مقالات

مداخله جویی انگلستان در امور داخلی ایران طی اسفند1301ش به روایت نشریه پیکان

محمدحسن پورقنبر Mpourghanbar8@gmail.com دخالت انگلیسی ها در امور داخلی ایران در دوره قاجار، با توجه به منابع تاریخی، کاملا مشهود و مبرهن بوده و نیاز به تکرار نیست. این رویکرد مداخله جویانه، بعد از انقلاب مشروطیت نیز تداوم یافت، چنانکه انگلیسی ها در کنار روسها، یکی از عوامل بسیار تاثیرگذار در وضعیت شرایط سیاسی و اقتصادی بحرانی در ایران بودند. سردمداران انگلیسی که از روشن شدن افکار نخبگان سیاسی و فکری، نسبت به دخالتهای ناروا و...

استعفای سناتور در 23 بهمن 57

صفاءالدین تبرائیان عباس آرام در زمره عناصر مرموز تاریخ سیاسی معاصر ایران است. وی براساس تصویر سندی که در پی می‏ آید یک روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران با مراجعه به نگهبانی مجلس شورای ملی در میدان بهارستان، متن استعفانامه خود را از نمایندگی مجلس سنا به تاریخ 23 بهمن ۱۳۵۷، تسلیم نگهبان می ‏کند. غلامعباس آرام اصلاً یزدی است و پدرش در جریان واقعه قتل شماری از بهایی ‏ها کشته شد. همان جریانی که در خلال آن میرزارضا قناد،...

نگاهی به گسترشِ نظام نوین آموزشی در اواخر دوره قاجاریه

محمّدحسن پورقنبر Mpourghanbar8@gmail.com اولین جرقّه برپایی ساختار آموزشی نوین در ایران، محصول تکاپوهای میرزا حسن رشدیه، و مربوط به دهه منتهی به انقلاب مشروطه بود. علی رغم کارشکنیهای فراوان، در راستای مخالفت با این روند نوپا و جدید، رشدیه با تلاشی خستگی ناپذیر و مستمر توانست به هدف خود نائل گردد و قبل از وقوع انقلاب مشروطه، مدارسی به سبک جدید در تهران و تبریز ایجاد نماید. البته در این بین، نباید از کوشش بی بی خانم استرآبادی نیز غافل...

چگونه نام سیدضیاء از صندوق رأی بیرون آمد

آنچه که انتخابات دوره چهاردهم یزد را پرهیاهو ساخت، بیرون آمدن نام سیدضیاءالدین طباطبایی از صندوق یزد بود. هر چند که انتخاب سیدضیاء از یزد با اعمال نفوذ مستقیم دولت وقت و نیز عوامل انگلیسی صورت گرفت اما انتخاب وی چندان هم بی‌مقدمه نبود. پدر سیدضیاءالدین یعنی آقاسیدعلی یزدی که از آخوندهای درباری عصر قاجار و در ابتدا یکی از مخالفان سرسخت مشروطه بود. بعد از جریان به توپ بسته شدن مجلس به تشویق سیدضیاء که در آن زمان جوانی...

پاسخ صریح آیت‌الله کاشانی به فرستاده دربار لندن

روز 12 مرداد 1330 «استوکس» وزیر مشاور انگلستان و فرستاده ویژه دربار لندن، در رأس هیأتی از مقامات بلندپایه کشورش برای گفت و گو با دکتر محمد مصدق نخست‌وزیر و آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی راجع به حل اختلافات دو کشور وارد تهران شد. ورود هیأت در شرایطی بود که حدود 6 ماه از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در ایران می‌گذشت. قانونی که خلع ید انگلیس از منابع نفت کشورمان را دنبال می‌‌کرد و تصویب آن، خشم مقامات بریتانیا را برانگیخته...

بدترین قتل‌عام قرن بیستم

مقایسه جمعیت ایران در 1914 و 1915 نشان می‌دهد که حدود ده میلیون نفر در اثر قحطی و بیماری از بین رفته‌اند. در این مقاله، نخست شواهد مربوط به جمعیت ایران در 1914 بررسی می‌شود؛ و نشان داده خواهد شد که برخلاف ادعاهای برخی نویسندگان روس در قبل از جنگ جهانی اول و نیز برخی آثار انگلیسی در دهه‌های 1960 و 1970 مبنی بر اینکه جمعیت ایران [پیش از جنگ جهانی اول] تنها 10 میلیون نفر بوده، جمعیت واقعی ایران در 1914 دست کم 20 میلیون نفر بوده است، اما تا 1919 به 11...

