مقالات

زنان؛ قبل و بعد از مشروطه

مرتضى شیرودى درباره نقش سیاسى‏اجتماعى زنان معاصر ایرانى، چند دیدگاه وجود دارد: الف‌ــ زنان در دوره معاصر تاریخ ایران همانند دوره‏هاى پیش از آن، چندان نقشى نداشتند، و اگر هم در گوشه و کنار تاریخ از نقش آنان سخن به میان آمده، این نقش بسیار اندک است. ب‌ــ برخلاف دیدگاه قبلى، برخى معتقدند زنان تاریخ معاصر داراى نقش بوده‏اند، ولى این نقش مثبت و ارزنده نبوده، بلکه اغلب آنان به ایفاى نقش حرمسرایى، مفسده‏انگیزى و روشنفکرى...

خاطرات وزیرمختار انگلیس در ایران

مقاله حاضر، خاطرات «سرهیو کنچبال هاجسن» Sir Hugh Knatchball Hugessen وزیرمختار انگلیس در ایران است. او در آذر 1314 از محل مأموریت قبلی خود (جمهوری لاتویا – بالتیک) از راه زمینی به تهران آمد و در دی ماه همین سال به عنوان مرخصی به انگلیس رفت و دیگر هرگز بازنگشت. نوشته زیر مشاهدات او از ایران و ملاقاتهایش با رضاشاه است. با هم می‌خوانیم: چند ماه قبل از حرکت از ریگا(1) به من گفته بودند مأموریتم به بلگراد(2) مسلم شده است. نقشه عمارت سفارتخانه آنجا را...

انتشار متن مذاکرات نمایندگان امام و کارتر در نوفل‌لوشاتو

تاریخ ایرانی: پس از برگزاری کنفرانس گوادلوپ با شرکت سران آمریکا، بریتانیا، آلمان و فرانسه در ۱۴ دی ۱۳۵۷ که با این نتیجه‌گیری پایان یافت که «کار شاه تمام شده است»، والری ژیسکاردستن، رئیس‌جمهور وقت فرانسه نمایندگانی نزد امام خمینی در نوفل‌لوشاتو فرستاد حامل پیغامی از جیمی کارتر، همتای آمریکایی‌اش. امام خمینی در آن دیدار با تقدیر از مواضع ژیسکاردستن، خطاب به آن دو نماینده گفتند: «آقای کار‌تر اگر حسن نیت پیدا کرده‌اند و...

مجلس و بحران اقتصادی کشور در دوران مشروطه

در دوره دوم مشروطه در حالی که شرکت‌های خارجی برای غارت ایران با هم مسابقه گذاشته بودند و در این حال مردم در فقر و ناامنی غوطه می‌خوردند، مجلس چند لایحه برای ترمیم بودجه دولت تصویب کرد که به شوخی بيشتر شبیه بود. در دوره دوم مشروطه، برای نخستین بار دولت لایحه بودجه سالانه تهیه كرد و به مجلس تقدیم نمود. این لایحه تحت نظارت مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله، وزیر مالیه تهیه شده بود؛ اما هنگامی كه لایحه بودجه به مجلس تقدیم شد، وی به قتل...

کشف حجاب و تجدد اجباری

حمید هوشنگی دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه امام‌صادق(ع) کشف حجاب و تجددمآبی و فرنگی‌زدگی جای خود! چه اجباری در اجباری کردن این‌گونه برنامه‌ها و به‌کار بردن خشونت در مسیر تجددمآبی وجود داشت؟! شاید اگر رضاشاه و اطرافیان او کشف حجاب را به سرعت اجباری نمی‌کردند، بعضی از اقدامات مورد قبول آنها در زمینۀ نوسازی هم در گرد و غبار خشم و غیرت مردم فرو نمی‌رفت، امّا گویی لازم بود که چنین رژیم مستبد و خشک‌مغزی از طریق همین...

شیخ خزعل و تلاش برای خودمختاری در خوزستان

وسوسه انگلیسی ها، ضعف دولت مرکزی قاجار وهرج ومرج ناشی از دوران مشروطیت شیخ خزعل را به فکر خودمختاری انداخت. خزعل در سال ۱۹۲۲ (۱۳۰۰ خ)با کمک کنسول انگلیس در اهواز عشایر عرب و بختیاری را متحد ساخت وداعیه “عربستان آزاد”را برای اولین بار به طور رسمی اعلام وخودرا “امیر عربستان”خواند!. بعد از کودتای ۱۲۹۹ هـ.ش. تا سال ۱۳۰۴ هـ.ش. شاهد قدرت‌یابی رضاخان و سقوط دولت قاجار در ایران هستیم که این رویداد به تغییر بافت روابط قدرت در ایران...

