حكومت حزبی بر سر كار باشد. در آن هنگام روشن بود كه دولت علم، رفتنی است و به جای وی، منصور نخست‌وزیر خواهد شد. شاه به رغم روش رایج خود، علم را از برنامه‌های آینده آگاه ساخت و بدین سان...

اولین فراماسون ایرانی كیست؟

نایب‌السلطنه عباس میرزا پسر فتحعلی‌شاه در دوران حاكمیت خود بر تبریز، شش نفر را روانه انگلستان كرد. این شش نفر عبارت بودند از: میرزا صالح شیرازی، میرزا جعفر مهندس، میرزا جعفر طبیب، میرزا رضا (مترجم فارسی ناپلئون بناپارت)، محمد‌علی شاگرد قورخانه و میرزا حاجی بابا كه خود در لندن مشغول تحصیل علم طب بوده است. در میان این عده، میرزا صالح شیرازی، به خط خود سفرنامه‌ای نوشته كه از روز حركت كردن از تبریز به همراه كلنل «میجر دارسی» به...

میرزا كوچك خان ، بزرگ مردی در جنگل

قیام میرزا كوچك خان جنگلی از جمله نهضتهایی است كه با اندیشه اسلامی شكل گرفت، امّا با خیانت روس‌های بلشویك و نظامیگری سركوبگرانه رضاخان به شكست انجامید. میرزا یونس معروف به «میرزا كوچك‌» در 1298 هـ در رشت متولد شد. در نوجوانی برای تحصیل علوم دینی به مدارس مذهبی رفت و مدارج علمی را طی كرد . در 1326 هـ در گیلان به صفوف آزادیخواهان پیوست و برای مقابله با محمدعلی شاه قاجار عازم تهران گشت . در ماجرای اولتیماتوم روسیه كه منجر به تعطیلی...

راهی که مدرس گشود

مدرس شهید در مسیر مبارزات و مجاهدات علمی و عملی خود اصول و روش‌های ارزشمندی را بر جای گذاشت که تاریخ تحولات معاصر ایران را تحت‌تأثیر خود قرار داد. از جملۀ این اصول ارزشمند اصل «موازنۀ عدمی» در عرصۀ سیاست خارجی و در مقابل قدرت‌های بزرگ است. این اصل، که به معنای نه گفتن به همۀ قدرت‌های سلطه‌جو و سلطه‌گر بیگانه است توسط دولت ملّی دکتر محمد مصدق با عنوان «موازنۀ منفی» و در نظام جمهوری اسلامی با شعار «نه شرقی و نه غربی» تداوم و...

آمریکا؛ تلاش تا آخرین لحظه برای حفظ شاه

آمریکاییان با همه اختلافات درونی و تحلیل های غلط بر سریک موضوع اجماع داشتند و آن این که با سقوط شاه و پیروزی امام خمینی منافع آمریکا در معرض خطر قرار خواهد گرفت. از این جهت تمام راه های ممکن را برای حفظ منافع خود در ایران بررسی و اقدامات لازم را اجرا می کردند. با اوج گیری انقلاب و سقوط دولت نظامی ازهاری، کارتر دستور داد تا «شورای امنیت ملی» «در ظهر روز سوم ژانویه (13دی )» تشکیل گردد تا به بررسی اوضاع ایران بپردازند. جلسه تشکیل...

«مدرس» در نگاه كاردار آمریكا

«والاس موری» چهاردهمین نماینده سیاسی آمریكا در ایران بود. او در 1324 شمسی به مقام سفیری در ‏تهران منصوب شد و مدت مأموریتش مانند بسیاری دیگر از همكارانش در ایران از نظر زمانی محدود و ‏كوتاه بود. همتای ایرانی او در واشنگتن حسین علاء بوده است.‏ والاس موری در اوایل حكومت رضاخان كاردار كشورش در تهران بود. او پس از ملاقاتی كه در 18 مهر ‏‏1303 با مرحوم سیدحسن مدرس رهبر جناح اقلیت مجلس شورای ملی داشت، گزارشی از این ملاقات را ‏به وزارت امور...

