26 فروردین 1394
شهره جلال‌پور و شیوا جلال‌پور
پس از فوران اولین چاه نفت ایران در مسجدسلیمان در سال 1908 میلادی، برنامه تك‌محصولی كردن اقتصاد ایران و وابسته كردن آن به درآمد نفت، از سوی استعمارگران انگلیسی به مورد اجرا گذاشته شد؛ و كم كم اقتصاد ایران ناكارآمد و نامولد شد.
علیرغم درآمد بالای فروش نفت، سهم ایران حتی از مالیاتی كه شركت نفت انگلیس و ایران به دولت انگلستان پرداخت می‌كرد، بسیار كمتر بود! نفت ایران و پالایشگاه آبادان بزرگترین و گرانبهاترین سرمایه‌گذاری خارجی انگلستان در آن سالها بود. با ملی شدن نفت، علاوه بر آنكه درآمد هنگفت نفت از دست انگلستان خارج شد، به اعتبار و جایگاه بین‌المللی این كشور نیز ضربه جبران‌ناپذیری وارد گردید. لذا انگلستان به محاصرة اقتصادی نفت ایران كه یكی از ابزارهای متعدد مورد استفاده آن دولت برای منكوب كردن دولت و ملت ایران بود، پرداخت. قبل از آن، صادرات سالانه نفت ایران 000/000/32 تن بود و در طول 5/2 سال محاصرة اقتصادی فقط كمی بیش از یك میلیون تن نفت فروخته شد.
این مقاله به سه سئوال زیر می‌پردازد:
1- چرا و در چه زمانی برای اولین بار تز اقتصاد بدون نفت مطرح شد؟
2- راهكارها و روشهای به كار گرفته شده در آن طرح، كدام بود؟
3- در صورت موفقیت، علل موفقیت آن طرح چه بود؟
علت اجرای تز اقتصاد بدون نفت
اقتصاد بدون نفت عبارت از ارائه طرحی است كه بدون اتكاء به درآمد نفت، كشور بتواند از لحاظ تولید عمدة مایحتاج عمومی، به مرز خودكفایی برسد: ارائه روشی است كه بودجه مملكت از درآمد نفت بی‌نیاز باشد.
سود خالص شركت نفت انگلیس و ایران در فاصله سالهای 50-1945 م. / 9-1324 ه . ش به عنوان مالیات به دولت انگلیس، حق‌الامتیازها، و استهلاك دستگاه‌ها، 250 میلیون پوند بود. در حالی كه حق‌الامتیاز ایران 90 میلیون پوند بود. با از دست رفتن این درآمدها، انگلستان برای مقابله با نهضت ملی نفت اقدامات زیر را به كار بست:
- مسدود كردن 26 میلیون پوند استرلینگ ذخایر ایران
- تحریم نفت ایران
- ممنوعیت ارسال تجهیزات مورد استفاده در تصفیه‌خانه‌های ایران
- ممانعت از صدور آهن ـ فولاد ـ شكر و ... و سایر كالاهای اساسی مورد نیاز ایران
- ممانعت از تبدیل ارزهای خارجی متعلق به ایران مخصوصاً لیره انگلیس به ارزهای خارجی
- تشكیل كارتل بین‌المللی نفت با مشاركت 19 شركت آمریكایی
- ممانعت از توزیع نفت ایران توسط شبكه توزیع و ناوگانهای انگلیس
- انتشار اعلامیه و مسروقه اعلام كردن نفت ایران
- جلوگیری از فرستادن كادر متخصص نفتی خارجی به ایران
- مصادره تلگرافهای خارجی به ایران
- مصادره كشتی ایتالیایی حامل نفت خریداری شده از ایران
- مخالفت با سایر كشورهای اروپایی كه با ایران قرارداد تهاتری و پایاپای امضاء كرده بودند.
- احضار متخصصان انگلیسی نفتی از ایران
- دستور انگلستان به بانك F انگلند كه قابلیت تبدیل موجودی استرلینگ ایران را غیرممكن سازد.
