31 فروردین 1394
ساختار تشكیلاتی
ساختار تشكیلاتی و نمودار سازمانی ساواك در طول حدود 22 سال فعالیت آن همواره دچار تحول و توسعه كمی و كیفی شده است. پس از تأسیس و آغاز به كار ساواك، به تدریج و بر حسب نیاز در سازمان و مدیریت اجرایی و برنامه‌ریزی ساواك هم تغییراتی پدید می‌آمد. با این حال ساختار اولیه‌ای كه ساواك بر اساس آن شكل گرفت كماكان به عنوان اساس سازماندهی آن باقی ماند و همواره بخشهای جدیدتر بر آن افزوده شد. با این حال منابع موجود تركیب سازماندهی و تشكیلاتی یكسانی از ساواك ارائه نمی‌دهند. تشكیلات و ساختار درونی ساواك در منابع گوناگون آمده، اما بسیاری از آنها فقط كلیاتی از طرح تشكیلاتی ساواك ارائه میدهند و كمتر وارد جزئیات نمودار سازمانی آن شده‌اند. به تبع آن نیز به ندرت می‌توان شمایی نزدیك و مقرون به حقیقت از كنه و عمق فعالیتهای ساواك به دست آورد. در میان خاطرات، خاطرات منوچهر هاشمی آخرین مدیركل اداره كل هشتم ساواك توصیف جامع‌تری از تشكیلات و سازماندهی ساواك به دست داده است.
در خاطرات حسین فردوست هم نكاتی درباره تشكیلات و حیطه وظایف هر یك از دوایر ساواك می‌توان به دست آورد. دانشجویان ایرانی عضو كنفدراسیون نیز در كتابی دربارة ساختار درونی و تشكیلات ساواك مطالبی آورده‌اند. تحقیقات و پژوهشهایی از جمله: ساواك و نقش آن در تحولات داخلی رژیم پهلوی ، شاهنشاهی پهلوی در ایران ، دربارة ساواك و غیره نیز مطالبی درباره تشكیلات ساواك آورده‌اند. مهمتر از تمام اینها بولتنی است كه پس از انقلاب اسلامی توسط وزارت اطلاعات بر اساس مدارك و اسناد مستند، شمایی دقیق‌تر از نمودار تشكیلاتی و سازمانی ساواك تهیه كرده است. در این جزوه كه بر اساس سازماندهی تشكیلاتی ساواك در سال 1352 تنظیم شده، جزئیات بیشتری به دست می‌آید و تكمیل كننده اطلاعاتی است كه منابع دیگر در این باره ارائه میدهند. نمودار تشكیلاتی و سازمانی ساواك از سه قسمت عمده تشكیل شده بود: الف) حوزه ریاست ساواك ب) ادارات كل ساواك ج) ساواكهای استانها و شهرستانها.
الف) حوزه ریاست ساواك
بر اساس اسناد و مدارك موجود، حوزه ریاست ساواك در 1352ش. از بخشهای هشتگانه زیر تشكیل می‌شد:
- دفتر ریاست ساواك
- دفتر قائم‌مقام ساواك
- صندوق ویژه
- مشاوران رئیس ساواك
- كنترل
- بازرسی كل
- دبیرخانه شورای امنیت ملی
- پیمانها
حسین فردوست، در خاطرات خود با تغییراتی چند دربارة چارت مدیریتی و اجرایی حوزه ریاست ساواك سخن به میان آورده و دربارة هر یك از دوایر و حیطه فعالیت و عمل آن نیز توضیحاتی داده است. برای حوزه ریاست ساواك هم سازمانی متمركز با تركیب رئیس ساواك، قائم‌مقام ساواك، رئیس سازمان اطلاعات خارجی، مدیركل، معاون مدیركل، رئیس اداره، رئیس بخش، رئیس دایره و رئیس شعبه نام می‌برد. به گفته فردوست دادسرای اداری ساواك هم تحت نظارت حوزه ریاست ساواك فعالیت میكرد كه مجموع (دادگاه بدوی و تجدیدنظر) آن شامل 12 كارمند می‌شد. بخشی هم تحت عنوان حسابداری وجود داشت كه عمده وظایف آن كنترل و نظارت عالیه به حسابهای مالی اداره كل ششم ساواك بود. بخش بودجه سرّی ساواك می‌توانست دربارة موارد مصرف و هزینه كردن آن تصمیم بگیرد. در حوزة ریاست ساواك بخش مهمی عهدهدار امور موتوری و بهداری بود. منوچهر هاشمی در كتاب «داوری» علاوه بر موارد ذكر شده «ستاد ساواكهای استانها و شهرستانها» نیز به حوزه ریاست ساواك می‌‌افزاید.
ب) ادارات كل ساواك
ساواك در آغاز دارای هشت اداره كل بود. به تدریج بر تعداد ادارات كل تا ده اداره افزایش یافت. بر اساس آخرین تقسیم‌بندی صورت گرفته ده اداره كل ساواك عبارت بود از:
- اداره كل یكم: امور اداری
- اداره كل دوم: جمع‌آوری اطلاعات خارجی
- اداره كل سوم: امنیت داخلی
- اداره كل چهارم: حفاظت
- اداره كل پنجم: فنی
- اداره كل ششم: امور مالی
- اداره كل هفتم: بررسی اطلاعات خارجی
- اداره كل هشتم: ضدجاسوسی
- اداره كل نهم: حقوق
- اداره كل دهم: آموزش
1 - اداره كل یكم (امور اداری)
وظایف اداره كل یكم ساواك كه اساساً عهدهدار امور اداری و كارگزینی بود، هشت مورد زیر را دربر می‌گرفت:
- اجرای امور اداری رئیس و قائم‌مقام ساواك
- بررسی سازمان و وظایف ساواك با نظر متخصصین و مسئولین مربوطه و نگاهداری آنها.
- تهیه نشریات و فرمهای اداری و كنترل در رعایت اجرای آنها.
- امور تشریفات و تبلیغات.
- امور توزیع مكاتبات صادره و وارده.
- امور پرسنلی.
- امور مخابرات.
-پشتیبانی نیروهای هیئت رئیسه از نظر اداری و مالی.
نمودار سازمانی اداره كل یكم (امور اداری) هم شامل دفتر، كمیته استخدام، بخش مستقل سازمان و شش اداره اجرایی دیگر می‌شد. حسین فردوست اداره كارگزینی، ادارة مخابرات و ادارة تشریفات را از مهمترین بخشهای ادارة كل یكم می‌داند.
2 - اداره كل دوم (جمع‌آوری اطلاعات خارجی)
وظایف اداره كل دوم ساواك در سه مورد مشخص زیر متمركز شده بود:
- كسب و جمع‌آوری اخبار خارجی لازم برای حفظ امنیت كشور از طریق عملیات پنهانی.
- اجرای وظیفه از طریق عملیات مستقیم (برون مرزی) و غیرمستقیم (نمایندگیها و مأمورین) در كشور هدف، تحقیق از مسافرین قانونی و معاودین.
- تهیه و تأمین اخبار و مدارك آشكار بر حسب درخواست ادارات ذینفع.
عمدة وظیفه اداره كل دوم ساواك كسب اطلاعات خارجی بود. این اداره از طریق پایگاههای برون‌مرزی در كشورهای هدف شبكه‌های پنهانی ایجاد میكرد و از طریق این شبكه‌ها اخبار و اطلاعات موردنیاز را جمع‌آوری و به مركز انتقال می‌داد. جمع‌آوری اطلاعات خارجی از كشورهای هدف از طریق دیگری نیز صورت می‌گرفت و آن حضور افراد اطلاعاتی و ادارة دوم در پوششهای سیاسی دیپلماتیك در نمایندگیهای سیاسی، سفارتخانه‌ها و كنسولگریهای ایران در كشورهای خارجی بود. اداره دوم پس از كسب اطلاعات خارجی، آن را به اداره كل هفتم ساواك ارسال میكرد كه عمده وظیفه آن بررسی و تحلیل اطلاعات خارجی بود؛ بین اداره كل دوم و اداره كل هفتم نیز ارتباط تنگاتنگی وجود داشت. اداره كل دوم و هفتم ساواك به دلیل ارتباط نزدیكی كه داشتند عمدتاً تحت ریاست یك نفر اداره می‌شد و از تركیب این دو اداره «سازمان اطلاعات خارجی ساواك» شكل می‌گرفت. تا هنگامی كه فردوست قائم‌مقام ساواك بود، ریاست آن برعهده سرلشكر علی معتضد قرار داشت. فردوست معتقد است كه طراحی سازمان اطلاعات خارجی ساواك از ابتكارات سیا و امریكا بود كه نمی‌خواست سازمان مستقلی برای امور اطلاعات خارجی ایران تأسیس كند و معتقد بود كشور نیاز چندانی به داشتن دستگاه عریض و طویل مستقلی برای این منظور ندارد. به همین دلیل آن را در دل سازمان كل ساواك كه اساساً وظیفه امنیت داخلی برای آن قایل بودند، قرار دادند. با این حال اداره‌های كل دوم و هفتم مستقلاً هم مدیرانی داشتند. مدیر كل اداره دوم تا سال 1346 سرلشكر منصور قدر بود. پس از او سرتیپ فرازیان مدیركل اداره دوم شد. در مدیریت، هدایت و سازماندهی اداره كل دوم، مأموران موساد نقش اساسی داشتند و در همان حال بیشترین بهره این عملیات مشترك اطلاعاتی هم نصیب آنان می‌شد. عمده فعالیت اداره كل دوم ساواك در كشورهای همسایه و خاورمیانه متمركز بود؛ منطقه‌ای حساس كه صهیونیستها هم بیشترین اختلافات را با همسایگان و سایر كشورهای عربی داشتند.
3 - اداره كل سوم (امنیت داخلی)
معروفترین اداره كل ساواك، اداره كل سوم بود. تمام اشتهار ساواك ریشه در حیطه فعالیت و عمل این اداره كل دارد. اصولاً هم در آغاز امر امریكا و سیا عمده سرمایه‌گذاری اطلاعاتی، فنی، تجهیزاتی و عملیاتی ساواك را برای تقویت هر چه بیشتر اداره كل سوم متمركز كردند. هدف نهایی آنها از تشكیل ساواك هم پدید آوردن سازمانی بود كه بتواند امنیت دلخواهشان را در درون مرزهای جغرافیایی و سیاسی ایران ایجاد كند. اساسی‌ترین وظایف ساواك را نیز همین اداره كل سوم انجام می‌داد. شاید بشود گفت ساواك یعنی ادارةكل سوم آن سازمان. این امر به معنی نادیده گرفتن حیطه عمل و وظایف ساواك در سایر امور اطلاعاتی ـ امنیتی و ضدجاسوسی در داخل و خارج از كشور نیست بلكه مقصود نشان دادن اهمیت و جایگاه ویژه و بلامنازع اداره كل سوم در مجموعه سازمان ساواك است كه تمام فعالیتهای دیگر آن را تحت‌الشعاع قرار داده بود. اداره كل سوم (امنیت داخلی) شامل دفتر اداره كل، بخش مستقل بازجویی، كمیته مشترك ضدخرابكاری و هفت اداره مجزای دیگر می‌شد. حیطه وظایف و حوزه فعالیت بخشهای مختلف اداره كل سوم ساواك طبق آخرین نمودار تشكیلاتی در سال 1352ش. به شرح زیر تعیین شده بود.
دفتر اداره كل
دفتر اداره كل سوم از دو بخش (1 و 2) تشكیل شده بود كه وظایف ذیل را به عهده داشت.
- انجام امور پرسنلی ـ مالی و كارپردازی اداره كل و نگهداری سوابق مربوطه.
- تهیه لیست نگهبانی و آمادگی اداره كل و نظارت در اجرای مقررات مربوطه.
- نظارت در اجرای مقررات حفاظتی و حضور و غیاب پرسنل اداره كل.
- توزیع مراسلات اداره كل.
- تقسیم كار و نظارت در اجرای وظایف نظافتكاران و رانندگان سرویس عمومی اداره كل.
بخش مستقل بازجوئی
این بخش وظایف ذیل را به عهده داشت كه عبارتند از:
- مشاور اداره كل در امور قضایی.
- همكاری با بخشهای اداره كل در تشكیل پروندههای قضایی.
- اجرای بازجوئیها و اقدامات قضایی كه مدیركل لازم بداند.
- شركت در كمیسیونها بر حسب دستور مدیركل.
اداره یكم (عملیات و بررسی)
این اداره وظایف تجسس، كشف، مراقبت و تعقیب فعالیتهای براندازی را برعهده داشت كه از شش بخش ذیل تشكیل می‌شد:
ـ بخش 1 (احزاب و گروههای كمونیست)
این بخش از دو دایره عملیات و یك دایره بررسی تشكیل شده كه دایره اول عملیات مربوط به تهران و دایره دوم عملیات مربوط به شهرستانها می‌باشد و دایره بررسی امور مربوط به بخش را بررسی میكند.
ـ بخش 2 (احزاب و گروههای افراطی سیاسی و براندازی)
این بخش نیز مانند بخش نخست از دو دایره عملیات و یك دایره بررسی تشكیل شده است. دایره اول عملیات در ارتباط با احزاب و گروههای افراطی سیاسی و دایره دوم عملیات در ارتباط با گروههای برانداز فعال بوده و دایره بررسی نیز امور مربوط به بخش را مورد بررسی قرار میدهد.
ـ بخش 3 (اعراب، بلوچ و هدفهای جدید)
این بخش از سه دایره عملیات و یك دایره بررسی تشكیل شده كه دایرة اول عملیات در ارتباط با اعراب، و دایره دوم عملیات در ارتباط با بلوچ و دایره سوم نیز در ارتباط با فعالیتهای براندازی مشكوك فعالیت می‌نماید و دایره بررسی نیز امور مربوط به بخشی را مورد بررسی قرار میدهد.
