مقالات

سرنوشت کاپیتولاسیون در ایران

اصغر حیدری روابط استعماری همواره حول محور «امتیازات»، شناسایی و تحلیل شده‌اند. در میان انواع امتیازات واگذارشده به قدرت‌های استعماری، کاپیتولاسیون اهمیت ویژه‌ای دارد. سلب حق قضاوت، صریح‌ترین و شفاف‌ترین اقدام استعماری است که بیانگر رویکرد استعمارگران به هویت مناطق تحت استعمار می‌باشد. ازاین‌رو، عکس‌العمل این مناطق نسبت به آن نیز گویای پویایی هویت آن‌هاست. در این نوشتار، عمل‌ها و عکس‌العمل‌ها در این باره بررسی...

وضعیت حقوقی كاپیتولاسیون _سخنرانی دكتر گودرز افتخار جهرمی استاد دانشگاه شهید بهشتی

بسم‌الله الرحمن‌الرحیم. كاپیتولاسیون یا قضاوت كنسولی، ابتدا به وسیله كشورهای غربی به كشورهای شرقی تحمیل شد. دولت عثمانی با این كه دولت بالنسبه مقتدری بود، در برابر پیشرفتهای كشورهای غربی پذیرفت كه به آنها یك نوع مصونیت بدهد. شاید اولین باری كه این مصونیت‌ها و این قضاوت‌ كنسولی اعطا شد به كشور فرانسه بود. در ایران هم ابتدا در زمان صفویه قضاوت كنسولی به خارجیها داده شد. به خصوص در زمان شاه سلطان حسین صفوی كه به هلندی‌ها چنین...

کاپیتولاسیون چیست!؟ _ گفتگو با دکتر علی بیگدلی حقوقدان و استاد دانشگاه

* با تشكر از اینكه وقت خود را در اختیار ما قرار دادید. همانطور كه می‌دانید هدف اصلی گفت‌وگوی حاضر آن است كه درباره كاپیتولاسیون به بحث و تبادل نظر بپردازیم. سوال خود را این‌طور آغاز می‌كنم كه كاپیتولاسیون با این تعریفی كه امروزه از آن وجود دارد، در واقع در قرن بیستم مطرح شد، اما سابقه این موضوع به گذشته‌های خیلی دور بازمی‌گردد. در ابتدا خواهش می‌كنم كه ضمن توضیح مفهوم كاپیتولاسیون، به تحول این پدیده در طول تاریخ اشاره‌ای...

زمان شاه اصلاً تولید ملی نداشتیم و حتی تخم‌مرغ وارد می‌کردیم - مسعود رضایی در گفت‌وگوی تفصیلی با تسنیم

مسعود رضائی قائم‌مقام دفتر مطالعات و تدوین تاریخ معاصر ایران در گفت‌وگوی تفصیلی با خبرنگار سیاسی خبرگزاری تسنیم به بازخوانی تاریخی شکل‌گیری رژیم شاهنشاهی پهلوی پرداخت و در این بین نمونه‌های مستندی از وابستگی این رژیم به خارج به‌ویژه آمریکا و انگلیس، فسادهای اخلاقی و مالی دربار و خانواده پهلوی، شرایط وخیم اقتصادی ‌ایران قبل از انقلاب، نقش و میزان اهمیت رأی مردم در دوران پهلوی و ... را بازگو کرد. متن کامل این گفت‌وگوی...

چرا آیت الله بروجردی و امام، کاشانی را همراهی نکردند؟ - گفت‌وگو با موسی نجفی

محمدرضا اسدزاده: گفت وگو درباره نقش روحانیت در تاریخ معاصر ایران آنقدر حساس است که هم پرسیدن را دشوار می‌کند و هم پاسخ دادن را. دکتر نجفی عمیقا مدافع نقش مثبت روحانیت در جنبش ملی شدن نفت است. از هر دری که وارد شویم پاسخ او روشن است. او این تفکر که روحانیت در عرصه سیاسی آن دوره امکان حضور پیدا نمی‌کرد را چندان معتبر نمی‌داند. اما به این پرسش کامل پاسخ نمی‌دهد که آیت الله کاشانی که پیش از جنبش ملی شدن نفت هیچ حضوری در صحنه سیاسی...