سیاستهای تشویقی و بازدارنده پهلوی درباره کشف حجاب

حسن شمس آبادی – کارشناس ارشد تاریخ ایران مقدمه قبل از صدور بخشنامه عمومی و اعلام رسمی کشف حجاب، جهت فراهم شدن شرایط، از سوی وزیر معارف و اوقاف بخشنامهای در ۲۵ آذر ماه ۱۳۱۴ش خطاب به رؤسای معارف استانها صادر شد. برطبق دستورات مندرج در این بخشنامه، هدف از کشف حجاب زنان این بود که «طبقه نسوان که مادران رجال فردا هستند مانند زنان سایر ممالک متمدنه از برکات علم و دانش و تمدن و تربیت برخوردار شوند و بتوانند خانوادههای صالح و...

فراز و فرود ناسیونالیسم رضا شاهی

دکتر علی‌محمد طرفداری – عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران مقدمه ناسیونالیسم از جمله ایدئولوژی‌ها و اندیشه‌هایی است که از زمان تولد و ظهور آن در اروپا طی سده‌های اخیر تاکنون، تأثیر بسیار قابل ملاحظه‌ای بر چهره سیاسی و فرهنگی غالب کشورهای جهان بر جای گذاشته است. ظهور این اندیشه به تحولات سیاسی برآمده از دوره رنسانس در اروپا و پیدایش نظام بورژوازی و رشد شهرنشینی و تحولات فکری و...

زندان قصر به روایت محبوسین

بیست و پنجم مهرماه سالروز شهادت محمد فرخی یزدی شاعر آزادیخواه دوران پهلوی اول است که به دستور رضاشاه در زندان قصر به شهادت رسید؛ این مساله بهانهای شد تا جهت پاسداشت و تکریم این شاعر و همچنین مشقتهای مبارزینی که سالهای گرانبهایی از عمر خویش را در این زندان سپری کرده اند، ابتدا تاریخچه ی مختصری از چگونگی ساخت زندان قصر و در ادامه خاطرات سه تن از این مبارزین را مرور نماییم. در پایان هم سه غزل از فرخی یزدی را که در زندان قصر...

نظام خدمت اجباری و ملت سازی رضاخان

مقاله ذیل را آقای محمد نیازی برای پیشینه به نگارش درآورده است. ایشان دانش آموخته کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبائی می باشد که پایان نامه خود را با عنوان «نقش ارتش در تکوین هویت ملی در دوره پهلوی اول» به رشته تحریر درآورده و هم اکنون در رشته اندیشه سیاسی در اسلام پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مشغول به تحصیل می باشد. چکیده مقاله: متن ذیل با بررسی زمینه های پیدایش و شکل گیری نظام وظیفه عمومی در ایران به ابعاد...

کاپیتولاسیون و ترور حسنعلی منصور

تصویب کاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی باعث اعتراض جامعه روحانیت بویژه حضرت امام شد. ایشان در این رابطه دو اقدام اساسی انجام دادند: اول صدور اعلامیه و دوم ایراد سخنرانی در تاریخ چهارم آبان بر ضد این لایحه. این اقدامات باعث شد تا رژیم ایشان را به ترکیه تبعید نماید. تبعید امام تعدادی از اعضاء هیات های موتلفه را که پس از قیام پانزده خرداد به فکر تشکیل شاخه نظامی افتاده بودند مصمم ساخت تا جهت رویارویی با رژیم به مبارزه مسلحانه روی...

سازمان پرورش افکار و بعد نرم افزاری حکومت رضاشاه

خانم معصوم یاراحمدی دانشجوی دکتری تاریخ دوره اسلامی مقاله ای تحت عنوان “سازمان پرورش افکار: بعد نرم افزاری حکومت رضاشاه” را به بررسی سازمان پرورش افکار به عنوان بازوی نرم افزاری و آموزشی ترویج گفتمان رضاشاهی اختصاص داده و برای پایگاه پیشینه فرستاده اند. متن مقاله بدین شرح است: مقدمه آموزش در هر جامعه ای چندین نقش کلیدی ایفا می کند. از یک سو میراث فرهنگی را انتقال می دهد و زنده نگه می دارد، ارزش ها و باورهای اجتماعی را تثبیت...