ـ بخش 4 (اكراد)
این بخش از یك دایره اقدام، یك دایره عملیات و یك دایره بررسی تشكیل شده است. دایره اقدام وظایف اخذ و اعاده پروندههای اقدامی از اداره بایگانی و اقدام روی نامه‌های بخش، طبق خواستههای مسئولین مربوط را به عهده دارد. دایره عملیات وظیفه هدفهای اطلاعاتی و عملیاتی اكراد را به انجام رسانیده و دایره بررسی نیز امور مربوط به هدفهای بخش را مورد بررسی قرار میدهد.
ـ بخش 5 (تحقیقات و تبلیغات ضد ماركسیسم و تبادل اطلاعات)
این بخش از سه دایره بررسی تشكیل شده كه دایره اول بررسی نشریات و كتب كمونیستی، دایره دوم، بررسی تبلیغات ضداخلالگری و تهیه گزارشات و همكاری با مبادی و دایرة آخر، بررسی و انجام تبادل اطلاعات با سرویسهای همكار را به عهده دارد.
ـ بخش 6 (اقدام)
این بخش از دو دایره تشكیل شده كه وظایف دریافت پرونده، بررسی، استعلام از بخشهای ذینفع و پاسخ به مبادی مربوطه را به عهده دارد.
اداره دوم (عملیات و بررسی)
این اداره علاوه بر وظیفه تجسس، كشف، مراقبت و تعقیب فعالیتهای براندازی، وظیفه كسب خبر از فعالیتهای سیاسی طبقه آموزش‌دهنده و آموزش گیرنده و كارمندان وزارتخانه‌های علوم و آموزش و پرورش را نیز به عهده دارد و از چهار بخش ذیل تشكیل شده است:
ـ بخش 1 (آموزش عالی و دانشگاه تهران)
این بخش از سه دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است كه عبارتند از دایرة اول (وزارت علوم و آموزش عالی، واحدهای تابعه دانشگاه تهران و مجامع دانشجویی)، دایره دوم (دانشكده علوم تجربی دانشگاه تهران و دیگر مؤسسات وابسته كه كار آنها به علوم تجربی ارتباط دارد) و دایره سوم (دانشكده‌های نظری و مؤسسات تابعه كه كار آنها با علوم نظری ارتباط دارد) كه در ارتباط با هدفهای اطلاعاتی و عملیاتی و بررسی هدفهای مذبور فعال می‌باشند.
ـ بخش 2 (مراكز آموزشی مركز به غیر از دانشگاه تهران)
این بخش نیز مانند بخش نخست از سه دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است كه عبارتند از دایره اول (دانشگاهها و دانشكده‌ها)، دایره دوم (كانونهای آموزش عالی) و دایره سوم (كانونهای وابسته به وزارتخانه‌ها و سازمانها) كه در ارتباط با هدفهای اطلاعاتی و عملیاتی و بررسی هدفهای معین شده فعالیت می‌نمایند.
ـ بخش 3 (مراكز عالی آموزش شهرستانها)
این بخش از چهار دایره «عملیات و بررسی»، تشكیل شده كه عبارتند از دایرة اول (مناطق شمال و شرق)، دایره دوم (مناطق شمال غرب)، دایره سوم (مناطق غرب) و دایره چهارم (مناطق جنوب و مركز) كه در ارتباط با هدفهای اطلاعاتی و عملیاتی و بررسی هدفهای مربوطه فعالیت می‌نمایند.
ـ بخش 4 (وزارت آموزش و پرورش)
این بخش از سه دایره «عملیات و بررسی» تشیكل شده كه عبارتند از دایره اول (هنرجویان، اداری و آموزش محصلین و سایر آموزشهای مربوط به وزارت آموزش و پرورش)، دایره دوم (آموزش دورة متوسطه، كادر اداری آموزش و محصلین وزارت آموزش و پرورش) و دایره سوم (كادر آموزش ابتدایی، كارمندان اداری وزارت آموزش و پرورش) كه در ارتباط با هدفهای اطلاعاتی و عملیاتی و بررسی هدفهای مشخص شده فعالیت داشته است.
اداره سوم (عملیات و بررسی)
اداره سوم علاوه بر وظیفه تجسس، كشف و مراقبت فعالیتهای براندازی، وظیفه كسب خبر از ایرانیان خارج از كشور به منظور پی بردن به فعالیتهای مشكوك در زمینههای مساعد فعالیتهای براندازی و كسب اطلاع در خصوص رفتار متقابل آنها با سازمانهای خارجی دایر شده در كشورهای خارجی را نیز دارد. این اداره از چهار بخش ذیل تشكیل شده است:
ـ بخش 1 (آلمان فدرال و كشورهای شرق اروپا)
این بخش از یك دایره عملیات و یك دایرة بررسی تشكیل شده است.
ـ بخش 2 (كشورهای اسكاندیناوی و غرب اروپا)
این بخش نیز مانند بخش نخست از یك دایرة عملیات و یك دایرة بررسی تشكیل شده است.
ـ بخش 3 (امریكا و كانادا)
این بخش از یك دایره عملیات و یك دایره بررسی تشكیل شده است.
ـ بخش 4 (آسیا، آفریقا و اقیانوسیه)
این بخش نیز مانند سایر بخشهای اداره دارای یك دایره عملیات و یك دایره بررسی می‌باشد.
اداره چهارم (عملیات و بررسی)
وظایف این اداره عبارتند از:
1 كسب خبر از طبقات مختلف و گروههای اجتماعی به منظور پی بردن به فعالیتهای مشكوك در زمینههای مساعد فعالیتهای براندازی و كسب اطلاع در خصوص رفتار متقابل افراد و سازمانهای اجتماعی و كسب خبر در امور مطبوعاتی و تبلیغاتی و همكاری با سازمانهای مسئول در جهت مشی تبلیغات.
- بررسی و انعكاس موارد اطلاعاتی به مبادی ذینفع طبق روشهای مصوبه.
- ارسال اخبار و اطلاعات مربوط به هدفهای اطلاعاتی اداره یكم (عملیات و بررسی) به آن اداره و ارسال اخبار و اطلاعات مورد لزوم به سازمانهای ذینفع طبق روشهای مصوبه.
اداره چهارم دارای هفت بخش می‌باشد:
ـ بخش 1 (حزب رستاخیز و انجمنهای ملی)
این بخش از سه دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده كه دایره اول حزب رستاخیز مركزی، دایره دوم حزب رستاخیز شهرستانها و دایره سوم انجمنهای منتخب ملی و مجلسین را تحت پوشش داشته و فعالیتهای اطلاعاتی، عملیاتی و بررسی را در حیطه كاری خود انجام میدهند.
ـ بخش 2 (وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی و حساس ملی)
این بخش دارای سه دایره می‌باشد؛ دو دایره اول، دایره عملیات و بررسی می‌باشد. دایره اول سازمانهایی را كه جنبه سیاسی و اجتماعی دارند و دایره دوم سازمانهایی كه جنبة اقتصادی دارند تحت پوشش داشته و فعالیتهای اطلاعاتی، عملیاتی و بررسی را در حیطه كاری خود انجام میدهند. دایره آخر دایرة مأموران به سازمانها می‌باشد.
ـ بخش 3 (امور كارگری و اصناف)
این بخش از چهار دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است. دایرة اول كارگران مركز، دایره دوم كارگران شهرستانها، دایره سوم وزارت كار و امور اجتماعی، امور كارگری وزارت بهداری و بهزیستی و بانكها و دایره چهارم اصناف و كارفرمایان را تحت پوشش دارد.
ـ بخش 4 (روحانیون، جوامع و اقلیتهای مذهبی)
این بخش دارای سه دایره «عملیات و بررسی» می‌باشد. دایرة اول اوقاف و مجامع اسلامی، دایرة دوم فرق و اقلیتهای مذهبی و دایره سوم مؤسسات اجتماعی را تحت پوشش دارد.
ـ بخش 5 (امور كشاورزی، دامپروری و عشایری)
این بخش دو دایره «عملیات و بررسی» دارد. دایره اول كشاورزی و دامپروری و دایره دوم امور عشایری را تحت پوشش دارد.
ـ بخش 6 (مطبوعات و تبلیغات)
این بخش نیز مانند بخش پنج از دو دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است. دایرة اول وزارت اطلاعات و جهانگردی، خبرنگاران جراید و كتب، دایره دوم وزارت فرهنگ و هنر رادیو و تلویزیون و كانونهای تبلیغاتی را تحت پوشش دارد.
ـ بخش 7 (نارضایتیهای عمومی و مسائل اجتماعی و اقتصادی)
این بخش نیز از دو دایره «بررسی» تشكیل شده است. دایرة اول در ارتباط با امور اقتصادی، دایرة دوم در ارتباط با امور اجتماعی فعالیت می‌نمایند. با جمع‌آوری و پرورش اخبار واسطه و استفاده از نتایج بررسی و ارسال گزارشات به مراجع ذینفع وظایف خود را انجام میدهند.
اداره پنجم (پشتیبانی عملیاتی)
اداره پنجم وظایف پشتیبانی عملیاتی و اطلاعاتی و هدایت و هماهنگی اداری و آموزشی اداره كل در تخصصهای مربوط و طبق درخواست را و بازرسی و ارزیابی واحدهای امنیت داخلی ستاد و صحنه (سازمانها و نمایندگیها) طبق اوامر را به عهده دارد و دارای پنج بخش می‌باشد:
ـ بخش 1 (دكترین و آموزش)
این بخش از دو دایره تشكیل شده است. دایرة اول دكترین می‌باشد كه وظایف ذیل را به عهده دارد:
- مطالعه مداوم در بهبود روشهای اداری و عملیاتی اداره كل، امنیت داخلی سازمانها و نمایندگیها و پیشنهاد راه‌حلهای مناسب به منظور تعقیب هدف فوق.
- ارزیابی كار هر سازمان اعم از ستاد یا صحنه و كارمندان آن به منظور تجسم و پیشنهاد مناسبترین سازمان و تخصص به آن طبق رویه.
- مطالعه در بكار گرفتن پیشرفته‌ترین روش تكنیك متداول به منظور حصول مطلوب‌ترین بهره كار در سایه صرف كمترین پرسنل و امكانات.
- انجام موارد ارجاعی طبق رویه و نظر مدیركل.
دایره دوم، آموزش می‌باشد كه وظایف ذیل را برعهده دارد:
- آموزش كارمندان در زمینههای تكنیكی و نظری دربارة مسائل ضروری از جمله اطلاعاتی و عملیاتی حفاظتی و تحقیقی با همكاری پرسنل واجد شرائط اداره كل مربوط.
- همكاری با اداره كل آموزش در اجرای امر تعلیم و تعلم كارمندان و انجام برنامه‌های آموزشی اداره كل مزبور از جمله تصحیح كتب و همچنین همكاری با بخش بازرسی در قالب وظایف مدونه.
- انجام موارد ارجاعی طبق رویه و نظر مدیركل.
ـ بخش 2 (سانسور)
این بخش وظیفه همكاری با سازمانهای اطلاعات و امنیت در امر سانسور و همچنین نظارت ستادی در اداره منابع و انجام كنترل مكاتبات و انجام امور ترجمه را به عهده داشت و از سه دایره تشكیل می‌شد. دایرة اول عملیات، دایره دوم بررسی و دایره سوم ترجمه می‌باشد.
ـ بخش 3 (پشتیبانی فنی)
این بخش از یك دایره «عملیات و بررسی» و یك دایرة فنی تشكیل شده است. دایره اول وظیفه اطلاعاتی ـ عملیاتی و بررسی در قبال امور تعقیب و مراقبت را برعهده داشته و دایره دوم پشتیبانی فنی بخشهای عملیاتی در محدوده وظایف بخشی و تكثیر اسناد را به عهده دارد.
علاوه بر این، بخش 3 با ادارات كل پنجم و ششم در زمینه وسائل فنی و پشتیبانی همكاری می‌نماید.
ـ بخش 4 (بازرسی)
این بخش وظایف ذیل را به عهده دارد:
- انجام بازرسیهای لازم به منظور پی بردن به حسن انجام كار و حجم آن.
- تهیه گزارش بازرسی و چك لیستهای مربوطه.
- تشریك مساعی با بخش 1 (دكترین و آموزش) به منظور مطالعه و پیشنهاد روشهای تازه و رفع مشكلات گردش امور.
- ابلاغ نتایج بازرسی به مبادی مربوطه.
ـ بخش 5 (پشتیبانی و آمادگی)
این اداره وظایف ذیل را به عهده دارد:
- تشكیل و نگهداری پروندههای انفرادی و موضوعی لازم.
- تنظیم ـ نگهداری ـ تشكیل و تصفیه فیش.
- بازرسی اوراق پرونده و توجه به دستورات ذیل نامه‌ها.
- انجام خواستهای پرونده‌ای بخشهای ذینفع اداره كل.
- بررسی فرمهای استعلام صلاحیت و تطبیق آنها با پروندههای موجود و ارسال آن به مراجع ذینفع.
- تصفیه پرونده طبق روش مصوبه.
ادارة ششم (بایگانی)
این اداره از چهار بخش تشكیل شده است:
ـ بخش 1 (فیش و تشكیل پرونده)
این بخش وظیفه تنظیم، نگهداری، تكمیل و تصویب فیش، مراجعه به فیش به منظور پیدا كردن پرونده مربوطه، تشكیل پروندههای انفرادی و موضوعی لازم را به عهده دارد و از دو دایره تشكیل شده است. دایره اول مربوط به فیش و دایره دوم مربوط به تشكیل پرونده می‌باشد.
