09 آذر 1394
الهام صالح
سرگذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس/ محمدصادق مزینانی/ موسسه کتابشناسی شیعه/ 1040 صفحه
کتاب «سرگذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس» به زندگی شهید حسن مدرس (۱۲۴۹ - ۱۰ آذر ۱۳۱۶) می‌پردازد. کسی که در اکثر اوقات عبایی کهنه می‌پوشید، به ساده‌زیستی شهرت داشت و خوراکش بیشتر نان، ماست، سبزی و گاهی هم مختصری آبگوشت کم‌چربی بود.
این کتاب دارای فصل‌های متعددی است و این فصل‌بندی‌ها آنقدر دقیق است که کار مخاطب را آسان می‌کند. در ابتدای هر فصل هم موضوع‌های آن در یک صفحه منتشر شده تا مخاطب مجبور نباشد به فهرست ابتدای کتاب مراجعه کند.
اندیشه‌های سیاسی؟ اندیشه‌های فرهنگی؟ اندیشه‌های اقتصادی؟ مخاطب دوست دارد با کدام یک از اندیشه‌های مدرس زودتر آشنا شود؟ او حق انتخاب دارد. شاید عنوان «اندیشه‌های فرهنگی و اجتماعی»، مخاطب را سریع‌تر به خود جذب کند. او می‌تواند به سراغ مطالب این فصل برود و با دیدگاه‌های مدرس در این زمینه آشنا شود.
مخاطب در این فصل به این موضوع پی می‌برد که شهید مدرس با اعزام دانشجویان به خارج از کشور مخالف نبوده، بلکه می‌خواسته معلمان خارجی به ایران بیایند. در این باره هم گفته: «اگر معلم‌های مورد نیاز را از خارج از کشور تامین کنید، مسوولان کشور نیز نظارت و مواظبت داشته باشند، مخارج آن هر چه باشد، ارزش دارد؛ هر چند مخارج آن ده هزار یا بیست هزار باشد، حتی اگر سالی یک کرور هم مخارج داشته باشد، بهتر از این است که شاگرد به دیگر کشورها بفرستید.»
اعتقاد به آزادی بیان با توجه به اصول قانون اساسی، برخورد محترمانه با علما و توده مردم اهل سنت، تلاش برای دعوت علما، مردم و نمایندگان مجلس به وحدت اصولی و پرهیز از اختلاف و مبارزه با خرافه‌گرایی، بخشی از اندیشه‌های فرهنگی و اجتماعی مدرس را تشکیل می‌داد.
مخاطب با توجه به عناوین فصل‌های این کتاب باز هم حق انتخاب دارد. او می‌تواند فصل «ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی» مدرس را برگزیند. در این فصل، ویژگی‌های اخلاقی و شخصیت مدرس بررسی می‌شود که نظم و انضباط، عفو و گذشت، ساده‌زیستی، شهامت و شجاعت، آگاهی به مقتضیات زمان، روح لطیف و شعرشناسی، پرهیز از مردم‌فریبی و اعتقاد به مردم‌داری برخی از این ویژگی‌ها به شمار می‌روند. نکته مثبت این فصل هم این است که مدرس از دیدگاه مخالفان و موافقانش توصیف می‌شود. ملک‌الشعرای بهار، نظام‌السلطنه مافی، ادیب نیشابوری، علامه سیدمحسن امین، حبیب‌الله نوبخت و یحیی دولت‌آبادی برخی از این افراد را تشکیل می‌دهند.
از زبان عبدالله مستوفی درباره ساده‌زیستی مدرس چنین نقل شده است: «مشهور است که حتی وقتی سلطان احمدشاه قاجار تولیت مدرسه سپهسالار و مجوز تدریس در آن را به سید داد، او از حق‌التدریس مدرسه استفاده نکرده و طرز لباس پوشیدن و زندگی‌اش با قبل از آن تفاوتی نداشت. همان فرش و گلیم، همان کاسه و کوزه... اسباب زندگی او را تشکیل می‌داد و لباسش همان بود که بود.»
مخاطب این کتاب جز انتخاب‌های سلیقه‌ای درباره موضوع‌هایی که بیشتر درباره آنها کنجکاو است، می‌تواند مطالعه کتاب را با توجه به ترتیب فصل‌ها آغاز کند.
فصل اول، درباره «زندگی، زمانه مدرس و تلاش‌های وی در اصفهان» است که موضوع‌هایی مانند نام و خاندان، تشکیل خانواده، مبارزات مدرس در اصفهان، نقش مدرس در نهضت مشروطه، صمصام‌السلطنه و مدرس، ترور مدرس و فرزندان مدرس را دربرمی‌گیرد. این روحانی مبارز که در روستای سرابه‌کچو از توابع شهرستان اردستان اصفهان به دنیا آمد، در این فصل درباره روزهای کودکی خود چنین نوشته: «روزهای کودکی من ساعات و دقایق پربار و آموزنده‌ای بود، بخصوص سفر از کوچه به قمشه، گذشتن از اردستان و زواره و دیه[روستا]های اصفهان و دیدن فقر و ذکاوت مردم این نواحی، شوق زندگی را در کالبدم بیدار می‌کرد.» نکته جالب فصل نخست، شجره‌نامه‌ای است که در پایان این فصل از خاندان مدرس منتشر شده.