آقای دکتر مصدق کاری برای مملکت نکرده است - اعلامیه آیت‌الله کاشانی خطاب به مردم ایران

بسم ‌الله الرحمن الرحیم ولا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم چون رادیو که بودجه آن از مال این ملت فقیر است و باید صرف تبلیغات و مطالب و مباحثه مفید به حال این ملت بشود فقط برای مقاصد شخصی و اقرار منافی مصالح ملت و مملکت و اشتباهکاری و بی‌آبرو نمودن مردم آبرومند و متهم داشتن اشخاص صالح و میهن‌پرستی که می‌توانند سد راه دیکتاتوری آقای دکتر محمد مصدق‌السلطنه بشوند به کار می‌رود و ممکن نیست بدان وسیله عقاید خود را به سمع...

نقد كتاب «پشت دیوارهای بلند»

« پشت دیوارهای بلند » عنوان کتابی است که در سال 1382 توسط خانم آذر آریانپور همسر دكتر شجاع‌الدین شیخ‌الاسلام‌زاده - وزیر بهداری رژیم پهلوی – به رشته تحریر درآمده است . خانم آریانپور نویسنده کتاب در سال 1318 خ. در تهران به دنیا آمد و دوران ابتدایی و دبیرستان را در همین شهر سپری ساخت در كلاسهای فوق برنامه‌های هنری با آقای شجاع‌الدین شیخ‌الاسلام‌زاده - دانشجوی سال آخر پزشكی - آشنا شد و پس از ازدواج، به اتفاق وی برای ادامه تحصیل به...

بقایی سیاستمداری غیر قابل پیش بینی

زندگی دكتر مظفر بقائی كرمانی چند مرحله اساسی را در بر می گیرد: مرحله نخست از بدو تولد او شروع می شود و تا مقطع استخدام در دانشگاه تهران تداوم می یابد. در این دوره او شاهد نقل مكان پدرش میرزاشهاب راوری از تهران به كرمان بود. نیز در این دوره او به فرانسه اعزام شد تا ادامه تحصیل دهد. در این دوره حوادث ریز و درشت فراوانی در صحنه سیاسی ایران به وقوع پیوست كه مستقیم و غیرمستقیم در تكوین نگرش سیاسی او مؤثر بود، از جمله تمدید ، محاكمه نصرت...

شاه : سقوط سلطنت ، تقدیر الهی بود

در روزهای غربت از این حوادث و بگو و مگوها وجود داشت. اما خود شاه مخصوصاً در باهاماس و مصر و مكزیك هر وقت فرصت پیش می‌آمد بیشتر درباره گذشته حرف می‌زد. ولی حقیقت این است كه شوك وارده به شاه به گونه‌ای بود كه او هرگز از این حالت افسردگی بیرون نیامد و در همین حالت بود تا از دنیا رفت. تا آن موقع هم هنوز به خودش نیامده بود و گیج به نظر می‌رسید. در باهاماس، در گفتگوهای دو نفری كه داشتیم برای من از پیشرفت‌های دوران پهلوی حرف می‌زد. خطابش...

ظهور و سقوط کابینه سه ماهه سید ضیاء ....

دکتر حسین آبادیان رئیس‌الوزرای كودتای سوم اسفند رضاخان ، سیدضیاءالدین طباطبایی، پسر سیدعلی‌آقا یزدی بود. وی روزنامه‌نگاری بود جنجالی و مدیر روزنامه رعد؛ مقالات مشعشع او در حمایت از قرارداد 1919 زبانزد عام و خاص بود و انصاف باید داد دلیل‌های عقل‎پسندی در دفاع از قرارداد مطرح می‎نمود. اینک همو در سمت رئیس‎الوزرا با هر دستورالعملی که صادر می‎کرد، مضمون یکی از مقالات خویش را در نوشته‎های سابقش نفی می‎نمود. او با ملاحظه...

نقبی به نهضت آزادی

انتخابات دوره سوم مجلس شورای اسلامی گمانم در 21 فروردین سال 1367 برگزار شد. در زمستان سال 66 سلسله مسائلی اتفاق افتاد، از جمله اینكه نهضت آزادی فعال شد تا در انتخابات شركت كند. این را بگذاریم در كنار سایر فعالیت‌های نهضت آزادی شامل انتشار بیانیه‌‌ها، سخنرانی‌هایی كه در استان‌های مختلف انجام می‌دادند و عمده صحبت‌هایشان هم در ارتباط با جنگ و شیوه رهبری امام و اصل ولایت فقیه بود و بسیاری از مبانی و اصول را زیر سؤال می‌بردند و در...

مرگ راجی

محمود فاضلی وی به دلیل پیوستگی کامل پدرش عبدالحسین راجی به لژ فراماسونری و عضویت در کابینه منوچهر اقبال، توانست در حلقه اول پهلوی‌ها قرار گیرد. همانند پدر خود که شغل اداری را از شرکت نفت شروع کرده بود، او نیز در شرکت نفت جذب شد و به چند ماموریت رفت و مدیران وقت به ویژه عبدالله انتظام مدیرعامل شرکت ملی نفت از وی رضایت کامل داشتند. در شرکت نفت راجی با امیرعباس هویدا (مدیر اداری وقت) آشنا شد و در همین موقعیت ماند تا زمانی که هویدا...

