28 مهر 1394
سید رضا فندرسکی
کرمان از شهرهای بزرگ ایران، مرکز استان کرمان در جنوب شرقی ایران و یکی از پنج شهر تاریخی ایران است. این نوشته در سه قسمت، وقایع آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در سال‌های 1356 و 1357 در شهر کرمان را مرور می‌کند. در بخش‌های نخست و دوم، وقایعی از فاصله زمانی آذر 1356 تا آذر 1357 و پیامدهای فاجعه مسجد جامع کرمان بازخوانی شد.
به مناسبت حادثه صحن مطهر امام رضا (ع) در روز 29 آذر 1357 آیت‌الله سیدحسن طباطبایی قمی طی اطلاعیه‌ای روز پنج آذر را تعطیل عمومی اعلام کرد که در بسیاری از شهرهای ایران از جمله کرمان، بازار و اغلب مغازه‌ها تعطیل بود. تظاهراتی نیز به همین مناسبت در این روز انجام گرفت.(1)
روز هفتم آذر بین گروه‌های انقلابی و طرفداران رژیم شاه درگیری‌هایی روی داد و تعدادی اتوبوس متعلق به طرفداران رژیم آسیب دید. همچنین در این روز، پس از راهپیمایی روز قبل عده‌ای از طرفداران رژیم شاه در گلبافت کرمان، ده هزار نفر از مردم گلبافت دست به راهپیمایی زدند که در نتیجه برخورد‌های بین مردم و مأمورین، شش نفر از مردم زخمی شدند.
بر اساس گزارش روز دهم آذر ساواک، شش نفر از انقلابیون فعال این شهر بازداشت شدند. همچنین در این روز تعدادی از جوانان کرمانی که قبلاً انتخاب شده بودند پس از ادای سوگند در مسجد جامع به منزل سید فخر رفتند تا سلاح دریافت نمایند. در این روز راهپیمایی گسترده‌ای نیز در کرمان برگزار شد و مغازه‌های شهر تعطیل بود.
در روز دوازدهم آذر پانصد نفر از کارگران مس سرچشمه کرمان دست از کار کشیدند و پنج هزار نفر از مردم درکرمان در مسجد ملک اجتماع کرده و به سخنرانی حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی و سیدیحیی جعفری گوش فرا دادند. مردم سپس در خیابان‌های شهر به راهپیمایی پرداخته و در پایان در مسجد جامع گرد آمدند. عصر این روز نیز تظاهرات مشابهی برگزار شد.
فردای آن روز جمعیتی در حدود پانزده هزار نفر از مردم در مسجد ملک اجتماع کرده و سپس در حالی که گروهی از مردان و زنان و کودکان کفن‌پوش در جلوی آنها حرکت می‌کردند در خیابان‌های شهر به راه افتادند. تظاهرکنندگان در پایان راهپیمایی به مسجد بازگشته و کم‌کم متفرق شدند. روز چهاردهم آذر نیز تظاهراتی مشابه روز قبل برگزار گردید و در این روز تظاهرکنندگان پیکر شخصی به نام فدایی را که در بخش چوپار به شهادت رسیده بود تشییع کردند و همراه با جنازه شهید به بخش چوپار رفتند.
صبح روز پانزدهم آذر تظاهرات عظیمی در کرمان آغاز شد. نشریه رویدادهای انقلاب اسلامی کرمان تعداد تظاهرکنندگان را شصت هزار تن نوشت که تعدادی کفن‌پوش هم در بین آنان بودند. در این روز اجتماع بزرگی هم در دبیرستان شاپور برگزار شد. در این روز اکثر اداره‌ها و موسسه‌های دولتی و بانک‌ها تعطیل بودند.
در روز هفدهم آذر عده‌ای از مردم بخش راور کرمان در اجتماعی، پس از استماع سخنرانی به تظاهرات پرداختند. این تظاهرات به درگیری با مأمورین انجامید که در نتیجه چند نفر زخمی شدند و حال دو نفر از آنان وخیم گزارش شد. در این روز در کرمان نیز عده کثیری از مردم در مسجد ملک اجتماع کرده، سپس به راهپیمایی پرداختند. در شهر بافت نیز مانند سایر شهرهای کرمان تظاهراتی صورت گرفت.