آیشمن ایران

سرتیپ حسین آزموده دادستان نظامی تهران در دوران كابینه سپهبد فضل الله زاهدی ، از نخستین نظامیانی بودكه حبس و شكنجه زندانیان عصر پهلوی را آغاز كرد . او گروه گروه از محبوسین را بی هیچ محاكمه ای به چوبه دار می سپرد . در نیمه های شب به دیدن زندانیان سیاسی می رفت و گروهی را برای مرگ جدا می كرد ، برخی را دستور می داد در سحرگاه تیرباران كنند و گروهی را در هواپیما می نشاند . بعد هم خلبان به سوی كویر قم به پرواز در می آمدو همه سرنشینان هواپیما...

«بانك استقراضی» ابزار سلطه روسیه

بانك استقراضی در 1308 ق، اندكی پس از بانك شاهنشاهی، تأسیس شد. پولیاكف (Poliakov) از اتباع روسیه، تأسیس آن را به ناصر‌الدین شاه پیشنهاد داد؛ ناصر‌الدین شاه كه علاقه‌زیادی به پولیاكف داشت، اجازه تأسیس شركتی را صادر كرد كه به معاملات رهنی بپردازد و امور بانكی را نیز بر عهده داشته باشد. به موجب مفاد امتیاز‌نامه، ناصر‌الدین شاه به پولیاكف، رایزن عمومی (جنرال كنسول) ایران، و روشر (Roscher) و عده‌ای دیگر اجازه می‌داد تا شركتی استقراضی به...

روز دانشجو

در تاریخ 24 آبان اعلام شد که نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا از طرف آیزنهاور به ایران می‏آید. نیکسون به ایران می‏آمد تا نتایج «پیروزی سیاسی امیدبخشی را که در ایران نصیب قوای طرفدار تثبیت اوضاع و قوای آزادی شده است» (نقل از نطق آیزنهاور در کنگره آمریکا بعد از کودتای 28 مرداد) ببیند. در مقابل دانشجویان مبارز دانشگاه نیز تصمیم گرفتند که در فضای حکومت نظامی بعد از کودتای سیاه، هنگام ورود نیکسون، نفرت و انزجار خود را به دستگاه کودتا...

پنج خاطره مطبوعاتی

مشروطه اوّل هنوز یك ماه از اعلان مشروطیت نگذشته بود كه اولین روزنامه چهار صفحه‌ای و به قطع كوچك بنام «صبح صادق» تحت مدیریت مؤیدالممالك در تهران انتشار یافت. اداره این روزنامه در خیابان لاله‌زار بود و روزانه در حدود دویست تا سیصد نسخه تیراژ داشت، و هر نسخه دو شاهی به فروش می‌رفت. در آن موقع دوازده تا سیزده سال داشتم و كار روزنامه‌فروشی من با انتشار این روزنامه آغاز گردید. آن روزها در تمام تهران فقط چهار روزنامه‌فروش بودند كه...

تحریم حزب رستاخیز

رستاخیز نام حزبی است كه توسط محمد‌رضا پهلوی تأسیس شد. در 11 اسفند 1353 شاه در حضور نخست‌وزیر، نمایندگان مجلسین شورای ملی و سنا، رهبران احزاب و مقامات كشوری، تأسیس «حزب رستاخیز ملت ایران» را اعلام كرد و دستور داد تا همه مسئولین، رؤسای احزاب و مردم به عضویت حزب درآیند. همچنین امیر‌عباس هویدا، نخست‌وزیر را به دبیر كلی حزب برگزید. او در مورد كسانی كه مخالف عضویت در حزب بودند گفت: « كسی كه وارد حزب جدید نشود... وابسته به یك سازمان...