كژراهه، سند ارزشمند تاریخ معاصر ایران

كژراهه، سند زنده افشاگری سیاسی‌ـ تاریخی است كه خاطرات طبری را در بر می‌گیرد. انتشار این اثر بازتاب وسیعی در داخل و خارج كشور داشت و آنچه را كه تاكنون به عنوان «اسرار» درون حزب توده شمرده می‌شد در سطح افكار عمومی انتشار داد. انتشار كژراهه صدها پرسش را در ذهن علاقمندان و پیروان ماركسیسم كاشت و تكاپوی جدی در آنان برای شناخت گذشته خود پدید ساخت. نخستین و مستقیم‌ترین بازتاب این ضربه روانی‌ـ سیاسی به صورت افشاگری‌های ایرج اسكندری...

نقش مرموز انگلیسی ها در ماجرای ترور شاه

در بهمن ماه 1327، در پی حادثه ترور نافرجام محمد رضا شاه، حزب توده غیرقانونی اعلام گردید مرحله جدیدی از فعالیت آن ‌آغاز شد. این دوره، كه تا 28 مرداد 1332 و تجدید حاكمیت دربار امتداد یافت، از بغرنج‌ترین و پرحادثه‌‌ترین فصل‌های تاریخ معاصر ایران است. در این دوران، حزب توده، بطور «غیر قانونی» و با بهره‌گیری از سازمان‌های جنبی علنی خود، به حیات سیاسی خویش ادامه می‌دهد و در حوادث كشور نقش مهمی ایفاء می‌كند، تا بالاخره در پی كودتای 28...

نظام اطلاعاتی در ایران قدیم

در نوشته‌ها و آثار مورخان و پژوهشگران، اخبار قابل اعتنا و متقنی دربارهدستگاهها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی ایران قدیم و عهد باستان دیده نمی‌شود؛ و اساساً محققان در این زمینه به ندرت به اطلاعاتی دست یافته‌اند. آنچه امروزه تحت عنوان دستگاهها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی از آن یاد می‌شود در نظام سیاسی ـ اجتماعی عهد باستان محلی از اعراب نداشته و اصولاً ارتباطات اجتماعی ـ سیاسی مردمان آن روزگاران هنوز ابتدایی بود. با تمام این احوال،...

کاپیتولاسیون ؛ سکوت رجال و احزاب سیاسی

متن زیر چکیده سخنرانی آقای قاسم تبریزی؛ از پژوهشگران مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی است که در نشستی که به مناسبت چهلمین سالگرد تصویب لایحه كاپیتولاسیون برگزار شد ایراد گردید . دراین نشست که روز دوشنبه 11 آبان 1383 در محل موزه «تماشاگه زمان» برگزار شد، تاریخچه كاپیتولاسیون در ایران بررسی شده و سپس به موضوع احیاء آن در دورة پهلوی اول پرداخته شد؛ اما عمدة بحث مربوط به تصویب مصونیت لایحه مستشاران امریكایی در ایران در سال 1343 بود كه...

افتراق آزادیخواهی در ایران و اروپا ـ سخن نخست

برای درک عظمت و اهمیت نقش علمای دین در قرون اخیر ٬ بدواً نیازمند درک اهمّ تفاوت هایی هستیم که در نهضت های آزادی خواهی اروپا و ایران وجود داشت. نهضت قانون خواهی و مبارزه با استبداد در غرب الزاماً سکولار بود؛ چرا که کلیسا مشروعیت استبداد را امضا می کرد و پشتوانه سلطنت ها و حکومت های خودکامه بود. مشروطه ، جمهوری ، قانون و جامعه مدنی زمانی توانست در اروپا تحقق یابد که دینِ تحریف شده حامی استبداد رنگ باخت و از زندگی سیاسی جامعه حذف...

نقش علمای آذربایجان در جنبش تنباکو

جنبشی که علیه امتیاز تنباکو در ایران شکل گرفت از دو جهت قابل تامل و دقت است، از یک سو نقش رهبری علما در این حرکت عظیم اجتماعی و از سوی دیگر رودررو قرار گرفتن سلطنت و روحانیت شیعه. جنبش تنباکو به نظر اکثر صاحب‌نظران مسائل تاریخ ایران، پیش‌درآمدی بوده برای انقلاب مشروطه. اغلب منابعی که به بحث و بررسی در تاریخ مشروطه به طور سنتی پرداخته‌اند فصلی را به این مهم اختصاص داده‌اند. اعطای امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکو به اتباع...