در فاصله روزهای پانزدهم تا هجدهم آذر انقلابیون قصد نفوذ به پایگاه هوا نیروز را داشتند که با دخالت مأمورین متفرق شدند. در نزدیکی پادگان مقداری مواد منفجره پیدا شد و خبر پخش سلاح‌های سرد و گرم در بین مردم شایع شد. در این روزها دو نفر در کرمان به شهادت رسیدند.
در روز هجدهم عده‌ای از مردم در کرمان اجتماع کرده و سپس با اتوبوس و خودروهای شخصی برای همراهی با مردم زرند به آن شهر رفتند و در آنجا تظاهرات عظیمی برگزار کردند. در این روز در راور، ماهان و چوپار نیز تظاهرات انجام شد. تظاهرات مردم راور به درگیری انجامید و سه نفر مجروح شدند که یکی از آنها به نام حسن توکلی فرزند یکی از روحانیون مبارز این شهر دو روز بعد و در روز عاشورا در بیمارستان به شهادت رسید. بر اساس گزارش روز بیست و یکم آذر ساواک سه نفر از سربازان منطقه کرمان از پادگان فرار کرده و به آیت‌الله شیخ محمد صدوقی مراجعه کرده‌اند.(2)
در روز نوزدهم آذر که مصادف با تاسوعای حسینی بود، تظاهراتی در شهر بافت استان کرمان برگزار شد و راهپیمایان نماز جماعت را در خیابان برگزار کردند. در این راهپیمایی نورالله عزیز محمدی، رئیس دادگاه بافت درحالی‌که بازوبند حکومت اسلامی به بازو بسته بود به همراه چند نفر از کارمندان دادگاه در راهپیمایی حضور یافتند که این مسئله باعث ناراحتی مأموران حکومت پهلوی شد.
در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در کرمان نیز راهپیمایی‌هایی روی داد که در اسناد ساواک، سندی در این مورد به دست نیامد، اما روزنامه محلی اندیشه کرمان در تاریخ 22 آذر نوشت که مردم کرمان در روزهای تاسوعا و عاشورا در حالی که عده‌ای از مردان کفن‌پوش بودند راهپیمایی کردند؛ این مراسم مثل سال،های قبل نبود و مسائل روز و مذهبی مورد توجه قرار گرفته بود.(3)
در گزارش‌های روز بیستم آذر آمده است که دو نفر درجه‌دار جمعی مرکز آموزش نیروی زمینی ارتش، سربازان را به فرار از پادگان تشویق می‌کردند. همچنین در این روز یکی از مجروحان روز هفدهم آذر به شهادت رسید و پیکر او تشییع شد. در روز بیستم آذر سی هزار تن از مردم در مسجد ملک گرد آمدند. آنان سپس در خیابان‌ها به حرکت درآمدند و در مسیر حرکت، پانصد نفر از اهالی روستای خانوک که کفن پوش بودند به آنان پیوستند. تظاهرکنندگان سپس پیکر شهید حسن توکلی‌زاده راوری را تشییع کردند. در این مراسم پدر شهید و حجت‌الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی سخنرانی کردند. در این روز در شهر بافت نیز راهپیمایی و درگیری‌هایی روی داد. فردای آن روز نیز عده‌ای از مردم به ویژه فرهنگیان در دادگاه بافت تحصن کرده و با اجازه رئیس دادگاه عکس‌های شاه را از دیوارها کندند.
در روز بیست و دوم آذر مأمورین حکومت پهلوی در مقابله با تظاهرات مکرر مردم عده‌ای از طرفداران رژیم شاه را با خودروهایی از خارج از شهر وارد شهر کرمان کردند. آنها در شهر به راهپیمایی پرداخته و به مغازه‌هایی که عکس امام خمینی(ره) در آنها نصب بود حمله کردند. مردم نیز به مقابله با آنها برخاستند و در نتیجه درگیری بین دو گروه، دو نفر زخمی شدند. درگیری‌های مشابه نیز در این روز در شهر بافت روی داد که منجر به تیراندازی و مجروح شدن سه نفر از انقلابیون شد.