ـ بخش 2 (بایگانی)
این بخش وظیفه نگاهداری پروندههای انفرادی و موضوعی، بازرسی اوراق پرونده با توجه به دستورات ذیل نامه‌ها، انجام خواستههای پرونده‌ای بخشهای ذینفع اداره كل و عكسبرداری از اسناد به صورت میكروفیلم را به عهده دارد و از سه دایره تشكیل شده است. دایرة اول مربوط به پروندههای انفرادی، دایره دوم مربوط به پروندههای موضوعی و دایره سوم مربوط به میكروفلیم می‌باشد.
ـ بخش 3 (بررسی و تطبیق مشخصات)
این بخش وظیفه دریافت و بررسی فرمهای استعلام صلاحیت، بررسی فرمهای استعلامی و تطبیق آنها با پروندههای موجود، استفاده از نتایج بررسی و ارسال گزارشات به مراجع ذینفع، ارسال فرمهای استعلامی كه با پروندههای موجود مطابقت دارد به بخشهای ذینفع اداره كل.
ـ بخش 4 (تصفیه پرونده)
این بخش وظیفه تصفیه پروندههای جاری طبق روش مصوبه، اقدام در انتقال پروندههای جاری به راكد طبق روش مصوبه، نظارت در نحوه نگاهداری پروندههای راكد و ابطال پروندههای راكد زائد طبق روش مصوبه.
اداره هفتم (عملیات و بررسی)
این اداره وظیفه تجسس، كشف، مراقبت و تعقیب فعالیتهای براندازی، كسب خبر از بین كادر شاغل و بازنشسته نیروهای انتظامی و افراد اخراجی و مستعفی ساواك و انجام امور مربوط به اسلحه و مهمات ارجاعی به امنیت داخلی را به عهده دارد و از چهار بخش تشكیل شده است:
ـ بخش 1 (نیروی زمینی شاهنشاهی و سپاهیان انقلاب)
این بخش از دو دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است. دایرة اول اجرای امور مربوط به وظایف بخش در مورد افسران، درجهداران و سربازان (كادر وظیفه) نیروی زمینی شاهنشاهی و سپاهیان انقلاب و بررسی هدفهای دایره را به عهده دارد. دایره دوم اجرای امور مربوط به افسران و درجهداران بازنشسته، مستعفی، اخراجی و فراری را به عهده دارد.
این بخش از دو دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است. دایره اول مربوط به نیروی هوائی و دریایی و دایره دوم مربوط به سازمان هواپیمایی كشوری، هواپیمایی ملی ایران، سازمان هواشناسی و ایرتاكسی می‌باشد.
ـ بخش 3 (شهربانی و ژاندارمری و اسلحه قاچاق)
این بخش از سه دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است. دایره اول مربوط به ژاندارمری، دایره دوم مربوط به شهربانی و دایره سوم مربوط به اسلحه قاچاق می‌باشد.
ـ بخش 4 (گارد شاهنشاهی، وزارت جنگ و دیگر اهداف نظامی)
این بخش از سه دایره «عملیات و بررسی» تشكیل شده است. دایره اول مربوط به ستاد بزرگ ارتشتاران و وزارت جنگ، دایره دوم مربوط به سازمان صنایع نظامی و دایره سوم مربوط به گارد شاهنشاهی، سازمان دفاع غیرنظامی، كارمندان اخراجی و مستعفی ساواك، شورای امنیت ملی، شورای آمادگی ملی و مستشاران خارجی می‌باشد.
كمیته مشترك ضدخرابكاری
علت اصلی به وجود آمدن كمیته مشترك ضدخرابكاری ساواك ـ شهربانی اقدامات مسلحانه گروههای مخالف بود. پس از وقایع سال 1349، ساواك، كمیته ویژه‌ای از نیروهای امنیت داخلی برای پی‌گیری مسئله ایجاد كرد. در بهمن 1350 شاه فرمان تأسیس كمیته مشترك ضدخرابكاری ساواك و شهربانی را صادر كرد. با تأسیس این كمیته به ریاست رئیس شهربانی، كمیته‌های ساواك به همراه نیروهای مربوطه در كمیته مشترك ادغام شدند و تمامی سرنخهای اطلاعاتی در اختیار كمیته مشترك ضدخرابكاری قرار گرفت. در سال 1352، شاه پیشنهاد سازمان جدید كمیته مشترك ضدخرابكاری را تأیید كرد:
الف: كمیته مشترك ضدخرابكاری شامل سه واحد (هر واحد در حد یك اداره ساواك) اطلاعاتی، اجرائی و پشتیبانی گردید.
ب: رئیس كمیته می‌بایست از بین امرای ساواك انتخاب شود.
پ: بولتنهای ویژه كمیته مشترك از طریق ساواك به شرف عرض ملوكانه برسد.
ت: محل استقرار كمیته در شهربانی بوده و اعتبارات مالی كمیته از بودجه نخست‌وزیری تأمین و كلیه عملیات نیز مشتركاً انجام می‌گیرد.
عملاً با تأیید شاه، كمیته مشترك ضدخرابكاری در ردیف یكی از ادارات اداره كل سوم (امنیت داخلی) درآمد.
همان‌گونه كه در بالا اشاره شد، این كمیته دارای 3 واحد بود كه واحد اول ـ اطلاعاتی ـ سه دایره داشت: دایره اول بازجویی، دایره دوم بهره‌برداری و دایره سوم بررسی و هماهنگی اطلاعاتی.
ـ واحد دوم ـ اجرائی ـ پنج دایره داشت: دایره اول اسلحه و مهمات؛ دایره دوم موتور پول؛ دایره سوم تجسس، شناسایی، دستگیری و بازرسی؛ دایرة چهارم فنی، تعقیب و مراقبت و دایره پنجم مخابرات.
ـ واحد سوم ـ پشتیبانی ـ 3 دایره داشت: دایره اول زندان؛ دایره دوم تداركات و دایره سوم دفتر و انتظامات.
اداره كل سوم ساواك نیروهای پیدا و پنهان بسیاری در سراسر كشور و در بسیاری از كشورهای جهان داشت. نمایندگیهای متعدد ساواك در سراسر اروپا، امریكا، خاورمیانه، آسیا و آفریقا تحت كنترل و مدیریت اداره كل سوم ساواك بود. حیطه فعالیت اداره كل سوم به‌ویژه از اوایل دهة 1350 و از آغاز ریاست پرویز ثابتی گسترش یافت.
نیروهای اداره كل سوم ساواك در اروپا و امریكا
دربارة تعداد نیروهایی كه با اداره كل سوم ساواك همكاری می‌كردند، اطلاعی در دست نیست. با این حال بیشترین نفرات ساواك در این اداره كل مشغول به فعالیت بودند. در دوره مدیریت ناصر مقدم، اداره كل سوم دو معاون داشت: سرتیپ طباطبایی و سرهنگ پرنیان‌فر. در دوران ریاست پرویز ثابتی معاونت او برعهده دكتر بهبودی بود كه مدتی هم با نام مستعار دكتر سجادی در نمایندگی ساواك در آلمان غربی خدمت میكرد. برخی دیگر از مهمترین اعضای اداره كل سوم در داخل كشور عبارت بودند از:
احسان‌الله شهبازی، رضا عطارپور (دكتر حسینی‌زاده)، فرجادی، خانم ابراهیمی (ازغندی)، مرشد‌زاده، بصیری، سروان بازنشسته محجوبی (برادر هنرمند محجوبی)، ویجویه، رفیع‌زاده، مرتضی اكبر، ناظمان، ولیان، پرویز صادقی، آزموده، یاوری، یدالله غرائی (قهرمان شطرنج)، حسینی، ابراهیمی، مبینی، نظیف‌كار، شهاب فردوس، میرهادی، دكتر آریایی، سرهنگ سجده‌ای، سرهنگ سلطانی، خانم كیقبادی، سرهنگ معماری، مهندس امیدی، مقتدرنژاد، بهرام بیگی، باقی‌زاده، رنجبران، سرهنگ آگه‌دل، مجیدی.
از نیروهای اداره كل سوم ساواك در مقاطع مختلف در آلمان غربی، افراد زیر شاخص بوده‌اند:
سپهبد علوی‌كیا (مسئول سابق ساواك در اروپا و منشی سابق بختیار)، سرهنگ اكبر دادستان (گرداننده فعلی ساواك در این كشور)، سرگرد عطاءالله فروتن (مسئول مالی ساواك)، سرهنگ صفا مرتضوی (مسئول امور سیاسی ـ مونیخ. وی سابقاً رستوران شهرزاد را در مونیخ اداره میكرد)، سرهنگ دوم فرزانگان (ظاهراً تاجر فرش در مونیخ)، سرهنگ زیبائی (جلاد معروف كه اكنون در ویسبادن زندگی میكند)، هدایتی (كه با نام مستعار «محمودی» امور بانكی ساواك را انجام میدهد)، مهندس جمشید تشریفی (كارمند شركت هواپیمایی «سوئیس ایر» در فرانكفورت)، ستوان یكم بیگلری (مأمور رابط با خبرچینان)، خانم انصاری (مترجم و مسئول حقوق مأمورین ساواك آلمان)، رجب‌زاده (منشی سفارت در دستگاه دادستان و مسئول پست)، علی قاضی (وابسته اقتصادی كه قبلاً در برلن بود و اكنون در بن مشغول «كار» است)، منوچهر آزمون (گرداننده سابق روزنامه دولتی اخبار ایران و وزیر مشاور دولت شریف امامی در حال حاضر)، محمد عاطمی(گرداننده كلوپ و مجله كاوه)، دكتر عزیزی (سرپرست سابق دانشجویان و رئیس كنونی بخش اروپایی «هما»). دكتر امیر خلیلی (آتاشه فرهنگی و مطبوعاتی سفارت، سواد زبان آلمانی ایشان واقعاً دیدنی و شنیدنی و شایسته شغل شریف ایشان است). سروان دادگر. كاوس مهدوی (دربارة اینجانب رجوع شود به برخی از مكاتبات ایشان با مزدور دیگر هدایتی (محمودی) كه نامش در بالا برده شد به كتاب «درباره ساواك» از انتشارات كنفدراسیون، صفحات 171 و 172)، ناظمان (كارمند سابق اداره كل سوم در تهران)، دكتر شفیعیها و سرهنگ آیرملو (هر دو به ایران مراجعت كرده‌‌اند)
شروان آریانا، ولیان، پرویز صادقی (دو نفر اخیر سابقاً در تهران و در اداره كل سوم به مزدوری مشغول بودند). طوفانی (مأمور سابق ساواك در اتریش و اكنون ساواك در آلمان)، خلخالی، عطاران، اسماعیل سیگاری، منشی‌زاده، علی دری، (شش نفر اخیر همواره در مونیخ برای سازمان امنیت به جاسوسی و خبرچینی اشتغال داشته‌اند). وهاب‌زاده، اخوان، شاپوریان، جوان، پارساكیا.
در میان همكاران و اعضای اداره كل سوم ساواك در اتریش، افراد زیر شناسایی شده‌اند:
بوشهری‌پور (وزیرمختار سابق ایران در اتریش)، فرخ امیرپرویز (كارمند سفارت)، ایرج شهیدی و شاپور زندنیا (وصف این دو نفر به تفصیل در كتاب حاضر آمده است)، ابراهیم راضی، مهدی تكه، فیروز حجازی (عضو سابق اتحادیه وین)، كشاورز (سرپرست سابق دانشجویان در وین)، اتابكی (سفیر اسبق شاهنشاه آریامهر كه به وحشی‌گری و بی‌چاك دهنی مشهور بود و خود را مرتب و در همه جا نوكر اعلیحضرت می‌نامید)، سامی سیاوش (مسئول امور دانشجوئی در اتریش)، پرویز كیائی (مهندس كشاورزی و از همكاران سابق (و یا فعلی؟) دانشگاه آریامهر)، ناصر كرمی ملایری (سارق مواد منفجره از معادن تریی ملكام واقع در شمال اتریش و یكی از همكاران (و یا قربانیان؟) ایرج شهیدی، وی اینك مدتهاست كه در ایران امرار معاش (؟) میكند)، هوشنگ سمیعی (سرپرست سابق ساواك و یكی از جانشینان كشاورز، وی مدتیست كه به ایران مراجعه كرده و مصدر مشاغل مهمی كه مطابقت با خدمات خائنانه‌اش دارند، می‌باشد)، صالحی و ملائكه (دو نفر اخیر رابط وزارت امور خارجه و ساواك اتریش می‌باشند)، خانلری (مأمور سیا و ساواك)
هارولد ایرنبرگر، افراد زیر را به عنوان مهمترین عوامل و اعضای اداره كل سوم در انگلستان معرفی كرده است:
نبوی (سرپرست سابق دانشجویان شركت نفت)، سعید دستغیب (مزدوری كه بعدها به كالیفرنیا رفت)، اویسی (پسر ارتشبد اویسی فرماندار نظامی تهران در حال حاضر، وی یكی از چاقوكشان بنام درباری و فرزند خلف پدرش می‌باشد). درودیان و زنش (خانم درودیان سابقاً از منشی‌های نصیری بوده است)، فرخ خدابنده‌لو (نامبرده سردبیر مجله دانشجویی(؟) «پژوهش» بود كه توسط سازمان دانشجویی پرویز خوانساری منتشر می‌شد)، پرویز خوانساری (مأمور سابق اداره كل سوم در تهران كه به علت «جان‌نثاری»ها و خدمات بسیار رذیلانه‌اش مراتب ترقی را به سرعت طی كرده و به سمت سفیر مخصوص شاهنشاه به خارج فرستاده شد. در این سمت بود كه ریاست مركز اروپایی ساواك نیز به عهده او گذارده شد. در توطئه‌چینی و رذالت وی حتی در دستگاهی چون ساواك بی‌نظیر است. پسر وی به پاس خدمات پدرش به خاندان منفور پهلوی و بدون داشتن كوچكترین شایستگی به ریاست بیمارستان فرح دیبا منصوب شده است كه مدرن‌ترین و مجهزترین بیمارستان كشور بوده و در نوع خود كم‌نظیر است. این امر سبب شده كه بسیاری از پزشكان نامدار و چیره‌دست كه با مقداری امیدهای واهی در آنجا كار می‌كردند نومیدانه این محل و برخی از آنها كشور را ترك كرده و به خارج رفته‌اند). یدالله خدیوی (از مأموران سابق ساواك كه اینك در ایران است)، میرهادی، امامی، فضل‌الله نیك‌آئین، حسن كینوش (كارمند سفارت كه با همكاری «روشن» (ابراهیم نبوی كه نامی در بالا آورده شد) مأمور عضوگیری برای ساواك می‌باشد. رجوع شود به حاشیه 11). معین‌زاده.