معمای رشیدی مطلق؛ نویسنده واقعی مقاله جنجالی کیست؟

امید ایران‌مهر تاریخ ایرانی: در میانۀ دی‌ماه ۵۶ پاکتی مهر و موم شده توسط یکی از خبرنگاران به دفتر روزنامه اطلاعات رسید که بعد‌ها کبریتی در انبار باروت انقلاب لقب گرفت. پاکتی حاوی مقالۀ دردسرساز و جنجالی «ایران و استعمار سرخ و سیاه» که در شمارۀ روز ۱۷ دی‌ماه‌‌ به چاپ رسید و موجی از اعتراضات را در پی آورد که تا یک سال بعد به اشکال گوناگون تداوم یافت و به سقوط رژیم شاه پیوند خورد. در این مقاله توهین‌آمیز که نظیر آن نه پیش و نه...

نگاهی به مقاله توهین آمیز 17 دی ماه سال 56 روزنامه اطلاعات به امام خمینی

در روزنامه اطلاعات 17 دی ماه 2536 شاهنشاهی (1356 ش)، شماره 15506، ص 7، درج مقاله کوتاهی با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» به نام «احمد رشیدی مطلق» باعث شعله ورشدن مجدد جرقه های انقلاب و در نهایت پیروزی آن شد. در این مقاله توهین و تهمت های ناروایی به روحانیت تشیع به ویژه امام خمینی داده بودند که هم در تبعید بود و هم کمتر از دو ماه از شهادت فرزند ارشدش حاج آقا مصطفی نمی گذشت. در این یادداشت ضمن اشاره و بازخوانی نکات برجسته مقاله مذکور، در...

برنامه ها و شیوه های ساواک برای سرکوب نهضت و منزوی کردن امام خمینی/2

آیت الله خمینی در 13 مهر1344 به همراه فرزندش حاج آقا مصطفی با برنامه ریزی های رژیم ایران به عراق منتقل شدند و البته برخلاف تصور از همان بدو ورود با استقبال بسیاری از علما، روحانیون، طلاب و ایرانیان مقیم این کشور مواجه گردیدند (روحانی،1360، ج1: ص870 ). مراقبت ساواک از امام از بدو ورود به عراق به گزارش پایگاه اطلاع رسانی جماران، ساواک که از ادامه مبارزه آیت الله خمینی در نجف بیم داشت، برآن شد تا تمام تحریکات ایشان را در آن جا تحت کنترل...

برنامه ها و شیوه های ساواک برای سرکوب نهضت و منزوی کردن امام خمینی/1

سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) پس از کودتای 28 مرداد 1332 تأسیس یافت. از مهمترین اهداف ساواک شناسایی نیروهای مخالف رژیم سلطنت و خنثی سازی تحریکات آن ها بود. به گزارش پایگاه اطلاع رسانی جماران، ساواک پس از پشت سرگذاشتن سال های اولیه تأسیس و نیز بعد از مقابله با قیام 15 خرداد 1342 وتبعید آیت الله خمینی دورۀ تازه ای را تجربه کرد و به اوج اقتدار خود رسید. در مدت 21 سال حیات ساواک چهار نظامی(تیموربختیار، حسن پاکروان، نعمت الله نصیری...

قیام ۱۹ دی طلیعه پیروزی انقلاب اسلامی

اشتباه در محاسبات استراتژیک حکومت پهلوی و درج مقاله توهین آمیز نسبت به امام خمینی در روزنامه اطلاعات تحت عنوان ایران و استعمار سرخ و سیاه سرآغازی بر انقلاب اسلامی ایران بود. روز شنبه هفدهم دی ۱۳۵۶ مقاله ای با عنوان ایران و استعمار سرخ و سیاه به امضای احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات چاپ شد. در قسمت هایی از این مقاله که سعی کرده بود با حمله مستقیم به مذهب و امام خمینی، اعتقادات مردم مسلمان ایران را به چالش بکشاند، آمده بود:...

دولتمرد خاکستری حکومت پهلوی

سیدجلال الدین تهرانی سال ۱۲۷۲ در تهران و در خانواده ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش سیدعلی شیخ الاسلام مرندی از علما و رجال دینی بود. سیدجلال مدتی در مدرسه تربیت درس خواند سپس در مدرسه سپهسالار به تحصیل علوم دینی مشغول شد و لباس روحانیت بر تن کرد. وی در محضر استادان بزرگ حوزه به کسب علوم دینی پرداخت. استادان وی عبارت بودند از: مهدی منجم باشی در استخراج تقویم، باقر گنابادی در عرفان، سعید خوئی در رمل، میرزا محمود قمی در حکمت و الهیات،...

