مقالات

نظام اطلاعاتی در ایران قدیم

در نوشته‌ها و آثار مورخان و پژوهشگران، اخبار قابل اعتنا و متقنی دربارهدستگاهها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی ایران قدیم و عهد باستان دیده نمی‌شود؛ و اساساً محققان در این زمینه به ندرت به اطلاعاتی دست یافته‌اند. آنچه امروزه تحت عنوان دستگاهها و مراجع اطلاعاتی و امنیتی از آن یاد می‌شود در نظام سیاسی ـ اجتماعی عهد باستان محلی از اعراب نداشته و اصولاً ارتباطات اجتماعی ـ سیاسی مردمان آن روزگاران هنوز ابتدایی بود. با تمام این احوال،...

کاپیتولاسیون ؛ سکوت رجال و احزاب سیاسی

متن زیر چکیده سخنرانی آقای قاسم تبریزی؛ از پژوهشگران مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی است که در نشستی که به مناسبت چهلمین سالگرد تصویب لایحه كاپیتولاسیون برگزار شد ایراد گردید . دراین نشست که روز دوشنبه 11 آبان 1383 در محل موزه «تماشاگه زمان» برگزار شد، تاریخچه كاپیتولاسیون در ایران بررسی شده و سپس به موضوع احیاء آن در دورة پهلوی اول پرداخته شد؛ اما عمدة بحث مربوط به تصویب مصونیت لایحه مستشاران امریكایی در ایران در سال 1343 بود كه...

افتراق آزادیخواهی در ایران و اروپا ـ سخن نخست

برای درک عظمت و اهمیت نقش علمای دین در قرون اخیر ٬ بدواً نیازمند درک اهمّ تفاوت هایی هستیم که در نهضت های آزادی خواهی اروپا و ایران وجود داشت. نهضت قانون خواهی و مبارزه با استبداد در غرب الزاماً سکولار بود؛ چرا که کلیسا مشروعیت استبداد را امضا می کرد و پشتوانه سلطنت ها و حکومت های خودکامه بود. مشروطه ، جمهوری ، قانون و جامعه مدنی زمانی توانست در اروپا تحقق یابد که دینِ تحریف شده حامی استبداد رنگ باخت و از زندگی سیاسی جامعه حذف...

نقش علمای آذربایجان در جنبش تنباکو

جنبشی که علیه امتیاز تنباکو در ایران شکل گرفت از دو جهت قابل تامل و دقت است، از یک سو نقش رهبری علما در این حرکت عظیم اجتماعی و از سوی دیگر رودررو قرار گرفتن سلطنت و روحانیت شیعه. جنبش تنباکو به نظر اکثر صاحب‌نظران مسائل تاریخ ایران، پیش‌درآمدی بوده برای انقلاب مشروطه. اغلب منابعی که به بحث و بررسی در تاریخ مشروطه به طور سنتی پرداخته‌اند فصلی را به این مهم اختصاص داده‌اند. اعطای امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکو به اتباع...

نقش هیرمند در روابط سیاسی ایران و افغانستان

رود هیرمند همواره علت اصلی اختلافات میان ایران و افغانستان بوده است. در دوره حکومت قاجاریه در ایران، دولت استعمارگر انگلیس با استفاده از ضعف حکومت وقت ایران و برای جلب توجه حکومت افغانستان (به علت نزدیکی به هندوستان) اقدام به عقد قراردادهای مرزی چون گلداسمیت، ماکماهون، 1317، 1330(کمیسیون دلتای رود هیرمند) و قرارداد 1351 کرد که طی آن بخش‌هایی از خاک ایران جدا و به افغانستان منضم شده است. رود هیرمند همواره مهم‌ترین مساله در عقد...

مبارزات آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده به روایت اسناد ساواک

یکی از چهره های انقلابی که در دوران تبعید امام خمینی در پیشبرد اهداف نهضت و انتقال مواضع امام به انقلابیون موثر بود آیت الله سید مرتضی پسندیده است. او از دوران نوجوانی برای دفاع از نوامیس مردم در مقابل اشرار وابسته به حکومت جور، اسلحه بر دوش گرفت و پس از آن در معیت علمای اصفهان در جریان جنگ جهانی اول برای ایستادگی در برابر قوای متجاوز انگلیس، تعلیمات نظامی دید و در اردوی نظامی روحانیون منطقه شرکت کرد.1‌ مقاومت و ایستادگی وی...