درگیری‌های مشابهی نیز در ماهان روی داد. عصر روز بیست و دوم در مقابله با ورود چماقداران به شهر عده زیادی از مردم کرمان به تظاهرات پرداخته و به کانون بازنشستگان ارتش و سپس کارخانه پپسی‌کولا حمله کردند. عصر روز بیست و چهارم که مصادف با هفتمین روز شهادت شهید حسن توکلی بود عده‌ای از مردم مانند روزهای قبل به تظاهرات پرداختند که در نتیجه تیراندازی مأمورین چهار تن از مردم به نام‌های سیدحسین حسینی، حسین مهدوی، فرامرز دادبین و رنجبر به شهادت رسیدند. بیست نفر نیز مجروح و پنج نفر بازداشت شدند. به نوشته روزنامه اندیشه کرمان یکی از این مجروحین به نام حمید نامجو در روز سی‌ام آذر به شهادت رسید.
بنابر گزارش ساواک و به نقل از فرد ناشناسی که با منزل کریم سنجابی تماس گرفته بود، در کرمان و در روز 24 آذر شش نفر شهید و حدود پنجاه نفر مجروح شدند.
بر اساس یکی دیگر از اسناد ساواک، شش نفر از انقلابیون کرمان در روز بیست و پنجم آذر به اتهام حمل مواد آتش‌زا و مقابله با مأموران حکومت پهلوی توسط شهربانی دستگیر شدند.(4)
در روز بیست و هفتم آذر کارمندان مس سرچشمه کرمان دست از کار کشیده و در مسجد اجتماع کردند تا برای بزرگداشت شهدا مراسمی برگزار نمایند. به گفته ساواک در شب‌های اخیر، هنگام پخش اخبار اکثر اوقات برق شهر قطع می‌شود. در همین ایام دو طلبه به نام‌های نورالله حسینی و غلامرضا حجتی‌نژاد که از قم به کرمان آمده‌اند به اتهام توزیع اعلامیه و اهانت به مقامات حکومتی توسط ژاندارمری شهر بافت دستگیر شدند. در روز سی آذر جنازه شهید نامجو با حضور عده کثیری از مردم تشییع و به خاک سپرده شد. تحصن فرهنگیان در اعتراض به بازداشت فرهنگیان در این روزها همچنان در محل اداره این شهر ادامه دارد.
در این روز آیت‌الله علی‌اصغر صالحی کرمانی در تلگرافی به علما و مراجع، حوادث اخیر کرمان و مشهد را محکوم و اعلام کرد در صورتی که معلمان بازداشت شده آزاد نشوند، مردم با تعطیل عمومی و تحصن در مساجد خشم و اعتراض خود را نشان خواهند داد. تحصن در مسجد ملک، در اعتراض به شهادت چهار نفر و دستگیری عده‌ای از فرهنگیان از روز سی ام آذر آغاز شد. در این روز کارکنان گمرک کرمان نیز در اعتصاب بودند و در نتیجه این اعتصاب وسایل مربوط به شرکت‌های خارجی شاغل در مس سرچشمه بلاتکلیف باقی ماند.
روز اول دی ماه افراد ناشناسی سینما دیاموند کرمان را به آتش کشیده و متواری شدند. بنا به گزارش رئیس ساواک در همین روز ادارههای دولتی و واحدهای کارگری به صورت تعطیل و نیمه تعطیل درآمده و کارمندان در جلسات و سخنرانی‌ها شرکت می‌کردند. در این روز به مناسبت هفتمین روز شهادت شهید نامجو تظاهرات گسترده‌ای در کرمان انجام شد و مردم در قبرستان صاحب‌الزمان بر سر قبر آن شهید حاضر شدند. در این ایام چنان که قبلاً هم اشاره شد به دستور رئیس توانیر کرمان برق شهر هنگام پخش اخبار قطع می‌شد.