رگ خواب میرپنج در دستان آیرم

محمدحسین آیرم دارای درجه میرپنج قزاقخانه بود. از نوجوانی رخت قزاقی پوشیده و توسط روس ها تربیت شده و آموزش های نظامی را فرا گرفته بود. آیرم یکی دو سفر هم در دوره سلطنت احمدشاه به اروپا رفت، اما طولانی ترین دوره اقامت او در سن پترزبورگ بوده است. آیرم برعکس رضاخان که صرفا به علت قلدری سر دسته یک فوج از قزاق ها شد و بعدا در مسیر ترقی قرار گرفت، به قول نظامیان: «افسر دانشکده دیده به شمار می رفت.» آیرم مدرسه نظامی امپراتوری را در روسیه...

تاسیس سازمان وحشت

نگاهی به تشکیلات اطلاعات و امنیت کشور در دوره پهلوی دهم بهمن ۱۳۳۵ لایحه تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور ـ ساواک ـ به تصویب مجلس سنا رسید و این سازمان با حمایت اطلاعاتی آمریکا شکل گرفت. نوشتن درباره ساواک، مهم ترین سازمان اطلاعاتی ایران در دوره پهلوی با وجود انتشار بسیاری از اسناد و مدارک کار آسانی نیست. اطلاعات زیادی در مورد این سازمان ارائه شده و برخی مقامات بلندپایه ساواک ازجمله پرویز ثابتی به بیان خاطرات خود از عملکرد...

نگاه فیلسوفانه به انقلاب ایران

یکی از جالب ترین کتاب هایی که من درباره انقلاب و ایران خوانده ام و به دیگران نیز خواندن آن را توصیه می کنم، کتاب «ایرانی ها چه رویایی در سر دارند؟» است. این کتاب که مجموعه ای از چند مقاله است، به دست میشل فوکو، فیلسوف فرانسوی، نوشته شده است. فوکو یکی از فیلسوفان مهم در تاریخ معاصر غرب است که شاید ما تمام افکار او را نپسندیم و به بعضی از آنها نقد داشته باشیم، ولی در هر صورت، شخصیتی تاثیرگذار است که با همین کتاب خود نیز توانست...

ماجرای ترور شاه به کمک کارلوس مشهور

مشکلات شاه در دوران آوارگی تنها به جابه جایی دائمی در کشورهای مختلف و تماشای پیروزی انقلاب خلاصه نمی شد. بلکه او همواره خطر کشته شدن را احساس می کرد. خصوصاً که انقلابیون بارها وی را تهدید به انتقام کرده بودند. در اوج این بحران «کارلوس» تروریست معروف بین المللی ۴ماه بعد از انقلاب اسلامی و در توافقی با آیت الله خلخالی دست به ترور شاه در مکزیک زد. تیرماه ۵۸ جهان درگیر آشوب بود. سوموزا در نیکاراگوئه دیگر قادر به سرکوب انقلابیون...

مکان هایی که رسانه انقلاب شدند

تاریخ پیروزی انقلاب اسلامی در ایران درحالی به نیمه چهارمین دهه خود رسیده که هنوز هم می توان از زوایای متفاوتی به آنچه ۳۵ سال قبل رخ داد، نگریست. برخی حوادث آن روزها همچنان زنده و اثرگذار بر مختصات ذهنی اندیشمندان و پژوهشگران است و هنوز هم می شود پس از ۳۵ سال از آموزه های انقلاب درس گرفت و آن را چراغ راه امروز کرد. یکی از مهم ترین جلوه های زنده ماندن انقلاب در اذهان عمومی ـ با آن که برخی گذر ۳۰ سال بر حوادث سیاسی را نشانه ای از...

شاه از این مسجدها میترسید

مسجد در رویدادهای تاریخی ایران معاصر همواره نقش مهمی ایفا کرده است. مساجد که زمانی تنها محلی برای عبادت و نشان دادن منزلت آیین دینی در جامعه ایرانی و البته هنرنمایی معماران بود، طی دهه های اخیر کارکردهای سیاسی متفاوتی پیدا کرده و در برهه هایی همچون واقعه مسجد گوهرشاد مشهد توانست به بسیج و حمایت از معترضان بپردازد. هرچند همواره در دوره طاغوت، مسئولان رژیم می خواستند جایگاه مسجد را به یک موقعیت انفعالی به لحاظ سیاسی و یک...