هنگامی كه تلاشهای دیگر دولت ایران از جمله تلاش در استرداد 11 تن طلای ایران از شوروی، دریافت وام از بانكهای خارجی، تلاش در جلب كمكهای اقتصادی آمریكا، فروش نفت ایران به بلوك شرق و ... به نتیجه‌ای نرسید، دولت ایران چاره را در توسل به اقتصاد بدون نفت دید و این در حالی بود كه دولت ایران حقوق كارمندان صنعت نفت را تمام و كمال می‌پرداخت تا مبادا آنها در قضیة ملی شدن صنعت نفت دچار خسارت مالی شوند.
این تز بعدها توسط یك كارشناس آمریكایی منتشر شد كه بهترین راه نجات از وابستگی كشورهای استعمارزده شناخته شد و آن كارشناس جایزه نوبل اقتصادی را دریافت كرد.
چگونگی اجرای تز اقتصاد بدون نفت
مراحل اجرای این طرح دو مقطع زمانی را در بر می‌گرفت. در مرحله اول (از شروع نخست‌وزیری مصدق تا قیام 30 تیر 1331 ه. ش) اگرچه دولت درآمدی از نفت نداشت، امیدوار به تحصیل آن بود. اما در مرحله دوم (از قیام 30 تیر تا كودتای مرداد 1332) مصمم بود كه حتی اگر درآمدی از نفت هم به دست آید، روی آن حساب نكند. در مرحله اول نیز دو دورة متمایز از هم مشاهده می‌شد. در نخستین چهار ماه حكومت دكتر مصدق (تا اواخر مرداد 1330) همزمان با خلع ید از انگلستان، دولت سیاستهای غلط مالی و اقتصادی غرب را ادامه داد. در چهار ماه دوم (از اواخر مرداد تا اواخر آذر 1330) سیاستها صحیح و اصولی شد كه مرداد 1330 نقطه عطفی در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی محسوب می‌شد. دست دكتر مصدق در دورة دوم برای انجام اصلاحات بازتر بود و كارهای جامع‌تری انجام داد، اما در هر دو دوره خطوط اصلاحات در یك جهت بود.
مشكلات دولت عبارت بودند از:
- قطع درآمد ارزی كشور از محل عایدات نفت كه موجب كمبود ارز و عدم تعادل موازنه پرداخت‌های كشور شده بود.
- بحران بازرگانی خارجی، افزایش بی‌رویه واردات كالاهای غیرضروری
- كسری روزافزون بودجه دولت
- تورم و افزایش قیمت‌ها
- مهاجرت عظیم كشاورزان به شهرها و ...
بنابراین برنامه دولت در یك طرح هدفمند آغاز به كار كرد كه به طور خلاصه از این قرار بود:
1- دعوت از مستشاران خارجی همچون دكتر شاخت اقتصاددان آلمانی كه برای چهار روز به ایران آمد. و پیشنهاد او افزایش حجم اسكناس‌های در جریان با پشتوانه ثابت و به طور محرمانه همزمان با خروج این اسكناس‌ها به اقساط ماهانه از جریان كار بود. و نیز دعوت از كامیل گات، وزیر دارایی سابق بلژیك و مدیر صندوق بین‌المللی پول، كه وظیفه‌اش بررسی كل اقتصاد ایران و امور بانك ملی بود. پیشنهاد او افزایش مالیات‌ها و صرفه‌جویی تا سرحد امكان و گرفتن وام خارجی بود.
2- تشكیل شورای اقتصاد برای مطالعه شیوه‌های تز اقتصاد بدون نفت و تنظیم امور اتاق‌های بازرگانی
3- سازمان برنامه بنا به دستور دولت مأمور مطالعه در مورد این طرح شد كه پیشنهاد داد ماشین‌آلات موردنیاز بر اساس قرارداد پایاپای از آلمان غربی و اروپای شرقی در مقابل صادرات محصولات كشاورزی خریده شود.