مأموران اداره كل سوم ساواك در ایتالیا نیز به شرح زیر بود:
یاوری (مسئول ساواك در ایتالیا كه در ظاهر عهدهدار امور دانشجویی می‌باشد. چنین به نظر می‌آید كه وی تحت نام «سیار» به رتق و فتق امور جاسوسی ساواك مشغول است)، حسین صادق (كارمند اداره تغذیه سازمان ملل متحد كه هنگام فرار شاه به رم پول و ماشین در اختیار شاه شاهان گذاشت. وی مدتی نیز سمت سرپرستی امور دانشجویان را در رم به عهده داشت). جبل عاملی (برادراین حضرت نیز از خادمین دستگاه بوده و استاد ضداطلاعات ساواك در تهران می‌باشد)، (با زرگانی كه بیش از 35 سال است كه در رم اقامت دارد)، داریوش فرهنگ دره‌شوری و خسرو فانیان (این دو نفر در فلورانس مقیم می‌باشند) صادقی (مسئول سابق امور دانشجویان)، رضا اویسی، فریور، مهماندوست، نادختری اشرف پهلوی (وی احتمالاً دختر قوام بوده و مبالغ هنگفتی از سفارت دریافت می‌‌دارد)
در سوئیس هم كه مركز عمده ساواك در اروپا بود، شاخص‌ترین اعضای اداره كل سوم ساواك این عده بودند:
سرهنگ حقیقی (رئیس ساواك كه مدتی است دارفانی‌اش را ترك كرده، وی در زمان حیاتش مسئول پرداخت پول برای انجام انواع و اقسام عملیات جاسوسی نیز بود). آزموده (پسر سپهبد آزموده كه قبلاً با سرگرد آریانا در فرانسه همكاری میكرد و پس از فوت سرهنگ حقیقی بجای او به سمت ریاست ساواك سوئیس برگزیده شد). مهنا (كارمند سفارت در ژنو كه سرایدار «ویلای گل سرخ» زاهدی نیز می‌باشد)، فیروز فولادی (چهره شناخته كه همواره با سران ساواك در تماس بوده و مدتی نیز در لوزان به سر می‌برد)، خدوی (ساكن زوریخ و رابط ساواك با افراد مختلف)، سرهنگ احمد مالك مهدوی صاحب نام مستعار مهدوی (ویژگیها و اهمیت ... كه این مزدور در ساواك سوئیس بازی می‌كرده زمانی به وضوح تمام روشن شد كه اسناد و مدارك زیادی از ساواك به دست كنفدراسیون افتاد. اكثر مكاتبات مركز اروپایی ساواك در ژنو با سایر نمایندگیها توسط وی انجام می‌شده‌اند. رجوع شود به «پاره‌ای از اسناد ساواك» از انتشارات كنفدراسیون جهانی (1976)، حسن افتخاری، مرتاضی، پرویز خوانساری (رجوع شود به بخش مربوط به انگلستان)، صادق عظیمی (سفیر شاهنشاه در دفتر اروپایی سازمان ملل متحد، حداقل از پادوهای ساواك).
مهمترین ابواب جمعی اداره كل سوم ساواك در فرانسه نیز به شرح زیر بود:
سرلشكر پاكروان (وی دومین رئیس ساواك و جاشنین جلاد بختیار بود. بعداً به عنوان سفیر ایران به فرانسه رفته و اینك از اوائل ماه اكتبر 1978 طبق خبر رادیو ایران مجدداً به ایران بازگشته و عهدهدار امور مالی وزارت دربار شده است)، سرگرد آریانا (رئیس اسبق ساواك در فرانسه و همكار پسر سپهبد آزموده كه بعداً رهسپار تركیه شد)، پوررستگار (یكی دیگر از مزدوران ساواك كه گویا فعلاً در ایران مشغول انجام وظیفه است)، سرهنگ هوشمند (رئیس سابق ساواك همدان و از خویشاوندان سرلشكر فردوست قائم‌مقام ساواك ایران و رئیس دفتر ویژه)، سرتیپ قانع (یكی از رؤسای اسبق ساواك فرانسه)، همایون كیكاوسی (جریان تیر خوردن مرموزانه وی در دو سال پیش سبب هیاهو و جنجال فراوان گشت)، روحانی (وی از مأمورین دفتر ویژه بوده و چند سالی است كه تحت عناوین «مذهبی» در اروپا فعالیت میكند)، جهانگیر تفضلی (از مهره‌های بنام و كاركشته رژیم، وی در مقام وزارت اطلاعات موجبات تعطیل صدها روزنامه و مجله و نشریات دیگر را فراهم آورده و اختناق وحشتناك عقیده و جراید را دوچندان نمود. بعدها سفارت ایران در الجزایر به عهده او گذاشته شد)، احسان نراقی (این شخص مرموز و حیله‌گر از مأمورین «سی. آی. ای» و مصدر انواع و اقسام مشاغل بوده است. حیطه فعالیتهای وی اكنون ایران می‌باشد)، استوانی (سرپرست سابق دانشجویان ایرانی در فرانسه)، پرویز عدل (وابسته مطبوعاتی ایران در فرانسه و كارمند اسبق سازمان ملل متحد)، آشتیانی (از كارمندان سابق سفارت ایران در فرانسه)، فرجادی، هدایتی.
شناخته‌شده‌ترین مأموران اداره كل سوم ساواك در نمایندگی آن سازمان در امریكا نیز عبارت بودند از:
سرهنگ فریوری، سرهنگ دانا (وابسته نظامی) خسرو افشار بگلو (عضو انجمن ایران و امریكا)، پورزند (مخبر كیهان كه در كالیفرنیا به كار مشغول است)، فریدون شمس (عضو سابق سازمان دانشجویی)، دكتر معبری (دبیر سابق سفارت)، مهندس آذرپور (مسئول امور دانشجویان)، اویسی (كارمند سفارت)، پوران پورزینال، محمد آشتیانی، جواد خاكباز، اسكندر امان‌الهی بهاروند، محمد قراگزلو، قهاری، شفیق عزاز، فلاهاله سبحانی، موهب‌الله سبحانی، داریوش برومند (رهبر بهائیان)، سدهی، دكتر پرویز خطیب دماوندی، پریوش سطوتی، گچ بزانی، سبقتی، منصور اسكندری، سرهنگ مصور رحمانی، دكتر سیاحتگر، علی زارع، رضا تقوی، هاشم امینی دریانی، خانم بدری مستوفی‌الممالكی، هوشنگ ثابتی، كامران امجدی، نعمانی، سیمون غنی‌زاده، مجید كمال، دكتر هوشنگ مقتدر، كامران مشایخی، گله‌داری، ایرج مستوری، حسین ساسان، یدالله مترجمی، میراحمدی، شهیراصفهانی، یحیی دوستدار، خسرو خرمشاهی، بیات، هژیری، بهرام قریب، عباس هدایت وزیری، سیف غفاری، منوچهر شفا، سیروس مسعودی، پازارگاد، ایرج مرعشی، محمد حاج غفوری، دكتر جلیل محمودی، منوچهر مشعوف، دكتر خسرو مستوفی، منصور رفیع‌زاده، ناصر قوش بیگی، دكتر كردنی‌زاده، محمود حشمتی، مرتضی علی‌اكبر، مهندس اكبر نورمنش، هوشنگ محمدی، دكتر مقبل، حسین صاحب، محمدرضا حق‌پرست، علیرضا گودرزی، محمد مروارید، فرهاد نعمانی، هوشنگ پاكسرشت، مهندس حسین آیتی، پرویز الیسون، گودرز شهدائی، علی پارسا، متقی، حسن محمدی نجف‌آبادی، فرهاد عظیما، دكتر محمد زرنگار، مهین حسیبی، احمد جباری، هوشنگ صدیق‌زاده. مأموران شناخته شده اداره كل سوم ساواك در تركیه عبارت بودند از:
منوچهر پاكروان (برادر سرلشكر پاكروان و كارمند ضداخلالگری سنتو)، پریچهر جاویدان (زن منوچهر پاكروان و كارمند سفارت در آنكارا)، سرلشكر صالح (مسئول ساواك)، سرتیپ سبحانی (رئیس سابق ساواك تركیه)، وثوقی (مأمور مخابرات دفتر ضداخلالگری سنتو)، دكتر شیلاتی (افسر سابق توپخانه و سفیر اسبق ایران در تركیه)، فرامرز عظیمی (او نیز كارمند دفتر ضداخلالگری سنتو بوده است)، كاظم زادگان (از كارمندان سفارت)، رشیدی، علی یاشار، قمامی، حمیاری.
4 - اداره كل چهارم (حفاظت)
اداره كل چهارم ساواك عهدهدار حفاظت و حراست از تمام دوایر، وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و نیز ادارات و تشكیلات ریز و درشت ساواك بود. به طور كلی دو وظیفه عمده زیر برای اداره كل چهارم در نظر گرفته شده بود:
- نظارت بر تهیه و اجرای طرحهای حفاظتی وزارتخانه‌ها و ادارات و مؤسسات دولتی و حكومتی، شامل طرحهای حفاظتی اماكن، اسناد، پرسنل و كنترل اجرای مواد آیین‌نامه مقررات حفاظت وزارتخانه‌ها، مؤسسات دولتی و حكومتی.
توضیح ـ درجه حساسیت ادارات و مؤسسات دولتی و حكومتی بنا به پیشنهاد ساواك و تصویب هیئت دولت تعیین می‌شد.
- تهیه و اجرای طرحهای كلی حفاظتی ادارات تابعه سازمان اطلاعات و امنیت كشور شامل طرحهای حفاظتی اماكن، اسناد، پرسنل و نظارت بر تهیه و اجرای طرحهای حفاظتی ادارات و كنترل اجرای مواد آئیننامه 106 ـ 10 مقررات حفاظت داخلی ساواك.
فردوست تعداد نیروهای حفاظتی (پاسداران) اداره كل چهارم ساواك را حدود 800 نفر آورده است. این نیروها علاوه بر وظایف ذكر شده، حفاظت از ساواكهای استانها و شهرستانها، زندانها و بازداشتگاههای ساواك و نیز پایگاههای اطلاعاتی امریكا در نقاط مختلف كشور را نیز برعهده داشته‌اند. در تمام دوایر، سازمانها، وزارتخانه‌ها و مؤسسات بزرگ دولتی، واحدی تحت عنوان سازمان حفاظت تشكیل شده بود كه افراد آن عمدتاً از سوی اداره كل چهارم ساواك تعیین می‌شد و مدیریت و نظارت بر فعالیت آنها نیز برعهده ساواك و اداره كل چهارم آن بود.
5 - اداره كل پنجم (فنی)
وظایف ادارة كل پنجم ساواك به شرح زیر بود:
- پشتیبانی فنی و عملیاتی سازمانهای تابعه ساواك.
- آماده نگهداشتن و بكار انداختن وسائل فنی.
- بكار بردن فنون زیر در عملیات ضداطلاعات.
انواع مراقبتهای سمعی، سویابی، سانسور، عكاسی، فیلمبرداری، امور چاپ و هنری، گراورسازی و كلیشه‌سازی، تهیه اسناد و پوشش مأمورین كسب اطلاع، تشخیص اصالت اسناد، رفع احتیاجات مكانیكی، الكتریكی و شیمیایی.
-تعمیر وسائل فنی معمول در ساواك (وسائل الكترونیك، مكانیك، مخابراتی و عكاسی).
- تهیه برنامه آموزشی فنی و عملیاتی برای دادن تعلیمات لازم به كارمندان خود اداره كل و به كلیه عناصری كه برای كارهای فنی و عملیاتی از سازمانهای دیگر ساواك مأمور می‌شوند.
-نصب و برقراری دستگاههای فنی و وسائل مخابراتی مربوط به ساواك در داخل و خارج كشور.
- تعقیب و مراقبت و دستبرد بنا به درخواست سازمانهای تابعه ساواك.
- تهیه طرحهای فنی و عملیاتی لازم.
- پیش‌بینی و برآورد هزینه طرحهای مصوبه و راهنمائی به اداره كل ششم در تأمین احتیاجات فنی ساواك.
- نظارت فنی در خرید وسائل فنی.
- پیش‌بینی عملیات فنی ساواك برای سالهای آتی.
- تدوین دستورات فنی برای ساواك.
- نظارت در حسن اجرای عملیات فنی.
- بررسی و پژوهش دائم در تحولات و تكامل وسائل فنی و عملیاتی.
- بازرسی و كنترل پرسنل و وسائل فنی.