روایت تازه از استعفای «بختیار»

۳۵ سال پس از فروپاشی نظام سلطنتی در ایران، معاون نخست وزیر دولت موقت از آمادگی شاپور بختیار، آخرین نخست وزیر رژیم پهلوی برای استعفا در آستانۀ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ سخن گفته است. عباس امیرانتظام از جلسه ای خبر داده که روز ۲۲ بهمن ماه در خانۀ کاظم جفرودی، سناتور سابق برگزار شده بود: «در آن جلسه آقای مهندس مهدی بازرگان (نخست وزیر)، آقای دکتر سحابی، آقای علی اکبر سیاسی (رئیس سابق دانشگاه)، آقای مهندس عبدالحسین خلیلی (رئیس اسبق دانشکدۀ فنی)،...

نخستین روزهای پس از ورود امام چگونه گذشت؟

از روز اول دیدار مردم با حضرت امام شروع شد. صبحها تا نماز ظهر ملاقات با آقایان بود، بعدازظهرها، بعد از نماز و نهار حضرت امام یک استراحت کوتاه می کردند و از ساعت ۳ به بعد خانم ها برای دیدن امام می آمدند. برخی خانم ها که جوان بودند در دیدار با امام در مدرسه علوی در شور و عشقی که به امام داشتند بی هوش می شدند ابوالفضل توکلی بینا به سوالات متعدد در باره اولین روز ورود امام به مدرسه رفاه و اتفاقات بعد در مدرسه رفاه و مدرسه علوی که در...

ناکامی ژنرال آمریکایی برای کودتا در ایران

در دی ۱۳۵۷ در جزیره گوادلوپ کانادا، چهار کشور عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ایالات متحده، انگلیس، فرانسه و آلمان غربی) گرد هم آمدند که یکی از مسائل کنفرانس آنها از چهاردهم تا هفدهم دی ماه (چهارم تا هفتم ژانویه ۱۹۷۹)، بررسی وضع ایران و محمدرضاشاه پهلوی بود. آنها یک مامور ویژه ناتو با موضعی بی طرفانه را روانه تهران کردند تا تشخیص دهد قدرت ارتش ایران پس از شاه حفظ خواهد شد یا نه. رابرت هایزر پنجاه و پنج ساله، ژنرال چهارستاره نیروی...

شعارهای انقلاب، تجلی شعور مردمی بود

بررسی شعارهای انقلاب نشان می دهد، آنهایی که با فرهنگ عمومی جامعه، تناسب بیشتری داشته اند با اقبال گسترده تری از سوی مردم روبه رو شده اند. بیان احساسات و ادراکات و مطالبات جمعی، یکی از جلوه های زندگی انسان هاست. هر جامعه ای برای انعکاس بیرونی خواسته های خود، از قالب های گوناگونی استفاده می کند. گاه با نقوش برجسته روی دیواره های سنگی، منظور و مراد اصلی خود را می رساند و گاه برای انتقال پیام از آتش و دود استفاده می کند. زمانی هم...

اولین بیعت نظامیان با امام خمینی

اولین بیعت نظامیان با امام خمینی از اواخر دی‌ماه تمایل برخی از نظامیان برای پیوستن به انقلاب بیشتر شد. در بهمن‌ماه این تمایل شدت گرفت ولی برخی از آنان معمولاً بدون لباس نظامی در تظاهرات مردمی حاضر می‌شدند. اما انتشار عکسی از دیدار همافران با لباس نظامی با امام خمینی در روزنامه کیهان در 19 بهمن 1357 موجی از هیجان در جامعه را بدنبال داشت. روزنامه کیهان با انتشار عکس این دیدار نوشت: هزاران نظامی امروز از برابر امام رژه رفتند....

امام خمینی، از مهرآباد تا مدرسه رفاه

میرزاباقر علیان‌نژاد فرار شاه؛ مقدمه ورود امام خمینی شاه پس از رای اعتماد مجلسین شورای ملی و سنا به کابینه شاپور بختیار، در 26 دی 1357 از کشور خارج شد و به بهانه استراحت و مداوا به مصر رفت. پس از خروج شاه از ایران، کشور غرق در شادی شد. مردم ایران در این روز پس از ماهها سرکوب و عزداری برای شهدا، طعم شادی فرار دیکتاتور را چشیدند. در پی خروج شاه، امام خمینی اعلام کردند به زودی به ایران خواهند آمد. سه روز پس از خروج شاه، با پیام...

...

59

...