12 آبان 1394
عصمت بابادی
مهر ماه 1357 دولت وقت عراق با هماهنگی با حکومت پهلوی از امام خمینی(ره) خواسته بود نجف را ترک کنند. امام در نهایت پس از آنکه کویت نیز به ایشان اجازه اقامت نداد به پاریس رفتند. مستقر شدن امام در پاریس سبب شد تحولات انقلاب با شتاب بیشتری به گوش جهانیان برسد.
امام خمینی(ره) پس از مستقر شدن در پاریس با تبریک به مناسبت فرارسیدن سال تحصیلی جدید، دانشجویان و دانش‌آموزان را به ادامه نهضت اسلامی دعوت و مژده پیروزی را به آنها دادند و از آنها خواستند پیوندشان را با اسلام محکم‌تر و نیز تلاش کنند گرایشی به بیگانگان نداشته باشند. پیام امام خمینی(ره) بر انگیزه دانش‌آموزان و دانشجویان در این زمینه افزود.
دانش‌آموزان از طریق دانشجویان و تماس با توده مردم از ماهیت حکومت پهلوی آگاه شده و در صف مبارزین انقلابی قرار گرفتند. آنها تا قبل از 13 آبان 1357 در دیگر تظاهرات دانشگاه تهران که از چندی قبل شکل گرفته بود شرکت کرده بودند و تظاهرات 13 آبان در واقع اوج تظاهرات دانش‌آموزی در دانشگاه تهران بود. فضای دبیرستان‌های تهران در روزهای نخستین سال تحصیلی به اجتماعات وسیع و کلاس‌های درس به تظاهرات گسترده به سمت دانشگاه تهران تبدیل شده بود.
در روز 13 آبان انبوهی از جمعیت در دانشگاه تهران و بخصوص در محوطه چمن دانشگاه شعارهایی علیه حکومت پهلوی سر دادند و این روند تا ظهر ادامه داشت.
ولی ناگهان تیراندازی به سوی دانش‌آموزان انقلابی شروع شد و گلوله‌های اشک آور فضا را در برگرفت. در این هنگام شعارهای «می‌کشم می‌کشم آنکه برادرم کشت» و «مردم به ما ملحق شوید شهید راه حق شوید» در فضا طنین‌انداز شد و مردم نیز از ساعت یک بعدازظهر به بعد صدای شلیک گلوله‌ها به گوششان رسید. تظاهرات به بیرون از دانشگاه در خیابان‌های 16 آذر و وصال شیرازی کشیده شد و از ساعت 5/3 بعداز ظهر تیراندازی به اوج خود رسید. تظاهرات تا شب ادامه یافت و 13 آبان به روز خونین تبدیل شد. خبرگزاری‌های خارجی از سویی تعداد شهیدان را 10 نفر و دانشجویان این تعداد را 65 نفر اعلام کردند. از سوی دیگر بعضی روزنامه‌ها نوشتند در دانشگاه دو نفر شهید شدند و حکومت نظامی اعلام کرد هیچ کس کشته نشده است. محمدرضا شاه نیز تصاویری را که حداقل 10میلیون نفر از تلویزیون دیدند، منکر شد.
در این روز مجسمه شاه برای نخستین بار توسط دانش‌آموزان به زیر انداخته شد. تلویزیون ملی ایران نیز بدون هیچ سانسوری برای اولین بار، در ساعت20:30 فیلم تظاهرات و کشتار دانش‌آموزان را به نمایش گذاشت. دیدن تصاویر خشونت حکومت پهلوی همه مردم را به خشم آورد. امام خمینی(ره) در پیامی به مناسبت این فاجعه از مردم خواستند مبارزات شورانگیز خود را ادامه دهند و هدف نهضت را سرنگونی شاه، نابودی رژیم پهلوی و برقراری حکومت اسلامی اعلام کردند. امام لازمه رسیدن به این اهداف را ادامه اعتصاب در تمام دستگاه‌های دولتی، پشتیبانی از اعتصاب کارمندان و کمک مالی به کسانی که در اثر اعتصاب ضرر دیده‌اند اعلام کردند.
در پی نمایش فیلم کشتار دانش‌آموزان، ابوالفضل قاضی، وزیر وقت علوم استعفا داد. وی در متن استعفانامه خود این گونه نوشت: «حوادث تاسف بار دانشگاه تهران و تجاوز به استقلال و حرمت این محیط که در فیلم مستند تلویزیونی همه شاهد آن بودند درست خلاف جمعی اتفاق افتاد که اصول آن را در برنامه وزارت علوم چند روز پیش اعلام کردم.»