بیگانه پرستی تجزیه طلبان فرقه دموکرات

آیت‌الله میرزا محمد ثقه‌الاسلام1 برادر شهید ثقه‌الاسلام تبریزی در خاطرات خود اطلاعات ارزشمندی از اقدامات ضد ملی و بیگانه پرستی فرقه دموکرات ارائه می‌دهد که گزارش جمیل حسنلی را تکمیل می‌کند: «از جمله قضایایی که در دوره متجاسرین (پیشه‌وری) سال 1324 شمسی در زمان استیلای قشون روسیه شوروی در آذربایجان روی داد بدواً مقداری اسلحه از قبیل تفنگ و فشنگ و غیره در اطراف شهر و دهات ریختند و دهاتی‌ها را مسلح کردند و نظرشان تجزیه کردن...

عین‌الدوله و مشروطه

بازنگری بیطرفانه تاریخ معاصر و بخصوص نهضت مشروطه و بازیگران آن امری بسیار ضروری است. در صحنه انقلاب مشروطه ایران، بازیگران گوناگونی نقش بازی کردند که یکی از آنان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله است. جمله معروفی هست که هر انقلابی فرزندان خود را می‌بلعد، خلاف این نیز صادق است که در هر انقلابی دشمنان آن، به مقامات بالا دست پیدا می‌کنند، عین‌الدوله نماد بارز همین مدعاست. وی که صدراعظم مقتدر زمان استبداد بود و در دوران مشروطه دشمن...

تجددطلبی در ایران و اولین متجددان

تجددطلبی و ترقی به مفهوم تاریخی، پدیده عظیم و سازنده تمدن جدید غربی است. تجددطلبی از دیدگاه دانش سیاسی و جامعه شناسی، به مفهوم تغییر و تحول و تکامل هیئت جامعه است، ـ تحول در معنای غربی که عام و همه جانبه است و شامل سیاست و اخلاق و اقتصاد و عقاید و کردار اجتماعی و ارزشهای آدمی است ـ که از طبیعت مادی ناشی می‎شود. فکر ترقی و تجددخواهی در غرب، حاصل عصر روشنائی است که بر اثر آن، رابطه فرد و دولت بر پایه حق و تکلیف تغییر می‎یابد،...

دوران حصر امام خمینی در داودیه و قیطریه چگونه گذشت؟

امام خمینی پس از بازداشت در 15خرداد 1342 به پادگان قصر منتقل شد. با انتشار خبر بازداشت امام خمینی مردم دست به قیام زدند و حکومت پهلوی نیز دست به کشتار مردم زد و در تهران و شیراز که مخالفتها از شدت بیشتری برخوردار بود حکومت نظامی اعلام شد. حکومت پهلوی پس از بازداشت امام خمینی گزینه‌های مختلفی را درباره ایشان پیش رو داشت؛ اعدام، زندان، تبعید و ... اما با حمایت گسترده روحانیون و مردم تمامی گزینه‌های حکومت پهلوی یکی پس از دیگری از بین...

میر هوشنگ دولو قاجار، سلطان خاویار ایران

به قیمت دهه چهل شمسی سالی چندین میلیـون دلار (که در آن سالها مبلغ مهمی بود) سهم صادرات این محصول بود. شرکت شیلات ایران که متولی صید و صیادی کشور بود بر صادرات این محصول و عمل آوری آن نظارت می کرد. فروش خاویار بدین گونه بود که شیلات در مزایده ای که هر چند گاه برگزار می کرد انحصار آن را به اشخاص می داد. این کار کاملاً قانونی و طبق سلسله مقررات دولتی انجام می گرفت، ولی در پس پرده اتفاق دیگری می افتاد که جای تعجب داشت. در طول شاید دو دهه...

فراماسونری؛ از تهران تا قاهره

جریان فراماسونری در اواسط قرن 14 برای خود قانون وضع کردند و برابری، برادری و آزادی را اصول کار خود قرار دادند. به باور بسیاری باید فراماسونری را باز تولید اندیشه‌های گنوستیک در دوران پس از اصلاحات در اروپا دانست. فراماسون‌ها با شعار معروف خود نقش بزرگی در انقلاب‌های بزرگ معاصر داشته‌اند. الف) پیدایش جریانی به نام فراماسونری پس از سقوط امپراتوری روم بسیاری از شهرها از میان رفتند و یا به صورت دهکده هایی کوچک درآمدند، اما...