4- بهبود وضعیت بازرگانی خارجی از طریق افزایش صادرات غیرنفتی و كاهش واردات. صادرات در طی سالهای 32-1328 ه. ش، تقریباً 5 برابر شد. صادرات كالاهای كشاورزی 6 برابر، پسته 2 برابر، پیاز 3 برابر، سیب‌زمینی 2 برابر شد. صادرات گندم و جو و حبوبات و برنج افزایش یافت. بر صادرات گوسفند زنده به عربستان و تنباكو به شوروی افزوده شد. قراردادهایی برای صادرات 000/60 رأس گوسفند به عربستان و 1750 صندوق تریاك و 000/50 تن غله به پاكستان منعقد شد. دكتر مصدق خود می‌نویسد در این دوران صادرات بدون نفت با واردات توازن پیدا كرد كه هیچ وقت سابقه نداشت.
5- كاهش ارزش ریال در برابر دلار. نرخ برابری ریال به دلار 5/32 ریال به ازاء 1 دلار بود. نرخ دلار از 40 ریال سال 1329 ه . ش به 100 ریال در سال 1332ه. ش رسید. و به صادركنندگان اجازه داده شد ارزی كه در برابر صادرات كالای خویش به دست می‌آورند، از طریق بانك ملی به نرخی بسیار بالاتر از نرخ رسمی دلار كه آن زمان 32 ریال و 25 دینار بود، به تجار واردكننده كالا بفروشند.
6- انتشار اوراق قرضه كه دكتر مصدق در نطقی در تاریخ 12/10/1330ه ش آن را اعلام كرد و 15 روز بعد از انتشار حدود 000/000/70 ریال فروخته شد، اما طبقات ثروتمند استقبال نكردند. در مجموع 000/000/50 ریال از این بابت جمع‌آوری شد.
7- بازپس‌گیری املاك سلطنتی توسط دولت دكتر مصدق هدف از این كار را علیرغم فشارهای وارده جلوگیری از سوء استفاده و اجرای عدالت اجتماعی می‌داند.
8- واگذاری زمین به مردم برای خانه‌سازی مثل زمین‌های منطقه شیان (نارمك) كه به ترتیب 7 و 14 میلیون متر از اراضی موات دولت، به مردم رسید.
9- لغو بهره مالكانه، رسیدگی به وضع كشاورزان بعد از قیام 30 تیر، دو لایحه تصویب شد: الف) لایحه ازدیاد سهم كشاورزان و سازمان عمرانی كشور، ب) الغاء عوارض مالكانه در روستاها و بیگاری از رعایا. 20 درصد سهم مالكان به كشاورز و 20 درصد به دولت حواله تا صرف عمران و آبادانی روستاها شود. و سهم كشاورزان سالانه تا 15 درصد افزایش یافت. و شوراهایی در روستاها برای اجرای قانون اصلاحات ارضی به وجود آمد.
10- ایجاد تسهیلات فراوان برای فروش نفت. دولت برای درهم شكستن تحریم نفتی دست به اقدامات متنوعی زد: الف) فروش نفت به طور مستقیم با قیمتی نازل. ب) فروش نفت با تخفیف از 30 تا 50 درصد. ج) فروش نفت به صورت پایاپای. د) فروش نفت به اقساط. ه ) پیشنهاد فروش نفت به بلوك شرق. علیرغم اعلام آمادگی ایران برای فروش نفت به این كشورها در اواخر شهریور 1331 هركدام بهانه‌ای آوردند. رومانی نفت مورد نیازش را از شوروی تأمین كرد. مجارستان اعلام كرد نفت‌كش ندارد، و با وجودی كه معاملات با شوروی دو برابر شد، اما شوروی نیز از ایران نفت نخرید.
11- اصلاحات مالیاتی: مالیات غیرمستقیم افزایش یافت؛ خصوصاً بر كالاهایی چون دخانیات، چای، قند، تریاك. مدنی معتقد است قرار بود لایحه مالیات بر ثروت هم تصویب شود كه دولت این كار را نكرد. اما كدی می‌نویسد برای وصول مالیاتهای معوقه ثروتمندان كمیسیون‌هایی در سراسر كشور تشكیل شد تا اموال متخلفین را مصادره كند. سال 1952م.
جمع‌آوری الزامی مالیات‌ها انجام شد. و لایحه قانونی تجدیدنظر در قانون مالیات بر درآمد مصوب تیر 1328 ه. ش تصویب شد.