شورای سلطنت!

احمد ساجدی «شورای سلطنت» یکی از آخرین تکیه‌گاههای شاه برای جلوگیری از فروپاشی رژیم سلطنتی پس از خروج وی از کشور بود. در آن زمان اوجگیری انقلاب اسلامی که سقوط رژیم سلطنتی را هدف قرار داده بود و همچنین عوامل فرعی‌تر از جمله عدم اعتماد شاه به شایستگی بختیار در حفظ رژیم سلطنتی و همچنین نگرانی وی از بروز اختلاف میان ارتش و بختیار، شاه را عمیقاً به این نتیجه رسانده بود که متعاقب خروج او از کشور، اساس رژیم سلطنتی نیز با توجه به...

سیری در زندگی سیاسی جعفر پیشه‌وری

میرجعفر جوادزاده خلخالی (پیشه‌وری) فرزند جواد در سال 1272 ه‍ . ش در قریه زیوه (زاویه‌سادات) از قراء خلخال آذربایجان در یک خانواده فقیر به دنیا آمد. وی تحصیلات ابتدائی خود را در آنجا به اتمام رسانید و در اوایل قرن بیستم که شرایط سخت زندگی بر کشور حاکم بود در جستجوی کاری از شهری به شهر دیگر مسافرت می‌کند. در خاطراتش می‌نویسد پس از آن که دار و ندارش از طرف خان‌های ایل شاهسون غارت شد در سال 1284 ه‍ . ش در سن 12 سالگی به آن سوی مرز پناه برد و...

چالشهای داخلی تجارت مازندران در اوایل دوران حکومت رضاشاه

محمدحسن پورقنبر Mpourghanbar8@gmail.com بازرگانی ایران در دو دهه پس از انقلاب مشروطه، همانند دیگر ابعاد کشور، دچار نابسامانی فاحشی بود. این وضعیت، نه تنها از عوامل خارجی نشئت گرفته و ناشی از تنگناهایی بود که روسیه و انگلیس برای ایران به وجود آوردند، بلکه قسمت مهمّی از اختلالات تجاری، از درونکشور و ساختارهای نامناسب آن دوره سرچشمه می‌گرفت. در این مقاله به طور مختصر، به معضلات داخلی تجارت مازندران پرداخته می‌شود. اولین چالش تجار...

بریتانیا و حمایت از وطن فروشی به نام شیخ خزعل

به سبب وجود ذخایر عظیم نفتی در استان خوزستان قدرتهای بزرگ از دیرباز توجه خاصی به این قسمت از سرزمین ما داشته اند و در اواخر حکومت قاجار در صدد جدا کردن این قسمت از خاک ایران بوده اند. جنبش قومی شیخ خزعل مهمترین تحرک قومی در آن زمان محسوب میشد عربهای ایران در بخش مرکزی و جنوب غربی استان خوزستان استقرار دارند . خوزستان به لحاظ توپوگرافی و ساختار قومی و فرهنگی به دو بخش خوزستان مرتفع و خوزستان کم ارتفاع تقسیم میشود. خوزستان مرتفع...

110 روز بحرانی، بررسی اجمالی جنبش دانشجویی، 28 مرداد تا 16 آذر ۱۳۳۲

درآمد بدون تردید کودتای 28 مرداد 1332 سرآغاز فصل تازه ای در تاریخ سیاسی معاصر ایران است که به سقوط دولت ملی دکتر مصدق و حاکمیت خفقان شدید در جامعه انجامید. با وقوع کودتا، دستگیری رجال سیاسی، انحلال احزاب و تعطیلی بسیاری از نشریات در دستور کار قرار گرفت. اما به رغم تضییقات و فشار دستگاه دیکتاتوری، از فردای وقوع کودتا، مردم حتی یک روز نیز روند مخالفت با هیئت حاکمه را متوقف نکردند. در نوشتار حاضر موقعیت جنبش دانشجویی از 28 مرداد تا 16...

هژبر یزدانی به روایت کیهان

روز 13 شهریور 1356 مصاحبه هژبر یزدانی سرمایه دار معروف بهایی با نوشابه امیری خبرنگار روزنامه کیهان منتشر شد . امیری در مقدمه این مصاحبه نوشت « مرد اسکناسهای درشت و الماسهای درشت تر روی صندلی راحتی نشسته است . لبخندهای پر معنی می زند و سخت متحرک می نماید . کنار دستش تلفنهای سبز و نارنجی و سفید مرتب زنگ می‌زنند . در تلفن نارنجی می‌گوید « بانک ایرانیان را بخرید ، همه‌اش را » در تلفن سبز می‌گوید « وضع کشت و صنعت رامیان و سمنان را مرتب...