ماجرای قتل 11مسلمان در محله سعدی شیراز توسط بهایی ها

روزبیست و دوم آذرماه 1357 مردم محله سعدیه شیراز ، شاهد وقوع جنایتی هولناک توسط استوار "صفت الله فهندژ" ، بهایی بودند که در گردان پیاده ارتش خدمت می کرد. در اثر تیراندازی این جنایتکار از روی پشت بام خانه اش تعدادی از مردم محله سعدیه کشته و دهها نفر دیگر زخمی شدند. درسالروز وقوع این جنایت (22 آذر 1357) در مقاله پیش رو تلاش شده است با اتکاء به دو سند برجای مانده از ساواک و گزارش ژاندارمری استان فارس به وزارت کشور در آن زمان ، ماجرای...

حسنین هیكل نویسنده مصری: انقلاب اسلامی ایران، اولین نمونه در تاریخ است

هیكل نویسنده و متفكر نامدار عرب، از نزدیكترین یاران جمال عبد‌الناصر، رئیس جمهوری فقید مصر بود. هیكل به عنوان سردبیر روزنامه كثیر‌الانتشار «الاهرام» بیان‌كننده سیاست و خط‌مشی رژیم ناصر، به شمار می‌رفت. تحلیلهای سیاسی هیكل در الاهرام، بیشترین خواننده را در دنیای عرب داشت. وی از هواخواهان نهضت ملی ایران بود و پس از كودتای 28 مرداد 1332 كتابی تحت عنوان «ایران بر قله آتشفشان» نوشت. هیكل هنگام اقامت امام خمینی در فرانسه، در روز 2...

معرفی کتاب تشکیلات تهرانِ حزب توده به روایت اسناد ساواک

درزمستان سال 1392 مرکز بررسی اسناد تاریخی ایران کتاب جدیدی از سری کتابهای "چپ در ایران " را تحت عنوان "تشکیلات تهرانِ حزب توده به روا یت اسناد ساواک " منتشر ساخت. این کتاب درواقع هدیه ای به پژوهشگران تاریخ معاصر ایران بشمار می رود. زیرا با ارائه اسنادی که نخستین بارانتشاریافته است، ماجرای چگونگی نفوذ ساواک در حزب توده ایران را شرح و روایت میکند. و نشان می دهد چگونه حزب توده در آن زمان به عنوان یکی ازاهداف سازمان اطلاعات و امنیت...

دهخدا و مشروطیت

در نهضت مشروطیت، روزنامه صوراسرافیل و مقالات علی‌اكبر دهخدا از جایگاهی بلند برخوردارند و ما در اینجا نگاهی به زندگانی او و آثارش می‌افكنیم: علی‌اكبر دهخدا در سال 1257 شمسی (1297 هـ.ق/ 1879 میلادی) در تهران به دنیا آمد پدر دهخدا مرحوم باباخان از مردم قزوین بود كه پیش از تولد او به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. دهخدا زبان عربی و معارف اسلامی را در محضر دو تن از استادان وقت شیخ غلامحسین بروجردی و حاج شیخ هادی نجم آبادی آموخت و پس...

رابطه پنهان و آشكار آمریكا با بهائیان و تأثیر آن در ایران

بر اساس گزارش‌های رسمی، بهائیان از سال 1318 ه.ق فعالیت خود را در ایالت شیكاگو آغاز كردند. بهائیان آمریكا كه تحت حمایت دولت آمریكا بودند، به دستور میرزا حسینعلی در امر وقف املاك و بناهای خود به نام بهائیت تلاش فراوانی داشتند و هدایایی را جهت تشویق مردم و جذب آنان به بهائیت و گسترش بهائیت، وقف كرده و در اختیار رهبران بهائی قرار می‌دادند. شناسایی و ثبت املاك بهائیت ابتدا از آمریكا آغاز شد؛ در به رسمیت شناختن موقوفات بهائیان نیز...

سقوط هزار فامیل

«هزار فامیل» یك مفهوم قرارداد است كه به دودمان‌های حكومتگر ایران در دوران قاجار و پهلوی اطلاق می‌شود. باید توجه داشت كه در ایران «اشرافیت» به معنای اروپایی آن وجود نداشت. ثبات طولانی دودمان‌های سلطنتی و نظام ویژه فئودالی در اروپا سبب شد كه در برخی كشورهای اروپایی دودمان‌های اشرافی چند صد ساله و ریشه‌دار پدیدار شود. در ایران چنین ثباتی وجود نداشت و جابه‌جایی سلسله‌های پادشاهی به همراه خود زوال و نابودی دودمان‌های حكومتگر...