12- تلاشهای دولت برای كسب وامهای داخلی و خارجی.
بر اساس اصل 4 ترومن، كه پس از طرح مارشال از سال 1941 م. / 1327 ه. ش اعلام شد، آمریكا به كشورهای جهان سوم برای مقابله با كمونیسم كمكهای فنی و مالی ارائه می‌داد. مبلغ 23 میلیون دلار پرداخت شد كه چون دكتر مصدق از عبارت «كشورهای عقب‌افتاده» در متن آن ناراحت شد، به حال تعلیق درآمد. كمك دیگری از بانك بین‌المللی توسعه و ترمیم توسط سفیر پاكستان پیشنهاد شد و نمایندگان بانك به ایران آمدند، اما شرایط بانك مورد موافقت ایران قرار نگرفت. شرط بانك، بازگشت كارشناسان انگلیسی و اداره معادن نفت توسط دولت و شركت بود.
13- تقاضای بازگرداندن 11 تن طلای ایران از شوروی؛ در جنگ جهانی دوم ایران و شوروی در قراردادی توافق كردند كه آن كشور در قبال كمكهای ایران (حمل و نقل- اسلحه و مهمات- ریال‌های دریافتی- حقوق گمركی و...) مقدار 11 تن طلا به ایران بدهد. شوروی این طلاها را به دولت مصدق نداد.
14- ملی كردن شیلات شمال و لغو قرارداد لیانازوف. این قرارداد ماهیگیری بجامانده از عصر قاجار بود و سادچیكف سفیر شوروی تقاضای تجدید و تمدید آن را داشت كه مورد مخالفت قرار گرفت.
15- تقاضای بازپرداخت مطالبات ایران از شركت سابق انگلیس بابت خساراتی كه به ایران وارد كرده بودند. ایران طی یادداشتی كه از 10 مرداد 1331 ه. ش به آن سفارت داد 000/000/20 لیره علی‌الحساب تقاضا كرد.
16- وضع عوارض بنزین و تعدیل اجاره‌بها و اختصاص درآمد آن به مستمندان و بیكاران به بهای بنزین به ازاء هر لیتر 2/0 ریال افزوده شد.
17- تأسیس بانك اعتبارات، بانك بازرگانی، بانك صادرات و معادن ایران و متعاقب آن بانك ساختمانی، بیمه، توسعه صادرات و ... و تعطیل كردن بانك شاهنشاهی انگلیس در 29/7/1331 ه. ش
19- فروش معافیت سربازی با پرداخت 100 تومان به دولت
20- كاهش بودجه دربار و بودجه ارتش، كاهش بودجه سرویس‌های اطلاعاتی و حذف سوبسیدهای دولتی و اختصاص آن به بخش بهداشت و آموزش و پرورش
21- منع فروش مشروبات الكلی علیرغم اعتراض دكتر فاطمی
22- تأسیس كارخانجات جدید و صنایع دستی كارخانه‌های تولید خشكبار، سیمان، تصفیه شكر نساجی، دخانیات ایجاد شد. و مقدار زیادی از وامهای اخذ شده به بخش‌های تولیدی و صنعتی اختصاص یافت. هم تعداد و هم سرمایه‌گذاری‌ها رشد قابل توجهی داشت.
23- اصلاحات كشاورزی و بهبود شیوه آبیاری. اعطای وام كشاورزی و دادن اعتبار به صنایع وابسته به كشاورزی، انعقاد موافقت نامه كشاورزی با امریكا، تأسیس بانك كشاورزی، تأسیس صندوق عمران و تعاون و ...
24- افزایش وام مسكن و ساخت مسكن؛ بانك رهنی وامهای زیادی به این امر اختصاص داد. در سال 1332 وامهای پرداختی نسبت به سال 1329، 30 برابر شد. در همین سالها 1000 واحد مسكونی توسط دولت ساخته شد. قانون تعدیل اجاره بها و احداث خانه‌های ارزان تصویب و قرار شد املاكی كه اجاره بهای آن از 2000 بیشتر نباشد، 10% مال‌الاجاره را كاهش دهند.