کابینه شریف امامی که در این زمان بر سرکار بود نتوانست جلوی تظاهرات را بگیرد. وقایع 13 آبان و کشتار دانش‌آموزان و وقایع روز بعد از آن و تعطیلی مدارس کابینه وی را با شکست مواجه کرد و عمر دولت 70 روزه وی به سر آمد. در این زمان بخش اعظم واحدهای صنعتی و تولیدی در بخش خصوصی و دولتی و همچنین بسیاری از وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی در حال اعتصاب بودند.
نکته مهمی که باید به آن اشاره کرد این است که مقابله با اعتصاب‌ها و انقلابیون با طراحی و سیاست امریکا صورت می‌گرفت. در یک سند محرمانه که 6 آبان 1357 از وزارت امور خارجه آمریکا به سفارت تهران ارسال شده بود، به نقل از سایروس ونس، وزیر خارجه وقت امریکا چنین آمده است: «بسیار مفید و لازم خواهد بود که شما بهترین تجزیه و تحلیل خود را در مورد عواقب و نتایج کوتاه مدت و درازمدت کاربرد یک سیاست مبتنی بر زور برای بازگرداندن اعتصابیون به سرکارهایشان و تظاهرکنندگان از خیابان‌ها برای ما بفرستید. در کنار چنین سیاستی در بند کشیدن مطبوعات و دانشگاه‌ها و دستگیری تعداد زیادی از روحانیون و مخالفین لازم است.» این نامه یک هفته پیش از تظاهرات 13 آبان ارسال شده بود و نشان می‌دهد که روش‌های برخورد با مبارزین انقلابی از سوی مقامات آمریکایی طرح می‌شده است.
شاه بعد از واقعه 13 آبان مایل به روی کار آوردن دولت نظامی ازهاری شد. واقعیت امر این است که کابینه شریف امامی در جلوگیری از اعتصابات و راهپیمایی‌ها ناتوان شده بود، به همین خاطر محمدرضا شاه با انتخاب راه حلی که توسط امریکایی‌ها پیش رو داشت تصمیم به روی کار آوردن دولت نظامی ازهاری گرفت. اما با موفقیت روبه رو نشد. امام خمینی(ره) درباره کشتار 13 آبان و روی کارآمدن حکومت نظامی ازهاری فرمودند: «من از جنایاتی که اخیراً در دانشگاه‌ها با فرزندان اسلام نموده‌اند در سوگم. من از دانشجویان عزیز که در راه اسلام و کشور فدایی داده‌اند و در مقابل شاه با مشتی گره کرده ایستاده و او را محکوم کرده‌اند تشکر می‌کنم... عزیزان من! از این هیاهوی نظامی نهراسید؛ که نمی‌‌هراسید. شما ملت شجاع ثابت کردید که این تانک‌ها و مسلسل‌ها و سرنیزه‌ها زنگ زده است و با ارادۀ آهنین ملت نمی‌تواند مقابله کند...»
تظاهرات 13 آبان نقطه پایان دولت آشتی ملی شریف امامی بود. موج تظاهرات به گونه‌ای بود که سیاست توام با سرکوب و امتیاز این دولت نیز نتوانست در مهار انقلاب تاثیر بگذارد. دانش‌آموزان پایتخت مدتی بعد با صدور بیانیه‌ای روز 13آبان را «روز دانش‌آموز» نامیدند و این گونه بود که تظاهرات 13 آبان در تاریخ ایران جاودانه شد.
منابع و مآخذ:
ـ جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی، چرایی و چگونگی رخداد آن، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، 1378.
ـ حسینیان، روح‌الله، یک سال مبارزه برای سرنگونی شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387
ـ مدنی، جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1361.
ـ خلیلی، اکبر، گام به گام با انقلاب اسلامی، ج اول، تهران، سروش، 1387.
ـ موحد، ﻫ ، دوسال آخر رفرم تا انقلاب، تهران، امیرکبیر، 1363.
ـ غضنفری، کامران، بیست‌وپنج سال عملیات براندازی، تهران، لوح محفوظ، 1383.
تعداد بازدید: 2154