روایتی دیگر از عصر پهلوی

انگلیسی‌ها پس از تصرف نظامی ایران، بر این كشور و منابع نفتی آن تسلط كامل و دائم یافتند. تسلط كامل بر ایران از طریق حكومت استبدادی نظامی با كودتای 21 فوریة 1921 ممكن گردید. با توجه به مداركی كه وزارت امور خارجه به تازگی منتشر كرده مشخص شده است كه با وجود انكار انگلیسی‌ها، آنها كودتا را برنامه‌ریزی و هدایت كرده‌اند و نیروهای نظامی و سفارت انگلستان در این كودتا نقش داشته‌اند. كودتا را رضا میرپنج كه افسر قزاق گمنام و بی‌سوادی بود...

گرانی نفت چه بر سر ایران آورد؟ - نگاهی به گذشته‌ی برنامه‌ی توسعه

در دهه‌ی 50، با انفجار قیمت نفت، این گمانه پیش آمد که سیل ثروت نفت، دولت و ملتی را در خوشبختی و عزت غرق خواهد کرد. واقعیت اما با دولتی ورشکسته و ملتی جان به لب رسیده و در نهایت انقلابی عظیم، باژگونه شد. تاریخچه‌ی نفت در ایران، تاریخ تحولاتی شگرف و رویدادهایی حادثه‌ساز از جمله توطئه‌ی قدرت‌های بزرگ، غارت، ترور و یک کودتاست. بنابراین نفت برای ایران هم رحمت بوده و برکت و هم زحمت بوده و نکبت. بر این اساس، این نوشتار قصد دارد تا...

چرا برای دانشجویان، اسلام مبنای مبارزه بود؟ -به بهانه‌ی رویداد 16 آذر

هرچه به سال‌های پیروزی انقلاب نزدیک‌تر می‌شد، نقش و جایگاه امام در نزد دانشجویان بهتر و رفیع‌تر می‌گردید. در واقع این پذیرش امام از طرف دانشجویان به‌عنوان رهبر انقلاب، ثمره‌ی ورود مذهب و تفکر دینی به دانشگاه و توجه دانشجویان به انگاره‌های دین اسلام بود. انقلاب اسلامی یکی از جنبش‌های توده‌ای فراگیر در سطح جهان بود؛ چراکه در پیروزی آن، اقشار مختلف جامعه‌ی ایران مشارکت داشتند. دانشجویان و دانشگاهیان یکی از این اقشار...

دانشگاهی که شاه می‌خواست؛ دانشگاهی که شاه نمی‌خواست! - به مناسبت 16 آذر

دانشگاه با آغاز نوسازی دوره‌ی پهلوی دوم، اگرچه خود قالبی بود برای سکولاریزه کردن جامعه‌ی ایران و بنا بود زمینه‌ی سکولاریزه کردن جامعه را در بلندمدت فراهم آورد، اما «از قضا سرکنگبین صفرا فزود» و نتیجه‌ی معکوس داد. «دانشجوی ایرانی باید شجاع و فداکار باشد. باید بتواند اتحادیه‌ها و سازمان‌های دانشجویی به وجود آورد، اما نباید آن‌ها را سیاسی سازد. این به او مربوط نمی‌شود.» (بخشی از گفت‌وگوی امیرعباس هویدا با خبرنگاران، 8...