25- انتشار اسكناس بدون پشتوانه. موجودی نقد خزانه دولت در ابتدای تشكیل آن (12/2/1330) 95/673/651/52 ریال و موجودی نقد سازمان برنامه 2800 ریال بوده است كه با محاصره اقتصادی، تمام مخارج به گردن دولت افتاد. بنابراین دولت تصمیم به انتشار اسكناس بدون پشتوانه گرفت كه ازراهكارهای دكتر شاخت هم بود. دكتر مصدق بر اساس قانون اختیارات، به بانك ملی اجازه داد 3 میلیارد و 210 میلیون ریال اسكناس منتشر كند كه یك باره وارد گردش نشد بلكه از طریق وام به دولت یا شركت ملی نفت یا افزایش سرمایه بانكهای دیگر كم كم تزریق شد.
بنابراین فقط 1 میلیارد و 500 میلیون ریال آن مورد استفاده قرار گرفت. پس با عرضه پول، تعادل و موازنه مثبت ایجاد شد.
26- تأسیس پلیس گمرك و جلوگیری از قاچاق. اجرای قوانین گمركی و مبارزه با قاچاق، از لوایحی بود كه به تصویب رسید.
علل موفقیت اجرای این طرح
این طرح بر اساس مطالب ارائه شده و جداول ضمیمه شده و همچنین استدلال‌های نویسندگانی چون جان فوران، احمد خلیل‌الله مقدم، فخرالدین عظیمی، انورخامه‌ای، محمد مصدق، مصطفی علم، محمدعلی كاتوزیان و ... مثبت و شكوفا اعلام شده، البته نویسندگانی چون سیدجلال‌الدین مدنی، مصطفی فاتح، مجله تایم لندن هم برعکس، این دوره را از نظر اقتصادی ناامیدكننده دانسته‌اند.
بعد از كودتا در جریان محاكمه دكتر مصدق هیچ اتهامی در خصوص تخلف اقتصادی به او زده نشد و دكتر مصدق در جلسات محاكمه اعلام كرد كه یكی از دلایل سقوط دولت او این بوده كه مخالفان دیدند اوضاع اقتصادی ایران بهتر می‌شود و دولت می‌تواند بدون درآمد نفت روی پای خود بایستد. اصل سیاست موازنه منفی و اقتصاد بدون نفت از اصول مسلم در سیاستهای دكتر مصدق بود.
دلایل دیگر به این شرح است:
- واقع‌گرایی و كارایی نسبی دولت
- آمادگی مردم برای تحمل سختی و روزگار بد
- عدم فساد دولت و همكاری مردم با دولت
- مبارزه سرسخت با تورم و افزایش قیمت توسط دولت
- فسادناپذیری دكتر مصدق؛ به نحوی كه هزینه مسافرت به امریكا برای شركت در شورای امنیت سازمان ملل (000/7 تومان) را از هزینه شخصی پرداخت و دیناری حقوق از بابت نخست‌وزیری یا وكالت مجلس نگرفت و خرج پذیرایی دستگاه دولت و محافظین و ... را نیز شخصاً برعهده داشت. و این بزرگترین سرمایه او در نظام دزدسالارانه آن زمان بود.
- وفاداری تجار بازار به دكتر مصدق
- گسترش تولیدات داخلی و تجارت خارجی
نتیجه‌گیری
تحریم نفت ایران در طی دو سال و نیم (32-1330 ه. ش) تجربه‌ای که در حال حاضر نیز مجدداً در تاریخ ایران تکرار شده است، پیامد ملی شدن نفت ایران بود. نهضتی که توسط مردم با شهامت کشور به رهبری بزرگانی چون آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق؛ به وقوع پیوست. همراهی مردم با دولت از دل و جان، راهکارهای متخصصین داخلی و خارجی و صرفه‌جویی‌های دولت باعث شد، اجرای تز اقتصاد بدون نفت، قرین موفقیت گردد. دولت بدون توجه به گرایش‌های سیاسی متخصصین از تجارب آنان استفاده کرد و خود با صرفه‌جویی‌های جدی، الگویی برای مردم کشور گردید. مردم نیز با عملکردی مشابه، صادرات غیرنفتی را افزایش داده و با پرداخت مالیاتهای منظم و خرید اوراق قرضه، یاری‌رسان دولت گردیدند.