نقش هیرمند در روابط سیاسی ایران و افغانستان

رود هیرمند همواره علت اصلی اختلافات میان ایران و افغانستان بوده است. در دوره حکومت قاجاریه در ایران، دولت استعمارگر انگلیس با استفاده از ضعف حکومت وقت ایران و برای جلب توجه حکومت افغانستان (به علت نزدیکی به هندوستان) اقدام به عقد قراردادهای مرزی چون گلداسمیت، ماکماهون، 1317، 1330(کمیسیون دلتای رود هیرمند) و قرارداد 1351 کرد که طی آن بخش‌هایی از خاک ایران جدا و به افغانستان منضم شده است. رود هیرمند همواره مهم‌ترین مساله در عقد...

مبارزات آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده به روایت اسناد ساواک

یکی از چهره های انقلابی که در دوران تبعید امام خمینی در پیشبرد اهداف نهضت و انتقال مواضع امام به انقلابیون موثر بود آیت الله سید مرتضی پسندیده است. او از دوران نوجوانی برای دفاع از نوامیس مردم در مقابل اشرار وابسته به حکومت جور، اسلحه بر دوش گرفت و پس از آن در معیت علمای اصفهان در جریان جنگ جهانی اول برای ایستادگی در برابر قوای متجاوز انگلیس، تعلیمات نظامی دید و در اردوی نظامی روحانیون منطقه شرکت کرد.1‌ مقاومت و ایستادگی وی...

بیگانه پرستی تجزیه طلبان فرقه دموکرات

آیت‌الله میرزا محمد ثقه‌الاسلام1 برادر شهید ثقه‌الاسلام تبریزی در خاطرات خود اطلاعات ارزشمندی از اقدامات ضد ملی و بیگانه پرستی فرقه دموکرات ارائه می‌دهد که گزارش جمیل حسنلی را تکمیل می‌کند: «از جمله قضایایی که در دوره متجاسرین (پیشه‌وری) سال 1324 شمسی در زمان استیلای قشون روسیه شوروی در آذربایجان روی داد بدواً مقداری اسلحه از قبیل تفنگ و فشنگ و غیره در اطراف شهر و دهات ریختند و دهاتی‌ها را مسلح کردند و نظرشان تجزیه کردن...

عین‌الدوله و مشروطه

بازنگری بیطرفانه تاریخ معاصر و بخصوص نهضت مشروطه و بازیگران آن امری بسیار ضروری است. در صحنه انقلاب مشروطه ایران، بازیگران گوناگونی نقش بازی کردند که یکی از آنان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله است. جمله معروفی هست که هر انقلابی فرزندان خود را می‌بلعد، خلاف این نیز صادق است که در هر انقلابی دشمنان آن، به مقامات بالا دست پیدا می‌کنند، عین‌الدوله نماد بارز همین مدعاست. وی که صدراعظم مقتدر زمان استبداد بود و در دوران مشروطه دشمن...

تجددطلبی در ایران و اولین متجددان

تجددطلبی و ترقی به مفهوم تاریخی، پدیده عظیم و سازنده تمدن جدید غربی است. تجددطلبی از دیدگاه دانش سیاسی و جامعه شناسی، به مفهوم تغییر و تحول و تکامل هیئت جامعه است، ـ تحول در معنای غربی که عام و همه جانبه است و شامل سیاست و اخلاق و اقتصاد و عقاید و کردار اجتماعی و ارزشهای آدمی است ـ که از طبیعت مادی ناشی می‎شود. فکر ترقی و تجددخواهی در غرب، حاصل عصر روشنائی است که بر اثر آن، رابطه فرد و دولت بر پایه حق و تکلیف تغییر می‎یابد،...

دوران حصر امام خمینی در داودیه و قیطریه چگونه گذشت؟

امام خمینی پس از بازداشت در 15خرداد 1342 به پادگان قصر منتقل شد. با انتشار خبر بازداشت امام خمینی مردم دست به قیام زدند و حکومت پهلوی نیز دست به کشتار مردم زد و در تهران و شیراز که مخالفتها از شدت بیشتری برخوردار بود حکومت نظامی اعلام شد. حکومت پهلوی پس از بازداشت امام خمینی گزینه‌های مختلفی را درباره ایشان پیش رو داشت؛ اعدام، زندان، تبعید و ... اما با حمایت گسترده روحانیون و مردم تمامی گزینه‌های حکومت پهلوی یکی پس از دیگری از بین...