فردوست مدعی است كه در تجهیز و كارآمدی هر چه بیشتر اداره كل پنجم ساواك كه وظیفه مهمی در پشتیبانی فنی ـ تكنیكی مأموران ساواك ایفا میكرد، نقش مهمی داشت. او می‌گوید كه در دوران قائم‌مقامی‌‌اش در ساواك، این اداره كل پیشرفته‌ترین وسائل اطلاعاتی و شنود را در اختیار گرفت. نیروهای اداره پنجم عمدتاً از سوی كارشناسان امریكایی و سیا آموزش می‌دیدند و تلاش می‌شد تیمهای عملیاتی ـ فنی این اداره كل، علاوه بر آموزش كافی، از تجهیزات فنی روزآمد نیز بهره گیرند.
6 - اداره كل ششم (امور مالی)
اداره كل ششم عهدهدار انجام وظایف مالی و حسابداری و بودجه علنی و غیرسری ساواك بود.
7 - اداره كل هفتم (بررسی اطلاعات خارجی)
رابطه مستقیمی میان وظایف ادارات كل دوم و هفتم وجود داشت. اطلاعاتی كه اداره كل دوم از منابع خارجی و كشورهای هدف جمع میكرد، به اداره هفتم ساواك ارسال می‌شد. اطلاعات در این اداره كل بررسی شده و به مراجع مربوطه تسلیم می‌شد.
مجموع وظایفی كه برعهده اداره كل هفتم ساواك نهاده شده بود، به شرح زیر است:
- تعیین هدفهای اطلاعاتی و تهیه طرحها و نیازمندیهای اطلاعاتی بر مبنای سیاست عالیه كشور.
- دریافت هرگونه اخبار خارجی لازم مفید برای حظافت امنیت كشور از كلیه منافع و عوامل آشكار.
- پرورش اخبار خارجی دریافتی از كلیه منابع.
- بررسی اطلاعات حاصله تهیه گزارش اطلاعاتی.
- استفاده از گزارشات اطلاعاتی و ارسال آنها به مقامات و مراجع ذینفع.
اداره كل هفتم از قسمتهای زیر تشكیل شده است.
- دفتر
- بخش مستقل ارتباطات خارجی
- بخش مستقل پیمان سنتو
- اداره بایگانی
ـ بخش فیش
ـ بخش بایگانی
- اداره بهره‌برداری از منابع آشكار
ـ بخش 1: شنود
ـ بخش 2: انتخاب و ترجمه
ـ دایره تهیه بولتن روزانه
- اداره یكم اخبار جاریه
ـ بخش 1: خاورمیانه
ـ بخش 2: خلیج [فارس]
ـ بخش 3: اكراد
- اداره دوم اخبار جاریه
ـ بخش 1: آسیای مركزی
ـ بخش 2: افریقا
ـ بخش 3: اروپا و امریكا
اداره بررسی موضوعات
ـ بخش نظامی
ـ بخش اقتصادی
ـ بخش سیاسی و حقوقی
ـ بخش كمونیزم.
8 - اداره كل هشتم (ضدجاسوسی)
اداره كل هشتم ساواك از دوایر مهم این سازمان محسوب می‌شد و عمده وظایف آن شامل «عملیات ضدجاسوسی و مقابله با اقدامات عوامل خارجی در مركز یا مناطق دیگر ایران كه هدف برخی از كشورها بود» می‌شد. وظایف اداره كل هشتم به شرح زیر تعیین شده بود:
- شناسائی بیگانگان و كنترل فعالیتهای آنها.
- شناسائی مؤسسات و سازمانهای قانونی و غیرقانونی بیگانه و كنترل فعالیت آنها.
- تعیین و تشخیص هدفها و نقشه‌‌های بیگانگان در ایران و روش كار آنها به منظور رسیدن به این هدفها.
- كشف شبكه‌های جاسوسی و اقدامات تدافعی و تهاجمی به منظور خنثی كردن فعالیتهای مزبور.
- كشف فعالیتهای مضره و غیرقانونی بیگانگان مقیم ایران و خنثی نمودن آنها.
- دستگیری و بازجوئی به منظور تشكیل پرونده مقدماتی جاسوسان و عمال و ایادی بیگانگان و ارسال آن به مقامات قضائی مسئول.
سازمان اداری و تركیب دوایر مختلف اداره كل هشتم ساواك شامل بخشهای زیر می‌شد:
- دفتر
- شعبه مستقل قضائی
- بخش مستقل مترجمین
- بخش مستقل فیش و بایگانی
- اداره یكم (كنترل بیگانگان)
ـ بخش 1: امور معاودین، مهاجرین، پناهندگان، متجاوزین، ایرانیان
ـ بخش 2: امور بیگانگان مقیم ایران
ـ بخش 3: كنترل فرودگاهها و مرزها
ـ شعبه كنترل مؤسسات بیگانه
ـ شعبه كارت تردد.
6 - اداره دوم (عملیات و بررسی شوروی و اقمار)
ـ بخش 1: عملیات كشورهای شوروی
ـ بخش 2: عملیات كشورهای شوروی
ـ بخش 3: بررسی
7 - اداره سوم (عملیات و بررسی كشورهای عربی و همجوار)
ـ بخش 1: عملیات كشورهای عربی
ـ بخش 2: عملیات كشورهای همجوار آسیایی
ـ بخش 3: سایر كشورهای جهان
8 - بخش تحقیق.
آخرین نمودار سازمانی اداره كل هشتم ساواك (در سال 1352) ترسیم شده بود:
در آغاز تشكیل ساواك، اداره كل هشتم ساواك هنوز وجود خارجی نداشت و امور ضدجاسوسی برعهده اداره دوم از زیرمجموعه‌های اداره كل سوم قرار داشت. اما چند سال بعد و در سال 1338، ضرورت ایجاد اداره كل مستقلی برای انجام امور ضدجاسوسی موجبات تشكیل اداره كل هشتم را فراهم آورد و به تدریج حیطه فعالیت آن در سراسر كشور (به‌ویژه در مناطق حساس سیاسی و استراتژیك) و نیز برخی نمایندگیهای ساواك درخارج از كشور گسترش یافت. برخی از مهمترین ساواكهای استانها و شهرستانها كه اداره كل هشتم ساواك در آنها بخش ویژه‌ای به خود اختصاص داده بود عبارت بودند از:
خراسان (برای روسها و افغانها)، گرگان و گنبد (برای روسها و تركمنها)، انزلی و بوشهر (برای روسها)، جلفا (برای روسها)، رضائیه (برای آسوریها)، آبادان و اهواز و خرمشهر (برای حاكم نشینهای خلیج و عراق و كنسولگریهای كشورهای مختلف)، بوشهر و بندرعباس (برای حاكم‌نشینهای خلیج)، سیستان و بلوچستان (برای مراقبت روی بلوچها و افغان)، اصفهان (برای ارامنه، پس از احداث ذوب‌آهن فوق‌العاده تقویت شد)
حسین فردوست اداره كل هشتم ساواك را مورد توجه سیا و MI6 می‌داند و معتقد است این دو سرویس، برای تقویت هرچه بیشتر این اداره كل از هیچ تلاشی فروگذار نكردند و رابطه بسیار نزدیك و مستقیمی میان نمایندگان سیا و MI6 در تهران با اداره كل هشتم برقرار بود.
9 - اداره كل نهم (تحقیق)
اداره كل نهم (تحقیق) طی سالهای بعد توسط حسین فردوست تأسیس شد تا امور مربوط به تحقیق را انجام دهد. اسرائیل و مسئول اداره كل تحقیق موساد در روند تشكیل و چگونگی فعالیت اداره كل نهم ساواك نقش داشتند. به دنبال آموزشهای آنان بود كه فردوست با یاری برخی نیروهای ساواك، اداره كل نهم را پایه‌گذاری كرد و به تدریج حیطه فعالیت آن در تهران و سایر ساواكهای كشور گسترش یافت.
حیطه عمل و وظایف اداره كل نهم (تحقیق) در موارد زیر تعیین شده بود:
- اجرای هرگونه تحقیق ـ بررسی سوابق و یا كسب اطلاعات لازم دربارة موارد زیر:
الف) تحقیق صلاحیت استخدام در ساواك و تحقیق صلاحیت استخدام و یا ادامه خدمت در سازمانهای حساس دولتی و ملی.
ب) تحقیق دربارة اشخاص مظنون.
ج) كسب اطلاعات متفرقه.
- اجرای تحقیقات و بررسیها دربارة افراد ـ پرسنل سازمانها و كسب اطلاعات متفرقه لازم صرفاً بنا به درخواست مقامات مسئول در حدود خواسته شده انجام می‌شود.
توضیح: این اداره مسئولیت بررسی موضوعات را نداشت.
10 - اداره كل دهم
در برخی منابع از ادارة كل دهمی هم برای ساواك نام برده شده است، اما حیطه وظایف متناقضی برای آن ذكر شده است. در خاطرات حسین فردوست اشاره‌ای به اداره كل دهم نشده است. در بولتنها و اسناد برجای مانده از ساواك هم اشارة آشكاری به این اداره كل وجود ندارد. اما در خاطرات دو تن از مدیران ارشد ساواك مطالب كوتاه و در عین حال متناقضی به چشم می‌خورد. منوچهر هاشمی مدیركل ادارة هشتم ساواك در این باره چنین نوشته است:
اداره كل دهم: وظیفه آموزش پرسنل ساواك بر حسب نیازهای هر واحد، از زبان خارجی تا دوره‌های فنی، مثل آموزش خط‌شناسی، آموزش بازجوئی، آموزش بررسی اطلاعات و تهیه گزارش، مخابرات، حفاظت و غیره در این اداره كل متمركز بود.
عیسی پژمان، برخلاف هاشمی، وظیفه این اداره كل را انجام امور بهداری و پزشكی ثبت كرده است:
اداره كل دهم ـ همان ادارة سابق بهداری، در ضمن ادارة كل یكم بود كه به لطف ارتشبد نصیری به خاطر سرتیپ دكتر لطیفی به اداره كل بهداری تبدیل و سرتیپ دكتر لطیفی عنوان مدیركلی پیدا كرد. اداره بهداری از ابتدای تشكیل ساواك از عده‌ای از پزشكان نظامی و غیرنظامی مجرب و كاردان و علاقمند به كار و حرفه خود سازمان یافت. درجهداران پزشكیار نیز از میان بهترین معین پزشكان ارتش انتخاب شدند. به علت شركت نویسنده در عملیات شمال عراق در جنگ كردها با ارتش عراق از عده‌ای از پزشكان و معین‌پزشكان اداره بهداری برای معالجه و مداوای بیماران و زخمیها و غیره در بیمارستانهای صحرائی كه در عقب جبهه و در نقاط مختلف مستقر بود استفاده شد.
ساواك تهران
تا مدتها پس از تشكیل ساواك، ساواك تهران نُه ساواك دیگر را تحت مدیریت داشت كه عبارت بودند از ساواكهای ورامین، شهر ری، شمیران، دماوند، كرج، بلوار، امیریه، امجدیه و بازار. چهار ساواك اخیر كه در مناطق مختلف شهر تهران فعالیت می‌كردند، تحت عنوان ساواك شمال غرب، ساواك شمال شرق هم معروف بودند. پس از مدتی ساواكهای دماوند و ورامین از حوزه استحفاظی ساواك تهران خارج شده و تحت مدیریت ساواك سمنان قرار گرفتند؛ ساواكهای چهارگانه سطح شهر تهران هم منحل شده و در ساواك مركزی تهران، دفاتری برای كنترل این مناطق تشكیل شد و گزارشات آن مستقیماً در اختیار رئیس كل ساواك قرار می‌گرفت.
ساواك استانها و شهرستانها
ساواك استانها شامل مقامات و بخشهای زیر می‌شد:
1ـ رئیس
2ـ معاون
3ـ دفتر
4ـ شعبه امنیت
ـ بخش فعالیتهای پنهانی و موزه
ـ بخش كشف و گزارش نارضایتیها
5ـ شعبه حفاظت
6ـ شعبه فنی
7ـ شعبه تحقیق
8ـ شعبه برون‌مرزی
9ـ شعبه ضدجاسوسی
ساواك استانها شمایی كوچك از نمودار سازمانی تشكیلات كل ساواك بود. علاوه بر ریاست و معاون ساواك در استانها كه نماینده تام‌الاختیار رئیس كل ساواك محسوب می‌شدند، دفتر ساواك استانها علاوه بر امور دفتری وظایف اداره كل یكم و اداره كل ششم را انجام میدادند؛ شعبه امنیت ساواك استانها در حكم اداره كل سوم ساواك عمل میكرد؛ فعالیت شعبه حفاظت هم مشابهت تامی با وظایف اداره كل چهارم ساواك داشت؛ وظایف شعبه فنی در راستای وظایف اداره كل پنجم بود، وظایف شعبه تحقیق ساواك استانها، مشابه وظایف و فعالیت اداره كل نهم بود، شعبه برون‌مرزی كه عمدتاً در استانهای مرزی كشور فعال بود، متناظر با اداره كل دوم ساواك عمل میكرد و فعالیت شعبه ضدجاسوسی هم «متناظر ادارة كل هشتم» ساواك بود.
ساواك شهرستانها بسیار محدود بود و عمدتاً شامل یك رئیس، دو یا سه رهبر عملیات و چند نگهبان می‌شد. ضمن اینكه برحسب ضرورت ساواك در برخی از شهرهای كشور دوایر یا شعباتی ویژه دایر میكرد. اولین مركز استانی ساواك در خراسان و فارس تشكیل شد. استان خراسان به دلیل همجواری با اتحاد جماهیر شوروی و استان فارس به دلیل اشراف به مرزهای جنوبی كشور، در اولویت تأسیس مركز استانی ساواك قرار گرفتند. با این حال مسائل داخلی استانها به تدریج در كانون توجهات ساواكهای استانها قرار گرفت و مسائل ضدجاسوسی و خارجی در اولویت دوم قرار گرفت. ایجاد امنیت داخلی و جلوگیری از گسترش مخالفتهای سیاسی و نیز نظارت بر امور حكومتی در استانها و نظایر آن، بیشترین دغدغه خاطر ساواك استانها را تشكیل می‌داد.