شیرازه اقتصادی مملکت نه تنها از هم پاشیده نشد، بلکه بنا به تعبیر مورخان داخلی و خارجی، به شکوفایی اقتصادی نیز منجر گردید. امید که با استفاده از تجارب آن دوران، دگرباره بر دستیابی به اهداف والای کشورمان، موفق گردیم.
منابع و مآخذ
- آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران، انتشارات نی، 1378، چاپ سوم.
- ازغندی، علیرضا، روابط خارجی ایران 57-1320 ، تهران، انتشارات قومس، 1376، چاپ اول.
- افراسیابی، بهرام، مصدق و تاریخ، تهران، انتشارات نیلوفر، 1360، چاپ اول.
- الهی، همایون، شناخت و ماهیت عملكرد امپریالیسم، تهران، انتشارات قومس، 1381، چاپ اول.
- امینی، ایرج، بر بال بحران (زندگی سیاسی علی امینی)، تهران، انتشارات ماهی، 1388، چاپ سوم.
- بسته‌نگار، محمد، مصدق و حاكمیت ملت، تهران، انتشارات قلم، 1381، چاپ اول.
- جعفری قنواتی، محمد، معرفی و شناخت دكتر محمدمصدق، تهران، انتشارات قطره، 1380، چاپ اول.
- خامه‌ای، انور، اقتصاد بدون نفت، تهران، انتشارات شرکت سهامی انتشار، 1369، چاپ اول.
- ذوقی، ایرج، مسایل سیاسی اقتصادی نفت ایران، تهران، انتشارات پاژنگ، 1369.
- ساتن، الول، نفت ایران، ترجمه رضا رئیسی طوسی، تهران، انتشارات صابرین، 1372، چاپ اول.
- فوران، جان، مقاومت شكننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی)، ترجمه احمد تدین، تهران، انتشارات رسا، 1377، چاپ اول.
- كاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و كامبیز عزیز، تهران، انتشارات نشر مركز، 1372، چاپ دوم.
- كاتوزیان، محمدعلی، مصدق و نبرد قدرت، ترجمه احمد تدین، تهران، انتشارات رسا، 1372، چاپ دوم.
- كدی، نیكی، ریشه‌های انقلاب اسلامی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، انتشارات قلم، 1377، چاپ دوم.
- عظیمی، فخرالدین، بحران دموكراسی در ایران 32-1320، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، بیژن نوذری، تهران، انتشارات البرز، 1374، چاپ دوم.
- علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول، (پیامدهای كودتای 28 مرداد)، ترجمه غلامحسین صالح‌یار، تهران، انتشارات چاپخش، 1377، چاپ اول.
- مدنی، سیدجلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج 1، قم، انتشارات دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا، چاپ سوم.
- مصدق، محمد، خاطرات و تألمات مصدق، تهران، انتشارات علمی، 1388، چاپ دوازدهم.
پی نوشت:
1. . محمدجعفری قنواتی، ص 312.
2. . بهرام افراسیابی، ص 246.
3. . نیكی كدی، ص 203.
4. . جان فوران، ص 431؛ مصطفی علم، ص 231.
5. . علیرضا ازغندی، ص 218.
6. . مصطفی علم، صص 238-237.
7. . همان، صص 239 و 423.
8. . همان، ص 240.
9. . همان، ص 241.
10. . همانجا.
11. . همان، ص 242.
12. . همان، ص 242.
13. . همان، ص 232.
14. . همان، ص 425.
15. . نیكی كدی، ص 205.
16. . محمد بسته‌نگار، ص 871.
17. . انورخامه‌ای، صص 92-91.
18. . همان، ص 103.
19. . همانجا.
20. . مصطفی علم، ص 368.
21. . محمد بسته‌نگار، ص 890.
22. . مصطفی علم، ص 368.
23. . همان، ص 426.
24. . همان جا.
25. . فخرالدین عظیمی، ص 401.
26. . محمد جعفری قنواتی، ص 315.
27. . انورخامه‌ای، صص 125-124.