روز دوم دی عده‌ای از پزشکان استان در اعتراض به وقایع بیمارستان شا‌هرضای مشهد دست به راهپیمایی زده و به عنوان همبستگی با فرهنگیان متحصن در محل تحصن آنان حاضر شدند. به گزارش نشریات محلی کرمان، در روز پنجم دی نیروهای نظامی حکومت پهلوی محل تحصن فرهنگیان را محاصره کرده و با بستن آب و جلوگیری از رساندن غذا سعی می‌کنند آنها را در تنگنا قرار دهند. مردم به محض اطلاع از موضوع در مسجد جامع گرد آمده و سیل جمعیت به سوی اداره آموزش و پرورش که محل تحصن بود سرازیر می‌شود. این مسئله باعث عقب‌نشینی نیروهای نظامی می‌شود. فردای آن روز استادان دانشگاه کرمان در اعتراض به شهادت دکتر کامران نجات‌اللهی با گلوله ماموران حکومت پهلوی راهپیمایی کردند و سپس در محل تحصن فرهنگیان حاضر شدند. روز بعد نیز تظاهراتی با حضور ده هزار نفر از مردم برگزار شد. مطبوعات محلی هم از آتش زدن خانه‌های یازده معلم در شهر بافت کرمان در روز هشتم دی خبر دادند.
روز نهم دی راهپیمایی‌ها در کرمان و بخش راور ادامه یافت . تظاهرکنندگان در راور قصد حمله به ژاندارمری را داشتند که با تیراندازی نظامیان مواجه شده و در نتیجه یک نفر به نام غلامحسین رشیدی به شهادت رسید و 12 نفر نیز زخمی شدند. در کرمان صف تظاهرکنندگان به دو کیلومتر می‌رسید و همه مغازه‌ها و حتی بانک‌ها نیز تعطیل بود. در این روز استادان دانشگاه کرمان در محل مسجد جامع این شهر در اعتراض به شهادت نجات‌اللهی دست به اعتصاب غذای 48 ساعته زدند. دویست نفر از کارکنان معدن زغال سنگ نیز به فرهنگیان متحصن پیوستند.
در روز دهم دی، عده‌ای از کارکنان سازمان آب و برق و تعاون روستایی به 1500 نفری که در کوی ذوب آهن متحصن شده بودند پیوستند. فردای آن روز نیز نمایندگان ادارههای دولتی و بخش‌های خصوصی زرند و کرمان به متحصنین کوی ذوب آهن پیوستند و تعداد متحصنین به 12 هزار نفر رسید. کارکنان کارخانجات سیمان کرمان نیز دست از کار کشیده و به فرهنگیان متحصن پیوستند. استادان دانشگاه کرمان نیز ضمن اعتصاب غذا خواهان برکناری رئیس دانشگاه و آزادی فرهنگیان بازداشت شده شدند.
در روز دوازدهم دی عده‌ای از کارکنان ذوب آهن زرند کرمان به کرمان آمده و همراه با کارمندانی که در کوی ذوب آهن متحصن شده بودند به مسجد ملک رفته و در حالی که جمعیت آنها به 20 هزار نفر رسیده بود به متحصنین فرهنگی پیوستند و پس از استماع سخنرانی یکی از دبیران به تدریج متفرق شدند. در این روز بیشتر مغازه‌ها تعطیل و بیش از 800 تن از کارکنان برق منطقه‌ای دست از کار کشیدند. شمار کارگران زغال سنگ متحصن در این روز به 17 هزار نفر رسید. فردای آن روز کارکنان برق منطقه‌ای کرمان دست از کار کشیده و در محوطه اداره اجتماع کردند. آنان عکس‌های امام خمینی(ره) را در قسمت‌های مختلف اداره نصب کرده و به سخنرانی‌های انقلابی چند نفر گوش دادند. در این حال عده‌ای از مردم شامل روحانیون، فرهنگیان، کارمندان اداره‌ها و ذوب آهن نیز به آنان پیوسته و همبستگی خود را اعلام کردند. این اجتماع با سخنرانی یکی از روحانیون به نام سیداحمد مهدوی معروف به فخر پایان یافت. در این روز استادان و دانشجویان دانشگاه‌های کرمان، ابوریحان بیرونی و دانشسرای فنی به مدت 48 ساعت در مسجد جامع متحصن شده و اعتصاب غذا کردند. کارکنان اداره دارایی نیز برای همدردی با فرهنگیان در محل اداره خود متحصن شدند. بدین ترتیب موجی از اعتصاب و تظاهرات شهر کرمان را فرا گرفت.