نقد کتاب: «بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال 1357»

کتاب «بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال 1357» مجموعه‌ای چهار جلدی است که سه جلد آن شامل شرح حال زندگی نایب‌السلطنه‌های ایران، روزشمار زندگی علیرضا‌خان امیرسلیمانی (عضدالملک)، میرزا ابوالقاسم‌خان قراگوزلو (ناصرالملک)، فرح پهلوی (دیبا) و نخست‌وزیران ایران از میرزا نصرالله خان پیرنیا (مشیرالدوله) تا شاپور بختیار است و جلد چهارم نیز به روزشمار زندگی رؤسای مجلسین سنا و شورای ملی و همچنین سرنوشت نمایندگان آن دو مجلس اختصاص دارد....

مدارس آمریکایی در ایران

انقلاب صنعتی مغرب زمین با استعمار جدید همزادند. جهان در قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی شاهد تحول و در واقع رنسانس علمی و تکنولوژیک بود. کشورهای اروپائی در پی چندین سده داد و ستد تجاری و فرهنگی موفق به اخذ دستاوردهای تمدن سایر ملل جهان از جمله شرق به‌ویژه جهان اسلام و ایران شدند، این تبادلات علمی در دوره قرون وسطی که اروپا در رکود دانش و دانائی بسر می‌برد به مثابه هوا برای انسان بود، زیرا در صورت فقدان این پتانسیل علمی مهم ادامه...

فروش شغل و مقام در عصر قاجار و پهلوی !

منصب فروشی یکی از بدعت‌های ناروایی است که رجال و سیاستمداران رژیم های گذشته، در دستگاههای اداری مملکت داشته‌اند و هدف آنان تأمین منافع مادی خود و ارضای تمایلات شاهان عصر خویش بوده است. این رویه در طول تاریخ سلسله‌های شاهنشاهی ایران سابقه دارد و بارزترین آن در دوره سلطنت قاجار وجود داشت. حقیقت امر این بود که مشاغل و مناصب در دوره قاجاریه، به ویژه از سلطنت محمدشاه به بعد، به مزایده گذاشته می‌شد و هرکس، با تهیه مقدمات لازم پول...

شکنجه درساواک به روایت سفیر شاه در لندن

پرویز راجی در یکی از خاطرات خود در کتاب «خدمتگزار تخت طاووس» آورده است : « .... خانم لیسلی بلانک ( زن انگلیسی مزدوری که پول می‌گرفت و برای شهبانو فرح شرح حال می‌نوشت ) به سفارتخانه آمد تا مشروبی باهم بخوریم و راجع به کتابی که به عنوان بیوگرافی شهبانو در دست نگارش دارد صحبت کنیم . این زن می‌گفت : من هر وقت ماموریت خود را در نوشتن چنین کتابی برای دوستانم بیان می‌کنم بلافاصله با این سوال مواجه می‌شوم که چرا قصد دارم این همه محاسن را...

سکته نابهنگام !

پزشکان می‌گویند بسیاری از سکته های قلبی ناشی از فشارهای عصبی است . این سخن بی موردی نیست و لااقل حادثه ای که منجر به سکته قلبی عباس مسعودی بنیانگذار روزنامه اطلاعات در سال 1353 شد گواه این مدعاست . روزنامه اطلاعات وقتی در 29 خرداد سال 1353 خبر مرگ مسعودی را منتشر کرد ، اشاره ای به علت سکته او نکرد ولی مطالعه حادثه ای که چند روز قبل از آن بین عباس مسعودی و اسدالله علم وزیر دربار گذشته بود شاید بتواند در روشن شدن علت سکته منجر به فوت...

روایت دختر تیمورتاش از مرگ پدرش

ایراندخت تیمورتاش فرزند اول عبدالحسین تیمورتاش (وزیر دربار رضاشاه) بود . ایراندخت در سال ۱۲۹۵ زاده شد. وی در تهران رشد کرد و در دوران تحصیل از دانش آموزان ممتاز مدرسه «ناموس» بود . سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و از دانشگاه سوربن این کشور دکترای فلسفه گرفت. او با پشتکار بسیار توانست دکتر احمدی، قاتل پدرش و دیگر فعالان زمان رضاشاه را به محاکمه بکشاند. ایراندخت كه در 1355 به سمت وابسته فرهنگی و مطبوعاتی سفارت ایران در فرانسه...