28. . همان، ص 127.
29. . همان، ص 128.
30. . محمدعلی كاتوزیان، ص 329.
31. . بهرام افراسیابی، صص 225-224.
32. . محمد مصدق، ص 279.
33. . محمدعلی كاتوزیان. مصدق و نبرد قدرت، ص 277.
34. . مصطفی علم، ص 427.
35. . محمد بسته‌نگار، ص 770.
36. . همان، ص 428.
37. . یرواند آبراهامیان، ص 335؛ محمد بسته‌نگار، ص 806؛ محمد مصدق، ص 282.
38. . محمد مصدق، صص 285-282.
39. . بهرام افراسیابی، ص 242.
40. . مصطفی علم، ص 429؛ نیكی كدی، ص 206.
41. . فخرالدین عظیمی، ص 400؛ محمد بسته‌نگار، ص 64.
42. . یرواند آبراهامیان، ص 336.
43. . همانجا.
44. . مصطفی علم، ص 419.
45. . همان، ص 422.
46. . همان، ص 427؛ انورخامه‌ای، ص 129؛ سیدجلال‌الدین مدنی، ج 1، ص 479.
47. . سیدجلال‌الدین مدنی، همانجا.
48. . علیرضا ازغندی، صص 227-225.
49. . محمدعلی كاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ص 208؛ مصطفی علم، ص 428؛ الول ساتن، ص 368؛ محمد بسته‌نگار، ص 37.
50. . سیدجلال‌الدین مدنی، ج 1، ص 498.
51. . نیكی كدی، ص 207.
52. . همان، ص 208.
53. . فخرالدین عظیمی، ص 401.
54. . الول ساتن، ص 354.
55. . همانجا؛ فخرالدین عظیمی، ص 383.
56. . الول ساتن، صص 341-340؛ ایرج ذوقی، صص 353-350؛ فخرالدین عظیمی، ص 382.
57. . محمد مصدق، ص 285.
58. . همان، ص 224؛ محمد بسته‌نگار، ص 18؛ فخرالدین عظیمی، صص 447-446.
59. . علیرضا ازغندی، ص 219.
60. . محمد بسته‌نگار، ص 900.
61. . انورخامه‌ای، ص 178.
62. . بهرام افراسیابی، ص 242.
63. . همانجا.
64. . محمد بسته‌نگار، ص 812.
65. . یرواند آبراهامیان، ص 812.
66. . همان، ص 336.
67. . همانجا؛ مصطفی علم، ص 428.
68. . فخرالدین عظیمی، ص 338.
69. . همان، ص 339.
70. . فخرالدین عظیمی، ص 338.
71. . نیكی كدی، ص 208.
72. . فخرالدین عظیمی، ص 446.
73. . انورخامه‌ای، صص 157-156.
74. . همان، صص 155-154؛ جان فوران، ص 430؛ محمد بسته‌نگار، صص 67-64.
75. . انورخامه‌ای، ص 166.
76. . انورخامه‌ای، ص 167؛ محمد بسته‌نگار، ص 116.
77. . محمد مصدق، ص 235.
78. . انورخامه‌ای، ص 179.
79. . همان، ص 180.
80. . مصطفی علم، ص 427.
81. . جان فوران، صص 439-420.
82. . محمد بسته‌نگار، صص 767 و871.
83. . فخرالدین عظیمی، ص 400.
84. . انورخامه‌ای، ص 123.
85. . محمد مصدق، ص 237.
86. . مصطفی علم، ص 427.
87. . محمدعلی كاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ص 229.
88. . مدنی، بی‌تا، ج 1، ص 465.
89. . بهرام افراسیابی، ص 274.
90. . محمد بسته‌نگار، ص 672.
91. . محمدعلی كاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ص 229.
92. . همان، ص 230.
93. . محمدمصدق، صص 21 و 279.
94. . فخرالدین عظیمی، ص 457.
95. . جان فوران، ص 429؛ محمد جعفری قنواتی، ص 316.
96. . همانجا.
منبع:مجموعه مقالات سومین همایش
منبع بازنشر: نشریه الکترونیکی دوران
تعداد بازدید: 1214