مبارزات سیاسی میرزای دوم علیه استعمار انگلیس

سیزدهم ذیحجه 1338 مصادف است با سالروز درگذشت شیخ محمدتقی شیرازی. آیت‌الله میرزا محمدتقی حائری شیرازی معروف به میرزای دوم از چهره‌های برجسته علمی و سیاسی حوزه علمیه نجف بود که رهبری هسته‌های مقاومت علیه استعمار انگلیس در عراق را به عهده داشت. وی سال 1256 در شیراز به دنیا آمد و برای تحصیل علوم دینی به کربلا رفت و سال‌ها از محضر بزرگان حوزه درس آموخت تا به مقام بالایی بین علمای دینی رسید. بعد از فوت میرزای شیرازی بسیاری از مردم و...

تحولات تاریخ‌نگاری در ایران

نگارش تاریخ، مورخ را با شیوه‌های تاریخ‌نگاری و علم تاریخ مواجه می‌کند. ویل دورانت، تاریخ‌نویس و محقق شهیر آمریکایی، تاریخ‌نگاری را علم نمی‌داند و معتقد است تاریخ‌نگاری یک صنعت، هنر و یک فلسفه است. صنعت به دلیل استخراج حقایق، هنر به سبب ایجاد نظمی با معنی در درون آشفتگی مطالب و فلسفه به خاطر روشنگری و جستجوی چشم‌انداز آینده1. با این حال دکتر زرین‌کوب معتقد است هرگاه مورخ با پرسش‌هایی همچون در مسیر خویش چگونه و از کجا قدم...

مسئول خریدهای کلان نظامی دوره شاه که بود

حسن طوفانیان مهمترین مسئول خریدهای کلان نظامی دوره محمدرضا شاه در 15 شعبان 1331ق / 29 تیر 1292ش در تهران متولد شد. مادرش آمنه حاج شیخ علی عرب و پدرش میرزا مهدی در امامزاده یحیی تهران دکان خیاطی و پارچه فروشی داشت. اجداد طوفانیان سالها در منطقه تفرش، فراهان و آشتیان زندگی می‌کردند. حسن طوفانیان در 3 مرداد 1305 دورۀ ابتدائی را در مدرسه ترقی به پایان رساند. تحصیلات متوسطه را در مدرسه ادب و دارالفنون طی نمود و در تیر ماه 1312 موفق به اخذ دیپلم...

سرنوشت نظارت مجتهدین بر مصوبات مجلس

دومین اصل از مواد اساسی اصول 51 گانه نظامنامه اساسی مجلس شورا که وظایف و تکالیف نمایندگان آن مجلس در حدود و روابط با ادارات و دولت را دربرمی‌گرفت، درباره چگونگی نظارت هیأت مجتهدین طراز اول بر مصوبات و قوانینی است که در مجلس مزبور طرح و تصویب می‌شد. در نخستین روزهای تشکیل اولین دوره از مجلس شورای ملی سخن از «تکمیل قانون اساسی» به میان آمده، عده‌ای از نمایندگان هم در چندین جلسه از نبود قانون شکایت کردند. در همان اوان چند تن از...

ریشه‌ نام «مجلس شورای ملی»

ایران در دهه‌های نخست سده چهاردهم ق.، دستخوش تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بی‌شماری بود که البته ریشه‌های تاریخی و عوامل متعددی بر این تحولات دامن می‌زد، که اقدامات بسیار مهم برخی از رجال دولتی مانند میرزاتقی‌خان امیرکبیر و میرزاحسین‌خان سپهسالار، آگاهی از تحولات نوین در دیگر ممالک، تأثیرگذاری تأسیس دارالفنون، توسعه مدارس جدید، تغییر در ساختار اداری دولت، انتشار روزنامه‌ها، مسافرت‌های خارج از کشور رجال،...

اولین لژ فراماسونری چگونه در تهران پا گرفت

لژ تهران نخستین لژی بود که با اجازه رسمی انگلستان در ایران به زبان فارسی تاسیس شد و تابع قانون اساسی اسکاتلند بود. این لژ بلافاصله پس از انحلال لژ فرانسوی همایون کار خود را آغاز کرد. انگلیسی‌‌ها برای اینکه پایه‌های محکمی را برای فراماسونری در ایران بنیان نهند، چند تن از چهره‌های شاخص خود، چون لنل استراکر، کریستوفر فری، اوانس اوانسف، صالح چتایات و الیاس دبی را مامور این کار کردند، آنان نیز هفت نفر را از میان عوامل ایرانی خود...