عناوین سایر فصل‌های این کتاب به این شرح است: «مدرس در عرصه مجلس شورای ملی»، «اندیشه‌های سیاسی»، «اندیشه‌های اقتصادی»، «مواضع مهم سیاسی»، «پاسخ به پرسش‌ها و شبه‌ها» و «مدرس و نهضت‌های روزگار خود». هر یک از این فصل‌ها در ارتباط با موضوع‌هایی که در آنها مطرح شده، اطلاعاتی را به مخاطب خود ارائه می‌دهند.
کتاب «سرگذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس»، 10 پیوست را نیز شامل می‌شود که این موضوع نشان دهنده تکمیل بودن اطلاعات آن است. فهرست منابع هم در دو بخش «کتاب‌ها» و «مجله‌ها و روزنامه‌ها» به معرفی منابعی که از آنها در تالیف کتاب بهره گرفته شده، می‌پردازد.
اسناد و تصاویر هم پایان‌بخش کتاب است. «نامه‌های مبادله شده بین مدرس و فرزندانش در دوران تبعید»، «پنج سند راجع به ترور مدرس»، «شش نامه از مدرس به شخصیت‌های سیاسی و علمی»، «وصیت‌نامه مدرس»، «اسناد گوناگون» و «تصاویر» در این بخش گنجانده شده. وجود چنین بخشی به خودی خود یک ویژگی مثبت است که اطلاعات لازم را برای مخاطب و بخصوص پژوهشگران فراهم می‌کند.
«نامه‌های مبادله شده بین مدرس و فرزندانش در دوران تبعید» در کنار «وصیت‌نامه مدرس» هم می‌تواند به صورت غیر مستقیم از ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی وی پرده بردارد. این نامه‌ها که در کنار متن حروف‌چینی شده آنها اصل نامه به خط مدرس و فرزندانش نیز قرار دارد، رابطه پدر و فرزندانش را به خوبی نشان می‌دهد. شهید مدرس در یکی از این نامه‌ها خطاب به فرزندش عبدالباقی نوشته است:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم
نور چشم، آقا سیدعبدالباقی، کاغذ شما بعد از نُه ماه انتظار در اواخر شهر صفر رسید. نمی‌دانی که در این مدت چه بر من گذشت. عقلا گفته‌اند: «الانتظار اشدّ من الموت». جواب شما یک ماه عقب افتاد تا بفهمی که انتظار چقدر سخت و تلخ است. جهت آن کسالت نبود. الحمدلله رب العالمین سلامتی حاصل است و آن کسالت‌های مختصر هم تقریبا رفع شده، بلکه ملالت و افسردگی فوق‌العاده بود که امیدوارم به دعای شما و سایرین رفع شود. ده روز قبل از کاغذ شما، کاغذ همشیره‌ها رسید. شما بگویید روی به خدای خود نمایند و هر چه می‌خواهند [از او] بخواهند؛ من از آنها عاجزترم.»
این کتاب علاوه بر محتوای کامل، از نظر ظاهری هم کتابی باکیفیت است. جلد فیروزه‌ای کتاب، مخاطب را به تورق آن دعوت می‌کند. فقط کاش فونت (اندازه حروف) به کار رفته در عنوان هم فونتی زیباتر بود. قرار گرفتن عنوان کتاب، نام نویسنده، نام و آرم ناشر هم در روی جلد، پراکنده است. مولف کتاب، می‌توانست از عنوان کلی «سرگذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سید حسن مدرس» پرهیز و عنوانی زیباتر را برای این کتاب انتخاب کند تا این عنوان، زیباتر بر زمینه فیروزه‌ای جلد بنشیند. صفحه‌آرایی زیبا در کنار استفاده از فونت زیبا در ترغیب مخاطب به مطالعه کتاب، نقش دارد.
«سرگذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس» کتابی پرُ و پیمان است. از زندگینامه تا دیدگاه‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، از نمایندگی در مجلس تا روزهای تبعید و شهادت، در این کتاب، همه چیز هست. می‌توان مدرس را از نگاه دیگران دید یا اینکه زندگینامه خودنوشت او را خواند که هم به فارسی است، هم به عربی. از نامه‌هایی که برای فرزندانش می‌نوشته تا اسناد مرتبط با ترورش، همگی در این کتاب قرار گرفته‌اند تا به ذائقه هر مخاطبی پاسخ بدهند.
تعداد بازدید: 1524