از دلدادگی تا وادادگی به چریک‌ها - گاهی به رابطه‌ی دانشجویان و جنبش‌های چریکی در مبارزه با پهلوی

جریان چپ و دانشجویان واگویه‌‌های بسیار با یکدیگر داشتند؛ واگویه‌‌هایی که در یک مقطع به سرزنش و گلایه بدل شد و موجبات ریزش دانشجویان از جریان چپ و سرخوردگی آنان را فراهم آورد. این نوشتار قصد دارد تا قهر پس از دلدادگی تا وادادگی دانشجویان از جریان چپ و گرایش به جریان اسلامی را مورد بررسی قرار دهد. دانشجویان از جمله عاملان اثرگذار در جریان انقلاب اسلامی بودند. نقش این قشر در فرآیند انقلاب اسلامی در طیفی از فعالیت‌‌های...

آیا میرزا برای تجزیه‌ی گیلان دست به سلاح برد؟ - به مناسبت شهادت میرزا کوچک جنگلی

اینکه جنبش‌های این دوره‌ی تاریخ معاصر و از جمله جنبش میرزا کوچک را با نیات تجزیه‌طلبانه تحلیل می‌کنند، ساخته‌وپرداخته‌ی تحلیل‌گران حامی خاندان پهلوی است که در تلاش بودند تا با تجزیه‌طلب نشان دادن میرزا و یارانش، حرکت رضاشاه را در جهت سرکوب آنان، مشروع جلوه دهند. در فاصله‌ی زمانی وقوع انقلاب مشروطه تا سلطنت رضاشاه، جنبش‌هایی در ایران اتفاق افتاد؛ از جمله جنبش و قیام شیخ محمد خیابانی، قیام کلنل محمد تقی پسیان و قیام...

نتایج تبعید آیت‌الله خامنه‌ای برای انقلاب اسلامی - نگاهی به مبارزات رهبر انقلاب در ایرانشهر

تبعید رهبر انقلاب به ایرانشهر چند نتیجه داشت. از جمله اینکه ارتباط بسیار نزدیک حضرت آیت‌‌الله خامنه‌‌ای با اهل تسنن و نفوذ بسیار زیاد ایشان در میان مردم ایرانشهر، موجبات ارسال پیام انقلاب به یکی از دوردست‌ترین مناطق ایران شد. نیروهای مذهبی را می‌بایست از جمله عمده‌ی مخالفان حکومت اقتدارگرایانه‌ی محمدرضا پهلوی دانست؛ نیرویی که سرانجام نیز توانست در قامت انقلاب اسلامی در برابر سلطنت پهلوی بایستد و آن را ساقط کند. حکومت...

چرا غرب در دهه‌ی 40 و 50 به توسعه‌ی ایران می‌اندیشید؟ - مروری بر ریشه‌های برنامه‌های اقتصادی پهلوی دوم

در این نوشتار، درصدد هستیم تا نشان دهیم که آیا توسعه‌ی اقتصادی ایران در زمان پهلوی براساس نیاز داخلی صورت گرفته بود یا اینکه پشت این مسئله، موضوع دیگری نهفته بود. از دهه‌ی 1960 به‌عنوان دهه‌ی استقلال کشورهای جهان سوم و تحرک این کشورها برای رسیدن به توسعه یاد می‌شود. در این مقطع، برخی از این کشورها برنامه‌ریزی برای توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی به‌منظور کاهش وابستگی به غرب و حفظ استقلال ملی را در دستور کار قرار دادند. این مسئله...

اشرف پهلوی؛ شاه یا خواهر شاه؟! - نگاهی به نقش‌آفرینی‌های اشرف در حوادث سیاسی زمانه‌اش

با نفوذ او بود که احمد شفیق، همسر مصری وی، که علی‌رغم مخالفت پدر و محمدرضا با اشرف ازدواج کرده بود، به ریاست کل هواپیمایی ایران دست یافت. اشرف همچنین در انتخابات مجلس شانزدهم، تعدادی از وکلای مورد اعتماد خود، همچون سرتیپ پیراسته و منوچهر تیمورتاش را به مجلس فرستاد. نگاهی به تاریخ معاصر ایران، به‌خصوص دوره‌ی پهلوی و قاجار، نشان می‌دهد زنانی که در حوادث کلان سیاسی کشور نقش‌آفرینی‌های تأثیرگذاری داشته‌اند، از انگشتان یک...

...

32

...