روایت یادگار امام از هجرت معمار انقلاب

روز 12 مهر 1357 امام خمینی به دلیل محدودیتها و فضای اختناقی که بعثی‌ها برای وی به وجود آورده بودند به اقامت 13 ساله خود در عراق خاتمه داد و برای ادامه مبارزه علیه رژیم شاه و هدایت و رهبری انقلاب اسلامی، این کشور را به سوی فرانسه ترک کرد. امام وارد روستائی به نام نوفل‌لوشاتو در حومه پاریس شد و از آنجا نهضت اسلامی مردم ایران را تا مرحله پیروزی کامل و سقوط رژیم شاهی رهبری کرد.یکی از کسانی که در تمام طول هجرت 14 ساله امام خمینی، همراه...

نفوذی‌ها در نهضت جنگل

شبکه مرموز بهائیت در شکست و سرکوب نهضت جنگل نقش اطلا‌عاتی و خرابکارانه بسیار موثر و مرموزی ایفا کرد که تاکنون مورد بررسی کافی قرار نگرفته است. ا‌حسان‌الله خان دوستدار، چهره سرشناس تروریستی که در صفوف نهضت جنگل تفرقه انداخت و "کودتای سرخ" را عـلیه میرزا کوچک خان هدایت کرد، به یکی از خانواده‌های سرشناس بهائی ساری (خانواده دوستدار) تعلق داشـت1 و سردار محیی (عبدالحسین خان معزالسلطان)، همدست او، از اعضای خاندان اکبر بود که برخی...

ارتش انقلابی منصورون چگونه شکل گرفت؟

هسته اولیه این تشکل عبارت بودند از: غلامرضا بصیرزاده، مرتضی نعمت زاده، اسماعلیل زمانی، سید کاظم نعمت زاده، محسن جهان آرا، حسین جهان آرا، محمد جهان آرا، علی جهان آرا و کریم رفیعی دستجریدی، که همه جوانانی بین 17 تا 20 سال بودند. انجمن اسلامی با تشکیل جلسات سخنرانی، نوشتن مقاله و اجرای نمایش تلاش می کرد تا جوانان را به سوی مذهب تشویق کند. اولین اقدام عملی اعتراض بصیر زاده به یک معلم توده ای بود که نسبت به پیامبر(ص) توهین کرد. معلم...

دوست «کندی» در ایران

علی امینی، اشراف‌زاده تحصیل‌کرده، خوش‌برخورد و نوه دختری مظفرالدین‌شاه قاجار، توانسته بود توجه بسیاری از سیاستمداران ایرانی و خارجی را به خود جلب کند و ازسوی‌دیگر تحمیل او از سوی امریکا برای تصدی نخست‌وزیری، نگرانیهای شاه را بیشتر می‌کرد. منسوب‌بودن به پادشاهی که فرمان مشروطیت را صادر کرده بود و حشر و نشر سیاسی و رایزنی او با مصدق، قوام و اعضای جبهه ملی، و نیز رفتارهای مذهب‌دوستانه‌اش که باعث ایجاد تعادل و نرمخویی در...

نقشه آقای گاف برای جدا کردن جنوب ایران

در اواخر جنگ اول جهانی زمانی که قوای انگلیسی در جنوب ایران حضور داشتند و با عشایر ایرانی می‌جنگیدند، کنسول انگلستان در شیراز پیشنهاد کرد که جنوب ایران تحت نظام نایب‌السلطنگی شاهزاده فرمانفرما از کشور جدا شود. این مطلب در قالب چند اطلاعیه‌ در روزنامة ایران به چاپ رسید. روزنامة ایران در شمارة 17 ژوئن 1918 خود حاوی اطلاعیه‌ای از سوی رودلف سومر از سفارت آلمان بود: «طبق اخباری که به دستمان رسیده، کنسول انگلستان در شیراز، آقای گاف،...

مرگ تیمورتاش قبل از عفو رضاشاه

عبدالحسین تیمورتاش یکی از مردان پرقدرت رضا شاه بود که سال‌ها تصدی وزارت دربار را به عهده داشت و چون مورد اعتماد پهلوی اول بود در بسیاری از عزل و نصب‌ها دخالت داشت. تیمورتاش در دستگاه رضاخانی چنان پیشرفت کرد که بسیاری او را دومین فرد قدرتمند حکومت پهلوی می‌دانستند و گمان نمی‌کردند که ستاره اقبال او پنجشنبه اول دی 1311 خاموش شود. آن روز تیمورتاش مثل روزهای دیگر به وزارت دربار رفت و داشت به امور رسیدگی می‌کرد که قاصدی پاکتی...

