31 فروردین 1394
پس از كودتای 28 مرداد 1332، آمریكا فضا و شرایط را به منظور حضور و حاكمیت بلامانع خویش در ایران مساعد یافته درصدد برآمد تا در تمام شئون ایران دخالت كرده و جایگزین انگلیس شود. یكی از زمینه‌های موردنظر، بخش امنیتی و اطلاعاتی بود. تا پیش از این مقطع، انگلیس از حضوری پررنگ‌تر برخوردار بود و آمریكا نیز به منظور كسب جایگاه مناسب تلاش می‌كرد؛ ولی نتایج جنگ جهانی دوم و توافقات جدید در تعیین حوزه‌های نفوذ و همچنین كمك مؤثر و مستقیم آمریكا در پیروزی كودتا و بازگرداندن محمدرضا به ایران در سال 1332، آزادی عمل بیشتری را برای آمریكا فراهم كرد. از این تاریخ بود كه آمریكایی‌ها با تمام امكانات وارد عرصه‌های مختلف شدند و حاكمیت بلامنازع خود را تثبیت كردند. در این راستا، هدایت و كنترل دو پایگاه بیش از دیگر پایگاه‌ها موردنظر آنها بود: ارتش و راه‌‌اندازی سازمان اطلاعات و امنیت داخلی. اولی، به منظور حفاظت و حراست از مهره‌ای كه توسط آنها مجدداً در ایران روی كار آمده بود، در مقابل هجوم بیگانگان و ایجاد نقش ژاندارمی در منطقه خاورمیانه برای سركوبی نهضت‌های آزادیبخش، و دومی، به منظور حمایت و حفظ او در مقابل نیروهای داخلی.
البته ضعف اطلاعاتی در ایران كه سابقه‌ای دیرینه داشت، و لطمه‌های حاصل از آن، برای رژیم شاه نیزانگیزه لازم را جهت تأسیس یك سازمان اطلاعاتی نیرومند ایجاد كرده بود. پس از بركناری رضاشاه كه با از هم پاشیدگی و تضعیف ارتش همراه بود، جانشین او نه یك پلیس مخفی قوی و نه یك ارتش قابل اتكا در اختیار داشت. از طرف دیگر كشور در اشغال نیروهای بیگانه بود و محمدرضا شاه در سالهای نخستین سلطنت فاقد سازمان‌ها و تشكیلات جاسوسی و امنیتی پشتیبان خود بود. بعد از خروج نیروهای بیگانه از ایران كشمكش‌های داخلی و درگیری با مصدق او را از فكر تشكیل یك سازمان اطلاعاتی بازداشت تا اینكه پس از سقوط مصدق، كشف یك شبكه وسیع جاسوسی از طرف روسها در ارتش ایران شاه را به سختی تكان داد. این شبكه كه به وسیله حزب توده سازمان داده شده بود صدها افسر را تا بالاترین رده‌های فرماندهی شامل می‌شد. پس از كشف و متلاشی شدن این شبكه، شاه به فكر تشكیل یك سازمان اطلاعاتی مجهز و مدرن افتاد و برای مقابله با تشكیلات نیرومند جاسوسی روسها در ایران به دوستان آمریكایی خود متوسل شد.
در سال 1335 سازمان سیا طرح و چارچوب تشكیلات یك سازمان جدید اطلاعاتی را به شاه داد و خود در تأسیس و سازمان دادن آن مشاركت كرد. این تشكیلات كه به نام «سازمان اطلاعات و امنیت كشور» نامیده می‌شد به زودی به نام مخفف آن یعنی «ساواك» شهرت یافت. به همین منظور، ساواك با هدایت آمریكایی‌ها و سپس با آموزش افسران سازمان‌های جاسوسی رژیم صهیونیستی موسوم به موساد فعالیت خود را آغاز كرد.
از زمان تأسیس ساواك در سال 1335 تا زمان فروپاشی رژیم سلطنتی در سال 1357 كه به عمر ساواك در ایران نیز خاتمه داد، چهار نفر به ریاست ساواك رسیدند. هر یك از این چهار نفر دارای ویژگیهای خاصی بودند و با توجه به شرایط حاكم و وضعیت زمان برای پست مورد نظر انتخاب شدند. این چهار تن عبارتند از: تیمور بختیار، حسن پاكروان، نعمت‌الله نصیری و ناصر مقدم.
اگر قرار باشد تاریخ ساواك، از آغاز تا پایان، نوشته شود باید چهار دوره در آن مشخص گردد: نخستین دوره ساواك، دوره ایجاد و تأسیس این سازمان توسط مستشاران آمریكایی است. در این دوره که از تأسیس رسمی ساواك در اسفند 1335 آغاز می شود و تا بركناری تیمور بختیار در اسفند 1339 ادامه می یابد ساواك در حال سازماندهی و تشکیلات خود است. در دومین دوره ساواك که با ریاست پاكروان و با ورود فردوست به این سازمان آغاز می‌شود، هیأت مستشاری آمریكا، از ساواك مرخص می‌شود و به جای آن مربیان و اساتید اسرائیلی وارد صحنه می‌شوند. لذا این دوره را كه تا فروردین 1350 ادامه دارد، باید دوره سازماندهی و آموزش ساواك نامید. سومین دوره ساواك که با خروج فردوست و مقدم در فروردین 1350 از ساواك آغاز می‌شود ، دوره هجوم و قدرت ساواك است. چهارمین دوره ساواك، ماه‌های آخر سلطنت محمدرضا پهلوی را دربر می‌گیرد که مصادف با دوران انقلاب اسلامی است . این دوره نهایتاً به حیات 22 ساله ساواک خاتمه می‌دهد.
در این چهار دوره ، شناخت مردم ایران از معدل عملکرد سازمان هیولایی ساواک ، چیزی جز اختناق، سرکوب ، ایجاد فضای رعب و وحشت در جامعه ، سلب آزادی ها ، شکنجه های هولناک ، اعدام و .... نبوده است.
مجموعه ای که در قالب چهل و نهمین شماره نشریه «گذرستان» پیش روی خوانندگان گرامی است برگزیده ای از مقالات موجود در آثار منتشر شده از طرف موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی به ویژه کتاب «ساواک» نوشته مظفر شاهدی است . ذکر این نکته ضروری است که مجله گذرستان پیش از این نیز شماره 27 خود را به «کمیته مشترک ضد خرابکاری» اختصاص داده و در آن نیز ساواک را از جنبه های دیگر مورد بررسی قرار داده است . اکنون شماره جدید مجله را در سالگرد تصویب لایحه تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت كشور در مجلس شورای ملی به موضوع ساواک اختصاص داده ایم؛ به این امید که بتواند در رفع بخشی از نیاز محققان و پزوهشگران موثر واقع گردد.
منبع: نشریه الکترونیکی گذرستان - شماره 49
تعداد بازدید: 1143