دردسرهای کالسکه سلطنتی و تاج امپراطریس!

شاهرخ مسکوب می‌گوید: «در تاریخ سفله‌پرور ما، بیدادی که بر فردوسی رفته است، مانند ندارد.»1 این گفته برای آن است که در دوران شاهنشاهی پهلوی، شاهنامه فردوسی به میزانی دستخوش تحریف و استفاده جهت‌دار قرار گرفت که این کتاب به کتاب مقدس ایدئولوژی شاهنشاهی تبدیل شد. جعل اشعار به نام فردوسی تا آنجا پیش رفت که، در یادنامه‌ای که انجمن آثار ملی به نام او در سال 1349 چاپ کرد، در باب تاجگذاری شاه و فرح،...

حتی ملائک آسمان از کارهای شاه سر در نمی‌آورد!

از دولت علم به بعد مداخله شاه در سیاست خارجی روز افزون شد و نخست وزیر و وزیر خارجه نقشی در این زمینه نداشتند و صرفا تابع و مجری اوامر شاه بودند. به عنوان نمونه هنگامی که اختلاف ایران و عراق در بهار سال 1348(1969) دو کشور را به آستانه جنگ رساند نخست وزیر و وزیرانی که در شرایط اضطراری عضو شورای عالی دفاع ملی بودند هنگامی از جریان امر آگاه گشتند که به نیروهای مسلح فرمان آماده باش داده شده بود و هر آن احتمال برخورد نظامی می رفت. به تدریج شاه...

اخاذی مالیاتی در عصر پهلوی اول

رضا معینی رودبالی (مطالعه موردی: شکایات اهالی آب سرد جهرم از تعدیات محمد حسین صادقی مالک آن منطقه در مورد مالیات درختِ انجیر) دوره پهلوی اول از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران می باشد. رضاخان سردارسپه که با کودتای سوم اسفند 1299ش زمینه صعود خود را به مراحل بالای قدرت فراهم نمود، سرانجام در سال 1304ش و با تشکیل مجلس فرمایشی مؤسسان، به تخت سلطنت جلوس نمود. آخرین سالهای حکومت قاجاریه مقارن با سلطنت احمدشاه بود که به علت اشغال کشور توسط...

اوامر ملوکانه

محمدرضا پهلوی، آخرین پادشاه ایران، کسی بود که قضاوتهای ضد و نقیضی را درباره خود برانگیخت؛ به‌گونه‌ای که اوریانا فالاچی، مصاحبه‌گر معروف ــ که با شخصیتهای سیاسی گفت‌وگو می‌کرد ــ وی را کسی دانست که غرب او را نشناخته است.ناشناختگی محمدرضا پهلوی برای غربیها اگرهم درست باشد، به‌خودی‌خود موجب اهمیتی برای شاه نمی‌شود، اما برای پژوهنده تاریخ معاصر ایران نکته جالب‌توجهی است. او فرزند کسی بود که بر اثر روحیه شدید نظامی و...

مرگ یپرم در جنگ شورجه

نبرد شورجه یا شوریجه برای مشروطه‌خواهان طهران تداعی‌کننده جنگ تروا بود؛ چراکه اگر قشون دولتی موفق به تصرف قلعه شورجه می‌شدند درحقیقت کارآمدترین بخش قشون سالارالدوله را درهم کوبیده بودند. اما نبرد شورجه برای مشروطه‌خواهان به یک سکه دورو تبدیل گردید: یک روی آن شکست نیروهای زبده و شورشی غرب ایران و روی دیگرش کشته‌شدن یفرم‌خان ارمنی به‌عنوان مجاهد مقتدر و جنگجوی مشروطه بود! هرچند غائله سالارالدوله در غرب ایران مورد حمایت...

رضاخان چگونه «پهلوی» شد؟!

رضا خان در طی دوران زندگی خود همسر اختیار کرد و در مجموع دارای یازده فرزند شد. همسر اول رضاشاه یک دختر همدانی به نام صفیه بود. رضاشاه در زمان خدمت در آتریاد همدان با صفیه ازدواج کرد، اما پس از یک سال او را طلاق داد. همسر بعدی او تاج الملوک آیرملو بود که تاریخ نگاران عموما از او به عنوان همسرول رضاشاه یاد کرده و ازدواج قبلی اش را از نوع ازدواج موقت (صیغه) دانسته اند. پدر تاج الملوک آیرملو، میرپنج (سرتیپ) سپاه قزاق و از نظامیان طرفدار...