شکنجه گری که یکی از مشهورترین موسیقی دانان ایران بود

تاسالهای طولانی کسی نمی دانست یکی از موسیقیدانان مشهور کشور که به تمام مایه های شور ، ماهور ، سه گاه ، دشتی ، بیات ترک ، و ... تسلطی استادانه دارد همان کسی است که در مقام رئیس شهربانی رضاشاه بیشترین جنایت و خونریزی و سرکوب را علیه آزادیخواهان در زندانهای رضاخانی مرتکب شده است . آن موقع به « سرپاس مختاری » مشهور بود و امروز « استاد رکن الدین مختاری » نامیده می شود . رکن الدین مختاری نوازنده ای است که هرگاه قرار است تاریخچه موسیقی...

سلسله تریاکی ها در ایران

مصرف مواد مخدر بویژه تریاک یکی از معضلاتی بود که گریبانگیر ببسیاری از عوامل حکومت پهلوی و وابستگان به دربار بود. «رضاخان تریاک می‌کشید؛ ولی ظاهراً حالت تجویز و معالجه داشت. گویا شخصی به او گفته بود اگر هر روز مقداری معین تریاک بکشی، از همه مرض‌ها مصون می‌مانی؛ به شرطی که منظورت لذت بردن از تریاک نباشد. او نیز همیشه این برنامه را انجام می داد و متصدی این کار نیز فردی مشخص بود.1 محمدرضا پهلوی نیز تریاک می‌کشید و در اسناد و...

کمونیسم منهای مسکو

خلیل ملکی فرزند حاج میرزافتحعلی در سال 1280 در تبریز به دنیا آمد. او پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه راهی تهران شد و تحصیلاتش را در مدرسه صنعتی آلمانی‌ها ادامه داد. سال 1307 جزو دانشجویان اعزامی به خارج، راهی آلمان شد و در رشته شیمی به تحصیل پرداخت، ولی به دلیل مخالفت با رژیم رضاخان که منجر به قطع کمک‌هزینه تحصیلی وی گردید، ناگزیر به ایران بازگشت1‌ و تحصیلاتش را در دانشسرای عالی ادامه داد و سپس به تدریس پرداخت. در همین ایام...

اعتراض صیادان بندر انزلی به قرارداد لیازانوف

در تاریخ ایران همواره قراردادهای بسیاری به ضرر کشور منعقد شده، یکی از این قراردادها اجاره شیلات شمال کشور به استپان لیازانوف تبعه روسی بود که به موجب آن به صیادان اجحافات بسیاری صورت می گیرد طبق این امتیازنامه آنچه ماهی حلال صید می‌شد به مصرف داخلی اختصاص داشت. نوعی ماهی توسط صیادان صید می‌شد که گیلانیها آن را ” سوف“ و روسها آن را ”سوراک “ می‌نامیدند. این ماهی فلس‌دار بود ولی دو دندان بزرگ داشت از این رو گیلانیها آن را...

خموش خروشان!

آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی از علمای بزرگ دوران مشروطیت بود. محدث قمی ، وی را «سید عالمان امت و شیخ طائفه ، پرچمدار تشیع و قطب آسیای شریعت... و مایه برکت روزگار ما» می شمرد (فوائدالرضویه ،597 596.2) و فقهای بزرگ شیعه نوعا آغاز مرجعیتشان را با نشر حواشی خویش بر «عروه الوثقا»ی او اعلام می کنند. از محضرش شخصیت های برجسته ای همچون حاج شیخ عبدالکریم حائری و حاج آقا حسین بروجردی برخاسته اند که جهان دانش به وجودشان مفتخر است. به...

تغییر تقویم در عصر پهلوی

تقویم یکی از شیوه های اندازه گیری زمان است که در طول تاریخ مورد استفاده بشر بوده است.[1] معیار اندازه گیری شبانه روز نیز اصولاً بر اساس گردش زمین به دور خورشید (شمسی) یا گردش ماه به دور زمین (قمری) است.[2] تقویم های محلی، منطقه ای و جهانی انواع تقویم هایی است که از زمان باستان در میان ملل مختلف رایج بوده است. امروزه تقویم میلادی که مبدأ آن میلاد حضرت عیسی(ع) است به عنوان یک تقویم جهانی، تقویم هجری قمری با مبدأ هجرت حضرت محمد(ص) از مکه...

...

39

...