میر هوشنگ دولو قاجار، سلطان خاویار ایران

به قیمت دهه چهل شمسی سالی چندین میلیـون دلار (که در آن سالها مبلغ مهمی بود) سهم صادرات این محصول بود. شرکت شیلات ایران که متولی صید و صیادی کشور بود بر صادرات این محصول و عمل آوری آن نظارت می کرد. فروش خاویار بدین گونه بود که شیلات در مزایده ای که هر چند گاه برگزار می کرد انحصار آن را به اشخاص می داد. این کار کاملاً قانونی و طبق سلسله مقررات دولتی انجام می گرفت، ولی در پس پرده اتفاق دیگری می افتاد که جای تعجب داشت. در طول شاید دو دهه...

فراماسونری؛ از تهران تا قاهره

جریان فراماسونری در اواسط قرن 14 برای خود قانون وضع کردند و برابری، برادری و آزادی را اصول کار خود قرار دادند. به باور بسیاری باید فراماسونری را باز تولید اندیشه‌های گنوستیک در دوران پس از اصلاحات در اروپا دانست. فراماسون‌ها با شعار معروف خود نقش بزرگی در انقلاب‌های بزرگ معاصر داشته‌اند. الف) پیدایش جریانی به نام فراماسونری پس از سقوط امپراتوری روم بسیاری از شهرها از میان رفتند و یا به صورت دهکده هایی کوچک درآمدند، اما...

مبارزات سیاسی میرزای دوم علیه استعمار انگلیس

سیزدهم ذیحجه 1338 مصادف است با سالروز درگذشت شیخ محمدتقی شیرازی. آیت‌الله میرزا محمدتقی حائری شیرازی معروف به میرزای دوم از چهره‌های برجسته علمی و سیاسی حوزه علمیه نجف بود که رهبری هسته‌های مقاومت علیه استعمار انگلیس در عراق را به عهده داشت. وی سال 1256 در شیراز به دنیا آمد و برای تحصیل علوم دینی به کربلا رفت و سال‌ها از محضر بزرگان حوزه درس آموخت تا به مقام بالایی بین علمای دینی رسید. بعد از فوت میرزای شیرازی بسیاری از مردم و...

تحولات تاریخ‌نگاری در ایران

نگارش تاریخ، مورخ را با شیوه‌های تاریخ‌نگاری و علم تاریخ مواجه می‌کند. ویل دورانت، تاریخ‌نویس و محقق شهیر آمریکایی، تاریخ‌نگاری را علم نمی‌داند و معتقد است تاریخ‌نگاری یک صنعت، هنر و یک فلسفه است. صنعت به دلیل استخراج حقایق، هنر به سبب ایجاد نظمی با معنی در درون آشفتگی مطالب و فلسفه به خاطر روشنگری و جستجوی چشم‌انداز آینده1. با این حال دکتر زرین‌کوب معتقد است هرگاه مورخ با پرسش‌هایی همچون در مسیر خویش چگونه و از کجا قدم...

مسئول خریدهای کلان نظامی دوره شاه که بود

حسن طوفانیان مهمترین مسئول خریدهای کلان نظامی دوره محمدرضا شاه در 15 شعبان 1331ق / 29 تیر 1292ش در تهران متولد شد. مادرش آمنه حاج شیخ علی عرب و پدرش میرزا مهدی در امامزاده یحیی تهران دکان خیاطی و پارچه فروشی داشت. اجداد طوفانیان سالها در منطقه تفرش، فراهان و آشتیان زندگی می‌کردند. حسن طوفانیان در 3 مرداد 1305 دورۀ ابتدائی را در مدرسه ترقی به پایان رساند. تحصیلات متوسطه را در مدرسه ادب و دارالفنون طی نمود و در تیر ماه 1312 موفق به اخذ دیپلم...

سرنوشت نظارت مجتهدین بر مصوبات مجلس

دومین اصل از مواد اساسی اصول 51 گانه نظامنامه اساسی مجلس شورا که وظایف و تکالیف نمایندگان آن مجلس در حدود و روابط با ادارات و دولت را دربرمی‌گرفت، درباره چگونگی نظارت هیأت مجتهدین طراز اول بر مصوبات و قوانینی است که در مجلس مزبور طرح و تصویب می‌شد. در نخستین روزهای تشکیل اولین دوره از مجلس شورای ملی سخن از «تکمیل قانون اساسی» به میان آمده، عده‌ای از نمایندگان هم در چندین جلسه از نبود قانون شکایت کردند. در همان اوان چند تن از...

...

37

...