نیروهای ساواك
دربارة تعداد كارمندان و كاركنان ساواك و نیز كیفیت استخدام و به كارگیری آنان اطلاع دقیقی وجود ندارد. بسیاری از كاركنان آغازین سالهای شكل‌گیری ساواك، عمدتاً شامل افسران و ارتشیان بازنشسته می‌شدند و بسیاری از آنان در سركوبهای دوران پس از كودتای 28 مرداد 1332 نقش چشمگیری داشتندو در فرمانداری نظامی از همكاران نزدیك تیمور بختیار محسوب می‌شدند. منصور رفیع‌زاده آخرین نماینده ساواك در امریكا در این باره چنین نوشته است:
هنگامی كه ساواك در سال 1957 تأسیس شد بسیاری از افرادی كه در مأموریتهای كثیف شاه دست داشتند به كار گمارده شدند. سالها بعد، هنگامی كه برای تعطیلات در تهران بودم، یكی از بدنام‌ترین این افراد در مقابلم سبز شد. او می‌‌دانست كه من چه كاره هستم و خواهش كرد سفارش او را به تیمسار نصیری بكنم. من بلافاصله او را شناختم. وی در زمان اعتراضات دانشجویی، زندانبان من بود. او با افتخار از كارهای خود و شركت در قتل شیرازی سخن گفت. هنگامی كه برای دانستن جزئیات پافشاری كردم وی با گستاخی در مورد شب آتش‌سوزی در سال 1953 گفت: «من فردی بودم كه در حالیكه چند نفر شیرازی را گرفته بودند، نفت بر سر و بدن او ریختم، چون لباسهای خودم نیز نفتی شده بود، نمی‌توانستم او را آتش بزنم چون ممكن بود لباسهای خودم هم آتش بگیرد. یكی دیگر از مأمورین زندان كهنه‌ای را آتش زد و به طرف او پرتاب كرد...
ارتش شاه ظرفیت نداشت بیشتر از سربازانش، تیمسار و ارتشبد داشته باشد. اما یك سرهنگ هم، یك آدم است. مگر چند سال می‌تواند منتظر رسیدن درجه‌ای تازه و ارتقاء مقام باشد؟ این مشكل را، در آن سنوات، چنین حل كرده بودند كه سرهنگان زایده را از ارتش می‌راندند. اما برای جلوگیری از نارضایی، آنان را جیره‌خور ساواك می‌ساختند. با دریافت حقوق همین‌گونه مدیریتها كه افزون بر حقوق بازنشستگی به آنان عطا می‌شد. و از آنان توقع نظارت و گزارشهایی داشتند كه باید به ساواك می‌فرستادند. در همان حال به تدریج گروهی از توده‌ای‌ها و سایر گروههای تواب و وابسته به جریانهای سیاسی چپ، به خدمت ساواك درآمدند.
نیروهای شاغل در ساواك، تركیب نامتجانسی از گروههای مختلف نظامی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی كشور بودند كه در سطوح مختلف در خدمت اهداف و خواستههای ساواك به فعالیت مشغول بودند. گفته می‌شد بسیاری از رجال درجه اول كشور كه در رأس مهمترین مدیریتهای اداری و سیاسی قرار داشتند، از اعضای رسمی و غیررسمی ساواك به شمار می‌روند.
دربارة تعداد كاركنان ساواك هم نظرات مختلفی ارائه شده است. در برخی منابع تعداد كاركنان رسمی و حقوق‌بگیر ساواك تا بیش از هفت هزار تن اعلام شده است. در برخی منابع گفته شده كه ساواك در سالهای اولیه، حدود 2000 تا 2400 كارمند رسمی داشت كه این تعداد در اواخر دهه 1340 به 7 تا 10 هزار تن افزایش یافت، این تعداد غیر از دهها هزار نفری بود كه به صورت غیررسمی با ساواك همكاری می‌كردند. برخی منابع، تعداد كارمندان رسمی ساواك را تا اواخر دهة 1340، حدود 5500 نفر برشمرده‌اند كه بایستی این رقم طی دهة پایانی حكومت پهلوی افزایش یافته باشد. آمارهای غیررسمی دیگری نیز تعداد كاركنان رسمی ساواك را حدود 3 تا 3500 تن ذكر می‌كنند. به غیر از نیروهای رسمی ساواك، همكاران غیررسمی بسیاری نیز برای آن برشمرده‌اند. در محافل سیاسی و اجتماعی داخلی معاصر دوره انقلاب شایع بود كه «از هر سه ایرانی یك نفر عضو ساواك است» در همان حال، آمده كه در اواخر دهة 1340 ساواك «55000 خبرچین داشت» كه سالانه مبالغی هنگفت برای ساواك هزینه برجای می‌‌نهاد.
در برخی گزارشات، تعداد خبرچینان و همكاران غیررسمی ساواك بین 20 تا 30 هزار نفر اعلام شده كه در قالب «خبرچین و گردن كلفت» در خدمت اهداف ساواك بودند.
ساواك از نظر نیروی انسانی و نیروهای رسمی و غیررسمی در نقاط مختلف كشور و نیز در بخشهای مختلف جهان، كمبودی نداشت و علاوه بر نیروهای رسمی، شمار داوطلبان خدمت و همكاری با ساواك نیز قابل‌توجه بود. در انتخابات مدیران ارشد ساواك و به‌ویژه رئیس كل ساواك، شاه نقش مستقیمی داشت و جایگاه ظاهری رئیس ساواك به عنوان معاون نخست‌وزیر، هیچ حق انتخابی برای رؤسای وقت دولت در پی نداشت.
مقررات داخلی كارمندان ساواك
ساواك برای كارمندان و كاركنان خود مقررات و آئیننامه مفصل و در عین حال سفت و سختی تنظیم و تدوین كرده بود كه نیروهای آن را مقید می‌ساخت بر اساس ملزومات ویژه اداری ـ امنیتی ساواك رفتار كنند و تمام اصول و ویژگیهای یك سازمان امنیتی ـ اطلاعاتی را در رفتار اداری ـ پرسنلی خود رعایت نمایند. مقررات داخلی ساواك برای تمامی پرسنل و مستخدمین آن وظایف ویژه‌ای مقرر میكرد.
تمام كسانی كه به انحاء گوناگون به استخدام ساواك درمی‌آمدند و همكاری‌شان با بخشهای مختلف این سازمان آغاز می‌شد از سوی حفاظت ساواك تحقیقاتی دربارة آنان صورت می‌گرفت و بر اساس سمت و شغلی كه به آنها واگذار می‌شد مراحل و مراتب گزینش متعددی داشتند.
كسانی كه در ساواك (به‌ویژه در امور حساس) به كار گرفته می‌شدند به طور دائم تحت كنترل و مراقبت حفاظتی قرار داشتند و دائماً در معرض آزمایشات حفاظتی آن سازمان بودند.
ساواك بر اساس شغل رسمی كه به كاركنان و پرسنل واگذار میكرد چهار نوع آزمایش حفاظتی ـ گزینشی را دربارة آنان اعمال میكرد كه عبارت بود از: 1ـ بررسی سوابق شخصی 2ـ بررسی سوابق شخصی بستگان و معاشران نزدیك 3ـ آزمایش محدود و 4ـ آزمایش كامل.
نظام اداری حاكم بر ساواك همچنین كارمندان و كاركنان آن را ملزم میكرد شئون اداری ویژه سازمان را مراعات كنند. كارمندان و كاركنان ساواك به دو دسته رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شدند كه مقررات اداری ویژه ساواك برای به كارگیری و استخدام هر یك از آنان شرایط خاصی داشت.
سلسله مراتب اداری ساواك بر اساس مقامات دهگانه و به شرح زیر طبقه‌بندی می‌شد:
ماده 33: مقامات سازمان اطلاعات و امنیت كشور به ده مقام زیر تقسیم می‌شود:
الف ـ مقام 10 مدیران كل
ب ـ مقام 9 معاونین ادارات كل
پ ـ مقام 8 رؤسای ادارات
ت ـ مقام 7 رؤسای بخش
ث ـ مقام 6 رؤسای دوائر
ج ـ مقام 5 رؤسای شعب
چ ـ مقام 4 كارمندان درجه 1
ح ـ مقام 3 كارمندان درجه 2
خ ـ مقام 2 كارمندان درجه 3
د ـ مقام 1 كارمندان درجه 4
ساواك برای چگونگی برخورد با تخلفات اداری كاركنانش هم مقررات ویژه‌ای را وضع كرده بود.
ساواك برای نظارت بر حسن انجام امور محوله از سوی كاركنان و پرسنل مربوطه، به فواصل مختلف به بازرسی از محل كار و مأموریت نیروهایش می‌پرداخت و برای این بازرسیها اهداف، شرایط و ویژگیهایی قایل شده بود. از آنجایی كه در بسیاری از مناطق و شهرها كارمندان ساواك در خانه‌ها و منازل سازمانی ساواك مسكن می‌گزیدند، تشكیلات اداری ـ حفاظتی ساواك درباره ویژگیهای این منازل و چگونگی سكونت در آنها، شرایط و مقررات خاصی از نظر حفاظتی ـ امنیتی قائل شده بود. نهایتاً اینكه ساواك برای چگونگی بهره‌گیری كارمندان و پرسنل آن سازمان از تعطیلات رسمی كشور، استفاده از نشانهای خارجی و لباسهای تشریفاتی، ساعات حضور در محلهای خدمت و غیره نیز دستورالعملهای ویژه‌ای تعیین و كاركنانش را به مراعات آن ملزم می‌ساخت.
آنچه آمد از مهمترین مقررات و آئین‌نامه‌های ویژه امنیتی ـ حفاظتی تشكیلات اداری ساواك بود كه كاركنان و نیروهای این سازمان در سطوح مختلف را به رعایت آن ملزم می‌ساخت.
اسناد و مكاتبات
اسناد و نامه‌های متبادله میان دوایر و بخشهای مختلف ساواك با یكدیگر و نیز نامه‌‌نگاریها و مراسلات ساواك با خارج از ساواك، براساس ضوابط ویژه‌ای صورت می‌گرفت. علاوه بر اینكه تشكیلات اداری ساواك مقررات و آئین‌نامه‌های خاصی برای چگونگی تدوین و نگارش نامه و سایر مكاتبات اداری و غیره تعیین كرده بود، نگهداری اسناد محرمانه، سری و طبقه‌بندی اسناد و بهره‌گیری از اسامی و كلمات مستعار و اعداد رمز نیز از نظم و قاعده‌ای خاص پیروی میكرد.
در مكاتبات و نامه‌‌نگاریهای محرمانه ساواك از اسامی مستعار و رمز بهره برده می‌شد. مكاتبات حساس كه از نقاط مختلف كشور و نیز خارج از كشور صورت می‌گرفت، بیش از هر مورد دیگری از اسامی، اعلام و اعداد رمز استفاده می‌شد. بخش رمز و كشف رمز از مهمترین دوایر ساواك محسوب می‌شد. علاوه بر اینكه بسیاری از مدیران و اعضای ارشد ساواك در مكاتبات معمولی از اسامی و اعداد رمز استفاده می‌كردند، در موارد بسیاری مكاتبات و مراسلات ساواك با بخشهای مختلف آن در داخل و خارج از كشور، به طور كلی به وسیله حروف رمز صورت می‌گرفت.
بسیاری از دوایر، نمایندگیها، مأموران و پایگاههای ساواك در داخل و خارج از كشور، با اسامی و اعداد رمزی كه هر از چندگاه تغییر میكرد قابل شناسایی بود. برخی از مهمترین رجال كشور نیز كه در رأس همه آنها شخص شاه قرار داشت، در مكاتبات ساواك با اسامی و اعداد رمز ذكر شده‌اند. برای نمونه در بسیاری از اسناد ساواك برای شاه اسامی رمز و مستعار «منصور»، «نیكنام» و عدد رمز «66» ذكر شده است. در اسناد ساواك واژه‌های رمزی كه نمایانگر مقامات ساواك است بر اساس نام روزهای هفته به كار رفته است. معمولاً در پایان مكاتبات و اسناد به ترتیب شنبه تا چهارشنبه ذكر شده است. مفهوم این اسامی رمز به شرح زیر است:
نظریه شنبه: نظریه منبع نفوذی ساواك (گزارشگر) است كه از طریق مشاهده مستقیم یا از راههای دیگر كسب خبر نموده و ارائه شده است.
نظریه یكشنبه: نظریه رهبر عملیات است كه پس از گزارش منبع نفوذی آن را تأیید یا تحلیل میكند. رهبر عملیات مسئولیت مستقیم كنترل منبع و هدایت وی را به عهده دارد.
نظریه دوشنبه: نظریه رئیس دایره عملیات است.
نظریه سه‌شنبه: نظریه امنیت داخلی است و در اداره كل، رئیس بخش است.
نظریه چهارشنبه: نظریه رئیس سازمان اطلاعات و امنیت منطقه و در ادارة كل، رئیس اداره است.