در روز چهاردهم دی، شش هزار تن از مردم کرمان در اعتراض به دولت شاپور بختیار به راهپیمایی پرداختند. در روز پانزدهم راهپیمایی‌ها ادامه یافت و مردم مسیری ده کیلومتری را طی کردند. در بخش راور کرمان بین راهپیمایان و مأمورین درگیری روی داد که در نتیجه تیراندازی مأمورین یک نفر به شهادت رسیده و چند تن زخمی شدند. در این روز افراد ناشناسی یک بمب دست ساز به طرف کیوسک نگهبانی ژاندارمری کرمان پرتاب کردند که تلفاتی به همراه نداشت.(5)
در هفدهم دی ماه 300 تن از کارکنان برق منطقه‌ای در محوطه این اداره اجتماع کرده و به سخنرانی‌های انقلابی گوش دادند. اداره‌ها و موسسات دولتی نیز همانند روزهای قبل تعطیل و نیمه‌تعطیل بودند. فردای آن روز نیز راهپیمایی دیگری برگزار شد. در بخش ماهان هم در درگیری بین مخالفین و موافقین رژیم شاه تیراندازی‌هایی روی داد که منجر به مجروح شدن هفت نفر شد. سرانجام در پی تحصن مداوم فرهنگیان کرمان و اعلام حمایت بسیاری از اقشار مردم این شهر در روز نوزدهم دی ماه چهار نفر از فرهنگیان کرمان به نام‌های علی و محمد مشارزاده، علی ایران‌منش و عبدالحسین ساوه که از 25 آذر در بازداشت بودند از زندان آزاد شدند. این افراد پس از آزادی، در روز بیست و یکم به سمت کرمان حرکت کردند. فرهنگیان متحصن به همراه عده‌ای از مردم به باغین در 25 کیلومتری کرمان رفتند تا از آنان استقبال کنند. سپس به همراه آنان به کوی ذوب آهن که محل تحصن کارکنان ذوب آهن بود رفتند.
در نخستین ساعات روز بیست و پنجم دی ماه مردم سه مجسمه را در میدان‌های کرمان به پایین کشیدند؛ دو مجسمه شاه در میدان اول بلوار و میدان باغ و یک مجسمه رضا شاه که در میدان ژاندارمری قرار داشت. بر جای این مجسمه‌ها پرچم‌های سبز رنگ الله‌اکبر قرار داده شد.
در روز پنجم بهمن هزاران نفر از مردم کرمان راهپیمایی کردند و در پایان بر سر مزار شهدا گرد آمده و از زندانیان سیاسی آزاد شده استقبال کردند. در این روز در سطح شهر پلاکاردهایی نصب شده بود که خبر از ورود حضرت امام خمینی(ره) به کشور می‌داد. دو روز بعد نیز راهپیمایی مشابهی برگزار شد. جامعه زرتشتیان کرمان نیز با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کردند که جشن سده را در روز دهم بهمن برگزار نخواهند کرد و مخارج برگزاری آن را به صندوق تعاون اسلامی خواهند داد. در روز دهم بهمن عده‌ای با اتوبوس از کرمان به تهران رفته و در مسجد مسلم‌بن‌عقیل مستقر شدند. آنان تهدید کردند که اگر امام تا 48ساعت آینده به ایران نیایند به فرودگاه حمله خواهند کرد. علاوه بر آن تا این تاریخ 43 نفر از نیروهای هوانیروز که جمعی گروه‌های رزمی کرمان و مسجد سلیمان بودند به علت شرکت در تظاهرات و پیوستن به مردم بازداشت و با هواپیما به مرکز اعزام شدند.
در روز یازدهم بهمن سرهنگ معتمدی، رئیس شهربانی کرمان در حالی که با اتومبیل از خیابانی عبور می‌کرد هدف حمله فردی قرار گرفت. در این زمان چند نفر از طرفین با مسلسل به سوی یکدیگر تیراندازی کردند که در نتیجه دو نفر مأمور کشته شده و سرهنگ معتمدی به شدت مجروح شده و روانه بیمارستان گردید.(6)
پی‌نوشت‌ها:
1ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج 17، ص 249
2- همان، ج 19، ص 229
3 - به نقل از روزنامه اندیشه کرمان، 22 آذر 1357، ص4
4- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج 21، ص 48
5 – همان، ج 23، ص 247
6 – همان، ج 25، ص 206
منابع:
ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
تعداد بازدید: 1598