فرمان مشروطه چگونه صادر شد

بدون شک جنبش مشروطیت از رویدادهای مهم و تأثیرگذار در تاریخ تحولات سیاسی ایران محسوب می‌شود. اثرات این رویداد در زندگی فرهنگی و سیاسی مردم، از سایر حوادثی که تا آن تاریخ در کشورمان پدید آمده بود، عمیق‌تر بود. بسیاری نارضایتی عمیق جامعه ایران در سال‌های حکومت قاجار را ریشه اصلی اعتراضات مردمی علیه دولت و زمینه‌ساز شکل‌گیری نهضت مشروطیت می‌دانند. اما در این میان، عوامل دیگری نیز بودند که سبب تسریع روند انقلاب شدند و در مسیر...

رضاخان مضحکه بین‌المللی

در طول دوره حکومت رضاشاه، اشاره نشریات خارجی به سطح پایین اجتماعی او چندین‌بار موجب قطع روابط دیپلماتیک با کشورهای متبوع آنها ‌شد. در سال‌های ۱۹۳۶ و ۱۹۳۷، نشریه‌های «تایم» و «نیویورک میرور» به این مطلب اشاره کردند که رضاخان در گذشته مهمتر بوده و سپس چندی به نگهبانی در جلوی دَرِ سفارتخانه‌های خارجی در تهران اشتغال داشته است. نیویورک میرور نوشته بود که رضاشاه قبلاً در اصطبل سفارت انگلستان در تهران مشغول به کار بوده است. پس از...

سپر بلای محمدرضا

در حالی که «اسدالله علم» در فرانسه با سرطان دست و پنجه نرم می‌‏کرد، شاه در یک تماس تلفنی از علم خواست که از مقامش استعفا کند تا دشمن دیرینه‏‌اش هویدا را به وزارت دربار گمارد. از یادداشت‌‏های علم آشکارا بر می‌‏آید که از این کار شاه رنجیده بود. وزیر دربار از روزی که رضاشاه این پست را ایجاد کرد یک مقام مؤثر و ذی‏‌نفوذ و هم‌سطح نخست‏‌وزیر‏ بود. شاه، هویدا را مخصوصاً وزیر دربار کرد تا به مردم بفهماند افراد مورد اعتماد او،...

ایران در اشغال و ناکامی ارتش رضاخانی!

سحرگاه روز بیست‌وپنجم اوت ۱۹۴۱ (سوم شهریور ۱۳۲۰) درست پانزده روز پس از انتشار منشور آتلانتیک که طی آن چرچیل و روزولت، آزادی و استقلال و حق تعیین سرنوشت را برای کلیه ملل جهان به رسمیت شناختند، کشور بی‌طرف ایران از شمال و جنوب مورد تجاوز قرار گرفت و نیروهای شوروی و انگلستان با توسل به همان شیوه‌هایی که به دشمنان خود نسبت می‌دادند، به ایران حمله کردند. عملیات نظامی به این ترتیب آغاز شد که نیروهای شوروی مرکب از دو تیپ پیاده‌نظام و...

سودای اشغال ایران

فکر اشغال ایران از آغاز جنگ بین‌المللی دوم در مغز دو آتش‌افروز جنگ به وجود آمد، ولی در آن هنگام ضرورت چندانی برای اجرای این فکر وجود نداشت. حمله ناگهانی و برق‌آسای قوای آلمان هیتلری به روسیه برای دولت انگلستان از یک طرف و دولت اتحاد جماهیر شوروی از طرف دیگر این فکر را تقویت کرد، به خصوص که دولت انگلستان و دولت آمریکا پس از ملاقات و مذاکره روزولت و چرچیل در اقیانوس اطلس و امضای منشور آتلانتیک و انعقاد یک پیمان مصمم شدند برای...

ورود مستشاران آمریکایی به ایران

جنگ دوم جهانی از ابتدا با آثار ویرانگر و مخربی در داخل کشور همراه بود. تورم، افزایش قیمت‌ها، تشکیل بازار سیاه، کمبود خواربار، احتکار و قحطی که نتیجه مستقیم حضور ارتش‌های بیگانه بود، موجبات نارضایی شدید مردم را فراهم ساخته بود. از طرفی به همین دلایل نفرت گسترده‌ای از انگلیس و روسیه به عنوان عوامل اصلی این نابسامانی‌ها در جامعه وجود داشت. جامعه از یکسو نیازمند رسیدگی به اوضاع وخیم اقتصادی و بهبود وضع معیشتی مردم بود و از سوی...

...

62

...