تقریباً در همة اسناد ساواك برای ساواك استانها، شهرستانها، ادارات كل ساواك و دوایر و زیرمجموعه‌های آنها اعداد و حروف رمزی هم ذكر شده كه نمایانگر مبدأ و یا مقصد مكاتبات و مراسلات بوده است. مهمترین این اعداد رمز و موارد استفاده از آن به شرح زیر بود:
1 ه (ساواك گیلان)، 2 ه (ساواك مازندران)، 3ه (ساواك آذربایجان شرقی)، 4 ه (ساواك آذربایجان غربی)، 5 ه (ساواك كرمانشاه)، 6 ه (ساواك خوزستان)، 7 ه (ساواك فارس)، 8 ه (ساواك كرمان)، 9 ه (ساواك خراسان)، 10 ه (ساواك اصفهان)، 11 ه (ساواك سیستان و بلوچستان)، 12 ه (ساواك كردستان)، 13 ه (ساواك همدان)، 14 ه (ساواك سمنان)، 15 ه (ساواك لرستان)، 16 ه (ساواك بوشهر)، 17 ه (ساواك هرمزگان)، 18 ه (ساواك كهگیلویه و بویراحمد)، 19 ه (ساواك چهار محال و بختیاری)، 20 ه (ساواك تهران)، 21 ه (ساواك قم)، 22 ه (ساواك اراك)، 23 ه (ساواك قزوین)، 24 ه (ساواك ایلام)، 25 ه (ساواك زنجان)، 26 ه (ساواك یزد) بوده‌اند.
همچنین مبداء یا مقصد نامه‌ها و گزارشات مربوط به اداره كل سوم ساواك (امنیت داخلی) به اعداد رمز عنوان شده است. اداره كل سوم از هفت بخش تشكیل می‌شد كه عبارت بودند از: 1 مدیریت كل اداره كل سوم 2 اداره یكم عملیات و بررسی 3 اداره دوم عملیات و بررسی 4 اداره سوم كل سوم 5 اداره چهارم كل سوم 6 اداره پنجم كل سوم 7 اداره ششم كل سوم.
اجزاء اداره یكم عملیات و بررسی شامل: 310 (دفتر اداره یكم عملیات و بررسی)، 311 (بخش احزاب و دستجات كمونیستی)، 312 (بخش احزاب و دستجات سیاسی و مذهبی افراطی)، 313 (بخش هدفهای تازه و فعالیتهای مربوط به عرب زبانان ناراحت و بلوچهای حاد ایرانی)، 314 (اكراد)، 315 (فعالیتهای خارجی) و 316 (روحانیون و مقامات مذهبی) بوده است.
اجزاء اداره دوم عملیات و بررسی شامل:
320 (دفتر اداره دوم عملیات و بررسی)، 321 (بخش دانشگاه تهران)، 322 (بخش دانشگاهها و مراكز عالی آموزش تهران)، 323 (بخش دانشگاهها و مراكز عالی آموزشی استانها و شهرستانها) و 324 (بخش آموزش و پرورش و مدارس در تهران و استانها و شهرستانها) بوده است.
اجزاء اداره سوم كل سوم شامل: 330 (دفتر اداره سوم كل سوم)، 331 (بخش ممالك اسكاندیناوی و اروپای شرقی)، 332 (بخش كشورهای اروپای غربی)، 333 (بخش امریكا و كانادا و امریكای جنوبی و مركزی) و 334 (بخش خاورمیانه و كشورهای عربی و ممالك قاره آسیا و افریقا) بوده است. اجزاء اداره چهارم كل سوم شامل: 340 (دفتر اداره چهارم كل سوم)، 341 (بخش احزاب و دستجات راست، انجمنها و اتحادیه‌های دولتی و خصوصی)، 342 (بخش وزارتخانه‌ها و ادارات و سازمانهای دولتی)، 343 (بخش كارگری)، 344 (بخش اصناف و بازرگانان)، 345 (بخش كشاورزی و امور زراعی)، 346 (بخش عشایر و قاچاق اسلحه و مهمات و كالا)، 347 (بخش جراید و سینما و تلویزیون9، 348 (بخش نارضایتیهای عمومی) و 349 (بخش روابط عمومی) بوده است.
اجزاء اداره پنجم كل سوم شامل: 350 (دفتر اداره پنجم كل سوم)، 351 (بخش دكترین و آموزش و سازمان و وظایف رهبران عملیات امنیت داخلی)، 352 (بخش سانسور و كنترل مكاتبات) و 353 (بخش منابع و مأموران و گروههای تعقیب و مراقبت) بوده است.
اجزاء اداره شش كل سوم شامل: 360 (دفتر اداره ششم كل سوم)، 361 (بخش فیش)، 362 (بخش بایگانی) و 363 (بخش بررسی و تجزیه) بوده است.
درباره طبقه‌بندی شكل و محتوای اسناد و مدارك ساواك تاكنون مطالعه و بررسی قابل توجهی صورت نگرفته است. مهمترین و مستندترین پژوهش مقاله كوتاهی است كه توسط آقای كریمی تحت عنوان «اسناد ساواك و نقش آنها در روشن ساختن زوایای تاریك تاریخ» در مجموعه مقالات همایش اسناد و تاریخ معاصر به چاپ رسیده است. وی اسناد ساواك را بر اساس محتوا و شكل به سه دوره كلی (دوره ریاست تیمور بختیار، دوران بازسازی ساواك توسط فردوست و دوره سیطره نصیری بر ساواك) تقسیم میكند و معتقد است كه اسناد دوره اول ساواك شباهت تامی به گزارشات و اسناد شهربانی دارد. اما دوره‌های بعد، تغییراتی در شكل و محتوای گزارشات پدید آمده است. وی در این باره چنین توضیح داده است:
با نگاهی گذرا به اسناد و بقایای كار ساواك، از لحاظ اداری آن را به سه دوره یعنی: دوره اول: تشكیل ساواك و ریاست تیمور بختیار، دورة دوم: بازسازی به كمك فردوست و دوره سوم: دوره حاكمیت نصیری بر ساواك تقسیم كرد كه شاخصه دوره اول شباهت تهیه و تنظیم گزارشها ـ از لحاظ شكل و محتوا ـ به شهربانی است و شاخصه دوره سوم تغییرات شكلی و محتوایی در كسب خبر و ارزیابی آن است.
در دوره اول ریاست بختیار بر ساواك، شباهت كار با شهربانی به این دلیل بود كه هم، بعضی از كارمندان اداره دوم شهربانی به ساواك منتقل شده بودند و هم منابع انسانی شهربانی به ساواك وصل شده بودند، و غالب گزارشها از سوی مأمورین تنظیم می‌شد و فرم مورد استفاده نیز در مقایسه با دورن سوم بسیار ساده و ابتدایی بود. اما بعد از بازسازی ساواك كه توسط ارتشبد فردوست و با كمك گرفتن از عناصر اطلاعاتی اسرائیل در قبال واگذاری پایگاهی در غرب ایران به آنان، صورت گرفت، شاهد تحولاتی در فرم و كیفیت گزارشها هستیم. همچنین از منابع دیگر كسب خبر از قبیل استراق سمع، تعقیب و مراقبت، سانسور پستی و ... نیز در مواقع خاص استفاده می‌شد. به همین دلیل یكی از مواد آموزشی كادر ساواك «گزارش‌نویسی» بود كه اكثریت قریب به اتفاق آنان موظف به گذراندن این دوره بودند. اسناد موجود نشان‌دهنده آن است كه ساواك در این رابطه در تماس با سرویسهای اسرائیل، امریكا، انگلیس، آلمان غربی و فرانسه در زمینه تنظیم آگهی خبر كه فرم مربوطه جهت درج گزارشهای منابع در آن بوده، از كمكهای آنان بسیار بهره برده است. در واقع با آموزشهایی كه هم كارمندان دیده‌اند و هم به منابع داده شده آنان در قالب فرم مذكور به 5 سئوال اصلی و كلیدی كی، كجا، كی، چگونه و چرا، پاسخ می‌داده‌اند و در كنار آن منبع و منشأ معلوم می‌گردیده، اشارات اداری و پس از متن خبر، در پایان ارزیابی آن نیز توسط سلسله مراتب اداری معین می‌شده است.
در محتوا نیز می‌توان به 2 نكته اشاره داشت: یكی اینِكه در نگارش اخبار و اطلاعات، در نقل قول و در جملات منقول، افعال معلوم را به افعال مجهول تغییر میدادند و دیگر اینكه ضمایر اول شخص را به سوم شخص تبدیل می‌نمودند كه در اكثر گزارشها به وضوح قابل مشاهده است.
در سالهای نخست شكل‌گیری و فعالیت ساواك، گزارش و اسناد تهیه شده به ندرت تكثیر و یا نسخه‌برداری می‌شد و سابقه پرونده‌ها و اسناد عمدتاً در یك رده یا یگان نگهداری می‌شد. اما به تدریج از گزارشات و پروندههای تشكیل شده، نسخه و كپی‌های متعددی تهیه می‌شد و بر اساس احتمال استفاده از آنها در رده‌های مختلف بایگانی می‌شد. برای نمونه هرگاه گزارش ساواك حاوی مطالبی دربارة افراد مختلفی بود به تعداد افراد نام برده شده (البته مهم) از آن اسناد و گزارشات نسخه‌برداری می‌شد و پروندههای متعددی تشكیل می‌گردید و در مكانهای مختلف نگهداری می‌شد. به طور متوسط پرونده و یا گزارش ساواك در سه تا شش جای مختلف بایگانی و نگهداری می‌شد. اسناد موجود در ساواك به طور كلی به دو دسته تقسیم می‌شد: 1ـ سوابق انفرادی 2ـ سوابق موضوعی:
سوابق انفرادی خود به انواع: پروندههای پرسنلی ساواك، پروندههای حفاظتی ساواك، پروندههای تعیین صلاحیت، پروندههای منابع، پروندههای سوژه‌های ساواك و از این قبیل تقسیم می‌شود.
سوابق موضوعی كه شامل: پرونده موضوعی گروههای مختلف، پروندههای موضوعی ـ اداری ساواك، پروندههای بررسیهای خارجی و از این قبیل می‌گردد.
منابع كسب خبر و گزارش ساواك، شامل عوامل انسانی و نیز وسایل فنی و یا تركیبی از مشاركت عوامل و نیروی انسانی با وسایل و تجهیزات فنی بود.
ساواك برای ارزیابی و سنجش درجه اعتبار اخبار و گزارشاتی كه از منابع مختلف كسب میكرد، از حروف و اعداد رمزی استفاده میكرد. هر یك از حروف و اعداد بیانگر درجه اعتبار خبر و منبع ارائه كننده آن بود. در گزارشها و اسناد ساواك به قسمتی به نام تقویم منبع برمی‌خوریم كه با روش تركیب حروف و اعداد هم، منبع و هم، خبر كسب شده مورد ارزیابی قرار می‌گرفت. حروف مربوط به ارزیابی منبع و اعداد مربوط به ارزیابی خود خبر بود. این حروف و اعداد به شرح زیر تبیین می‌شود:
الف: كاملاً مورد اعتماد.
ب: معمولاً قابل اعتماد.
ج: تقریباً قابل اعتماد.
ه : قابل اعتماد نیست.
و: غیرقابل قضاوت است.
همان‌گونه كه مشاهده می‌‌نمایید این موارد كاملاً مربوط به فرد خبردهنده و ارزیابی اوست. و اما اعداد:
1ـ از منابع دیگر تأیید شده است.
2ـ به احتمال قوی صحت دارد.
3ـ ممكن است صحیح باشد.
4ـ مشكوك است.
5ـ غیرقابل قضاوت است.
حال برای اینكه بهتر متوجه ارزیابی خبر و منبع شوید مثال تركیبی را بیان می‌‌نمایم. مثلاً اگر تقویم منبعی «ب ـ 3» باشد معنی و مفهوم این ارزیابی آن است كه منبع موردنظر معمولاً قابل اعتماد بوده و فردی است كه غالباً اخبار را صحیح شنیده و منتقل می‌نماید ولی خبر كسب شده 50% احتمال صحت دارد و لذا تحقیق بیشتری را در این زمینه می‌طلبد؛ هم از ناحیه هدایت مجدد منبع مذكور نسبت به تكمیل مطالب اظهار شده و هم از ناحیه عوامل دیگر.
ساواك برای طبقه‌بندی نامه‌ها، مكاتبات، سوابق و اسناد، مقررات و آئین‌نامه‌های امنیتی ـ حفاظتی ویژه‌ای تدوین كرده بود. برای انهدام اسناد و مداركی كه دیگر حفظ و بایگانی آن به مصلحت تشخیص داده نمی‌شد، دستورالعمل حفاظتی ـ امنیتی خاصی تدوین شده بود و مسئولان امر صرفاً با رعایت موازین اعلام شده می‌توانستند به نابودی و انهدام اسناد اطلاعاتی ـ امنیتی و غیره اقدام كنند.
نشریات اطلاعاتی ـ خبررسانی داخلی
ساواك برای تغذیه اطلاعاتی ـ خبری و جهت‌دهی فكری ـ سیاسی كاركنان خود در رده‌های مختلف، نشریات داخلی و محرمانه متعددی چاپ و در اختیار اعضا قرار می‌داد. این نشریات كه عمدتاً به صورت ادواری چاپ می‌شد، به غیر از بولتنهای ویژه و گاه و بیگاه ساواك درباره مسائل، مباحث و رخدادهای مختلف داخل و خارج از كشور بود. از میان نشریات داخلی ساواك دو نشریه امنیت داخلی و آگاهی‌نامه اهمیت بیشتری یافتند. نشریه امنیت داخلی به صورت ماهانه چاپ می‌شد و این نشریه محرمانه از انتشارات بخش دكترین و آموزش ساواك بود و در قسمت بالای حاشیه روی جلد آن تاج شاه نقش بسته بود.
از دیگر نشریات خیلی محرمانه داخلی ساواك آگاهی نامه بود كه در سالهای پایانی عمر رژیم پهلوی به فاصله هر پانزده روز یك بار چاپ می‌شد و هدف آن بررسی تحلیلی ـ خبری و اطلاع‌رسانی از رویدادهای سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی بود. در آن درباره بسیاری از رخدادهای سیاسی داخلی و نیز برخوردهای ساواك با مخالفان، اطلاعات هدفمند و كنترل شده‌ای در اختیار اعضای ساواك قرار می‌گرفت.
آموزش و مهارتهای فنی ـ اطلاعاتی
مقوله آموزش و مهارتهای فنی ـ اطلاعاتی از مهمترین پیش‌شرطهای كار اطلاعاتی ـ امنیتی است. برای ساواك به عنوان سازمان اطلاعاتی ـ امنیتی بهره‌گیری از آموزشهای فنی و اطلاعاتی جایگاه مهمی داشت و چنانكه در مباحث پیشین هم گفته شد، ساواك تحت هدایت و مدیریت سیا و امریكا تشكیل شد و به تبع آن بخش اعظمی از آموزش آن نیز بر عهده این سازمان قرار گرفت.
آموزشهایی كه از سوی سیا و موساد به نیروهای ساواك داده می‌شد دائماً در حال گسترش بود. این دو سرویس هر آنچه ضروری می‌دانستند، به ساواك هم‌پیمان خود آموزش داده و مهارتهای لازم را در اختیار آن قرار میدادند. از جمله آموزشهایی كه سیا و موساد به ساواكیها دادند چگونگی شكنجه مخالفان و زندانیان سیاسی و غیره بود. سازمانهای حقوق بشر و عفو بین‌المللی بارها فاش ساختند كه سیا در آموزش ساواك برای شكنجه زندانیان و مخالفان سیاسی مستقیماً دست دارد.
از دیگر سرویسهای اطلاعاتی غرب كه بسیاری از نیروهای ساواك را آموزش می‌داد، MI6 بود. مدیران و افسران ارشد، برخی دوره‌های عالی آموزش را زیر نظر آن در انگلستان می‌گذرانیدند. آموزشهای MI6 و نیز MI5 انگلیس به نوعی مكمل آموزشهای سیا و موساد بود.
از مهمترین مفاهیم از آموزشهای تئوریك ساواك كه به اعضا داده می‌شد مفهوم اطلاعات و ضداطلاعات و زیرمجموعه‌های آن بود. در این باره كتابها و جزوههای متعددی كه مهر محرمانه و سری دارد، در اختیار واحدهای آموزشی ساواك قرار داشت. نیروهای ساواك در این جزوه‌ها آموزشهای مربوط به حیطه اطلاعات، ضداطلاعات، جاسوسی، حفاظت و غیره را فرا می‌گرفتند. از دیگر آموزشهای ساواك چگونگی جمع‌آوری اطلاعات پنهانی مستقیم و غیرمستقیم از منابع مختلف در داخل و خارج كشور بود.
از جمله مهمترین آموزشهایی كه به نیروهای ساواك داده می‌شد ضداطلاعات و ضدجاسوسی بود كه عمدتاً شامل اعضای اداره كل هشتم ساواك می‌شد. هر چند كلیدی‌ترین آموزشهای ضداطلاعات در امریكا انجام می‌گرفت اما به تدریج و با فعال شدن حوزه آموزش ساواك، نیروهای این سازمان در داخل كشور هم به فراگیری ضداطلاعات پرداختند. با ترجمه و تدوین كتابها و جزوههای ضداطلاعات سیا و دوره‌هایی كه برای نیروهای اطلاعاتی و ضداطلاعات امریكا مرسوم بود، منابع مورد نیاز آموزش در داخل كشور نیز فراهم شد.
از دیگر آموزشهای نیروهای ساواك، روشهای اصولی و علمی جاسوسی بود. این آموزشها در حیطه مسئولیت اداره كل سوم ساواك قرار داشت و مأموران آن اداره كل بیشترین بهره را از آموزشهای جاسوسی می‌بردند. بخش دیگری از آموزش برای بررسی اطلاعات به دست آمده از منابع مختلف بود كه در حیطه وظیفه و عمل اداره كل هفتم قرار داشت. از آموزشهای مهم دیگری كه به اعضای اطلاعاتی ـ عملیاتی ساواك داده می‌شد، جستجوی صحیح و منطقی سوژه‌های مختلف انسانی و اشیاء بود. جستجو، تعقیب و مراقبت از مهمترین عرصه‌های فعالیت و عمل ساواك، به‌ویژه در داخل كشور، بود. از دیگر آموزشهای ساواك موضوع مشاهده و توصیف اشخاص و سوژه‌های مختلف بود. در این مرحله نیروها با روشهایی كه در روند مشاهده و توصیف دقیق و كارآمد سوژه‌های مختلف آنان را یاری می‌داد آشنا می‌شدند. از دیگر آموزشها چگونگی شناسایی و برخورد حساب شده با پدیده جدید مخالفان سیاسی مسلح (مبارزان چریكی) بود. علاوه بر آموزشهای فنی ـ نظامی، الكترونیكی و بهره‌گیری كارآمدتر از اسلحه در مواجهه با گروههای چریكی، شناسایی علمی و منطقی گروههای چریكی و مسلح هم اهمیت قابل توجهی داشت.
آموزشهای فنی
از مهمترین عرصه‌های آموزشی ساواك چگونگی بهره‌گیری از وسایل و لوازم فنی، الكترونیكی و سایر تدابیر تخصصی ـ مهارتی بود. این آموزشها به دو روش تئوریك و عملی صورت می‌گرفت و بدین ترتیب ضمن اینكه اصول و چگونگی بهره‌گیری از وسایل و روشهای فنی در امور مختلف اطلاعاتی، كسب خبرو غیره در كلاسهای آموزش تئوریك به كارآموزان عرضه می‌شد هم‌زمان بهره‌گیری از وسایل فنی مذكور به طور عملی تشریح می‌شد . از جمله آموزشهای دیگر ساواك چگونگی كسب خبر از طریق میكروفن‌گذاری بود. میكروفن‌گذاری كه از كارآمدترین روشهای شنود كسب خبر پنهانی بود، به جدّ مورد توجه ساواك بود و به همین دلیل نیروهای مربوطه با جدیدترین روشهای میكروفن‌گذاری آشنا شده و با دستگاههای شنود سر و كاری دائمی داشتند.
از دیگر آموزشهای فنی (تئوریك و عملی) ساواك به نیروهای مربوطه شیوه كارآمد استفاده از شنود تلفنی برای كسب خبر بود كه در این روش كارآموزان روش كنترل تلفن سوژه‌های تحت تعقیب را فرا می‌گرفتند.
آشنایی با شیوه‌های علمی و حرفه‌ای عكاسی از دیگر آموزشهایی بود كه به صورت عملی و تئوریك به پرسنل ساواك ارائه می‌شد و طی آن ضمن آشنا كردن پرسنل با انواع دوربینهای حرفه‌ای، روشهای اصولی تهیه تصاویر مطلوب را به آنها آموزش میدادند.
در دیگر آموزشهای فنی ساواك شیوه‌های حرفه‌ای باز كردن و گشودن قفل‌های مختلف بود.
از دیگر آموزشهای فنی ساواك بهره‌گیری علمی و روشمند از مكالمات و ارتباط رمزی بود. آخرین دستاوردهای فنی ـ الكترونیكی مربوط به امور اطلاعات و خبررسانی در فراگیری شیوه‌های ارسال پیامهای رمزی به كار گرفته می‌شد و با بهره‌گیری از تجهیزات پیشرفته آن دوره آموزشهای عملی و تئوریك متنوعی به نیروهای ساواك داده می‌شد. و در همان حال آموزشهای لازم برای رمزشكنی و چگونگی ورود به دریافت پیامهای رمزی رقیبان در اختیار آنان قرار داده می‌شد.
از دیگر آموزشهای فنی ساواك آشنا ساختن نیروها با نوشته‌های مختلف برای شناسایی نویسندگان و منشأ این نوشته‌ها بود تا در امور مختلف اطلاعاتی، كسب خبر و غیره از آن بهره گرفته شود.
مهمتر از همه اینها آموزش خط‌شناسی بود كه از سوی مسئولان ساواك بسیار جدی گرفته شد و با بهره‌گیری از استادان خط‌شناس موساد گام‌های مهمی در این راه برداشته شد.
یكی ازمهمترین اقدامات ساواك برای مراقبت از مخالفان، سانسور مكاتبات و گشودن مراسلات و نامه‌های آنان بود، آموزش «روشهای گشودن پاكات» در میان آموزه‌های ساواك به نیروها جایگاه مهمی داشت. از دیگر آموزشهای فنی ساواك شیوه‌های كارآمد سانسور مكاتبات، نشریات و نظایر آن بود. در جزوات آموزشی ساواك در تعریف سانسور آمده بود كه: «سانسور از نظر كلی یعنی گشودن پاكات و كنترل نامه‌ها و نشریات» سانسور مكاتبات، نشریات و نامه‌های مردم در داخل و خارج كشور از جمله مهمترین اعمال و فعالیت ساواك در تمام دوران حضور خود در عرصه كشور بود و بهره‌گیری از روشهای كارآمدتر سانسور، از دل مشغولیهای همیشگی مسئولان آن بود.
فراگیری علمی ـ فنی كاربرد تله‌های شیمیایی و فیزیكی در امور سانسور مكاتبات و غیره از دیگر آموزشهایی بود كه به نیروهای ساواك داده می‌شد. انگشت‌نگاری از دیگر دانشهای فنی بود كه در كلاسهای سری ساواك آموزش داده می‌شد.
آموزش بازجویی
بازجویی از متهمان و مخالفان سیاسی و غیره از اقشار مختلف از مهمترین حیطه‌های وظایف و عمل ساواك در تمام دوران فعالیت آن محسوب می‌شد و آشنایی با شیوه‌های جدید و كارآمدتر بازجویی (حداقل در بخشی از دوران فعالیت ساواك) مورد توجه رهبران و رؤسای ساواك قرار گرفت. در اوایل تأسیس ساواك از بازجویی به روش علمی خبری نبود و شكنجه و آزارهای جسمی و روحی شدید مخالفان و متهمان از اصلی‌ترین روش اقرارگیری و به تبع آن پرونده‌سازیهای عمدتاً ناروا بود. بعدها و به ابتكار شخص فردوست بود كه سازمان موساد بهترین بازجویان خود را همراه با كتاب و جزوه آموزشی و علمی لازم به ایران اعزام كرد تا بازجویان و پرسنل ساواك را با روشهای علمی بازجویی آشنا سازند و توسط متخصصین اسرائیلی شماری از نیروهای ساواك با روشهای علمی‌تر بازجویی آشنایی یافتند و روش اعتراف‌گیری و بازجویی علمی و منطقی‌تر هم تا مدتها در ساواك باب شد. اما این مهم حداقل از اواخر دهة 1340 به بعد كه ساواك آشكارا به سوی روشهای خشن روی آورد به دست فراموشی سپرده شد و شكنجه‌های مرگبار جانشین شیوه‌های منطقی و مسالمت‌آمیزتر پیشین شد.
آموزش علوم اجتماعی و انسانی
از جمله مهمترین عرصه‌های آموزش در ساواك، آشنا ساختن نیروها با برخی از شاخه‌های علوم انسانی و اجتماعی بود. تشخیص داده شده بود كه فراگیری برخی از شاخه‌های علوم اجتماعی و انسانی ساواك را در اهداف اطلاعاتی و امنیتی‌اش یاری خواهد رسانید.
از مهمترین شاخه‌های علوم انسانی كه در میان مجموعه آموزشهای ساواك جایگاه مهمی داشت، دانش منطق بود. منطق پرسنل ساواك را در تعقیب، مراقبت، كنترل، شناسایی و ... مخالفان و سوژه‌های مختلف اطلاعاتی ـ امنیتی و عملیاتی در داخل و خارج كشور یاری می‌داد.
از دیگر حیطه‌های مهم آموزش ساواك، مطالعه علمی طبقات و اقشار مختلف جامعه ایران بود تا با شناخت هر چه بیشتر از احوال مردم، بتواند با بهره‌گیری از روشهای كارآمدتر هرگونه مخالفت با حكومت را از میان بردارد و در عین حال دانش اطلاعاتی ـ جامعه‌شناختی نیروهای آن سازمان را ارتقاء دهد.
از دیگر آموزشهای ساواك، بررسی اوضاع جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تكنولوژیكی، اقتصادی، تاریخی و... كشورهای مختلف جهان بود. در این میان مطالعه و شناخت كشورهایی كه هدف اطلاعاتی و ضدجاسوسی ساواك بودند، از اهمیت قابل توجهی برخوردار بود.
بررسی و شناخت راههای بهینه و كارآمد بهره‌گیری از منابع زنده و انسانی در امور اطلاعاتی و نیز ضدجاسوسی از دیگر آموزشهایی بود كه توسط ساواك به نیروهای مربوطه ارائه می‌شد.
از دیگر آموزشهایی كه پس از گسترش مبارزات چریكی و مسلحانه بیش از پیش مورد توجه ساواك قرار گرفت شیوه برخورد با مخالفان مسلح و چریكی رژیم بود كه ساواك اصطلاحاً عنوان «ضدخرابكاری» بر آن نهاده بود. بر همان اساس نیز كتابها و جزوههای محرمانه متعددی ترجمه، یا تدوین و تهیه شده بود كه طی آن به نیروهای مربوطه روشهای برخورد كارآمدتر با گروههای مخالف رژیم را آموزش میدادند. با این حال آموزش ضدخرابكاری صرفاً جهت برخورد با گروههای چریكی مخالف حكومت صورت نمی‌گرفت بلكه وظایف آن آشنا ساختن نیروهای ساواك با تمام اقداماتی بود كه در داخل و نیز از ناحیه كشورهای خارجی (طبق استانداردهای اطلاعاتی ـ امنیتی) در قالب عملیات خرابكاری و ضدخرابكاری جای می‌گرفت.
منبع: کتاب ساواك ، سازمان اطلاعات و امنیت كشور ، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
منبع بازنشر: نشریه الکترونیکی گذرستان - شماره 49
تعداد بازدید: 1494
