02 دی 1394
سیدرضا فندرسکی
همدان یکی از شهرهای مهم ایران در طول تاریخ بوده که حتی در گذشته‌‌های دور به عنوان پایتخت ایران نیز انتخاب شده است. در دوره مبارزات منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی همدان به عنوان یکی از شهرهای مهم غرب ایران و مرکز استان و نیز به دلیل حضور روحانیون با نفوذ و برجسته نقش مهمی در مبارزات مردم ایران علیه حکومت پهلوی داشته است. در این گزارش که در دو بخش تنظیم شده، به مبارزات مردم این شهر در سال‌های 1356و1357 پرداخته می‌شود. در بخش اول وقایعی از سال 1356 و همچنین سال 1357 (تا دهم آبان این سال) بازخوانی شد. اینک بخش دوم این گزارش در پی می‌آید.
یازدهم آبان سال 1357 کارکنان اداره بهداری و بهزیستی محل اداره را ترک کرده و به راهپیمایی در شهر همدان پرداختند. فردای آن روز مردم در مسجد جامع گرد آمده و سپس در خیابانها به حرکت در آمدند و در میدان امامزاده عبدالله(ع) اجتماع کردند. ساواک تعداد این تظاهرکنندگان را 12 هزار تن اما مطبوعات 70 هزار تن اعلام کردند. در قطعنامه این راهپیمایی بر برقراری حکومت اسلامی، آزادی زندانیان سیاسی و لغو سانسور در مطبوعات تأکید شده است.(1)
در روزهای سیزدهم و چهاردهم آبان نیز تظاهراتی برگزار شد(2) و در شب پانزدهم نیز چند بمب به خانه دو افسر انداخته شد و یک سینما نیز دچار آتش سوزی شد.
تظاهرات روز شانزدهم آبان با تیراندازی مأمورین به سوی مردم همراه و منجر به شهادت چهار نفر به اسامی اکبر بنایی، امیر لطفیان، حجت‌الله حسن‌آبادی و اکبرغیاثوند و مجروح شدن هجده نفر شد. تمام مغازه‌ها در روز هفدهم به عنوان اعتراض به این جنایت تعطیل شد.
عصر بیست ویکم آبان مردم در خیابان باباطاهر اجتماع کردند و پلیس با شلیک گاز اشک‌آور و تیراندازی هوایی سعی در متفرق کردن مردم کرد. در این جریان، دو دانش‌آموز مجروح شدند که یکی از آنها به نام جلال سماعی‌باستانی به شهادت رسید.(3)
فردای آن روز آیت‌الله بهرامی یکی از روحانیون فعال همدان دستگیر و پنج نفر از رهبران تظاهرات این روزها همدان نیز بازداشت شدند. در نتیجه این دستگیری‌ها بازار همدان تعطیل شد.(4) عده‌ای از روحانیون عازم تهران شدند تا با مراجعه به روحانیون دیگر تقاضای آزادی آنان را بکنند. در روزهای بعد تظاهرات موضعی و پراکنده همچنان ادامه داشت و بازار و مغازه‌ها نیز کماکان نیمه تعطیل بود.
سخت‌گیری‌های ساواک در همدان و در این روزها به جایی می‌رسد که حتی نامه‌های شخصی افراد را مورد بازبینی قرار می‌دهد. سندی از ساواک نشان می‌دهد که آنها نامه زنی از تهران را که برای یکی از زنان همدانی فرستاده شده و در آن از ضرورت انقلاب و مبارزه سخن گفته، خوانده‌اند.(5)
گسترش اعتصابات در اداره‌ها باعث شد که نیروهای امنیتی واکنش نشان دهند و ده تن از کارکنان مخابرات دستگیر و به تهران اعزام شدند.
بر اساس اعلامیه‌های مراجع قم و حضرت امام خمینی(ره) که به دنبال حوادث حرم امام رضا(ع) صادر شد و در آنها بر تعطیلی روز پنجم آذر تأکید شده بود، بازار و مغازه‌های اغلب استان‌ها، از جمله استان همدان و نیز مدارس در این روز تعطیل بود. تظاهراتی نیز در این روز بر پا شد که منجر به تیراندازی ماموران حکومت پهلوی و شهید شدن یک تن و مجروح شدن 6 نفر از مردم شد.
در همین روز جلسه‌ای با حضور مسئولین دانشگاه بوعلی همدان برگزار شد. یکی از افراد شرکت کننده در آن جلسه به نام ابوالحسن موسوی زنجانی که مشاور عالی رئیس دانشگاه بود انتقادات تندی نسبت به شاه و ازهاری، نخست‌وزیر وقت مطرح کرد. گزارش این جلسه از طریق یکی از عوامل ساواک در آن جلسه مخابره شد.
ساعت 8 شب هفتم آذر در حالی که برق شهر همدان قطع شده بود، دو بمب دست‌ساز به طرف تانک ارتش که در میدان 28 مرداد مستقر بود، پرتاب شد. در این روزها گفته می‌شد که از روز اول محرم تمام مغازه‌ها تعطیل خواهد بود.(6) روز بعد، قضات و کارکنان دادگستری استان همدان در نامه‌ای خطاب به وزیر دادگستری از انقلاب اسلامی مردم ایران حمایت کرده و خواهان پایان دادن به کشتار مردم بی‌پناه شدند.
نهم آذر، بمبی آتش‌زا به خانه یکی از کارکنان سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک) همدان پرتاب شد که خساراتی نداشت. صبح روز یازدهم آذر تمام مغازه‌های شهر تعطیل بود و تظاهرات وسیعی صورت گرفت. تظاهرکنندگان یک دستگاه خودروی ژاندارمری را مورد حمله قرار دادند. مأمورین با شلیک گاز اشک‌آور و تیراندازی به سوی مردم سعی در پراکنده کردن آنها داشتند که در نتیجه این تیراندازی‌ها دو نفر به اسامی محمدرضا زمانی و محمدرضا توپچی به شهادت رسیدند و دو نفر نیز مجروح شدند. شب قبل بمبی دست‌ساز به خانه یکی از مأمورین شهربانی پرتاب شد و پرتاب بمب به داخل خانه‌های مأمورین در روزهای بعد نیز ادامه یافت.
در راهپیمایی روز چهاردهم آذر که با حضور پنج هزار تن صورت گرفت مردم به چهار دستگاه خودرو نظامی حمله کرده و چند بمب دست‌ساز به طرف مأمورین پرتاب کردند.
به گزارش ساواک، رضا عالمی فرزند روحانی مشهور محمدتقی عالمی در روز شانزدهم آذر ملاقاتی خصوصی با شخصی به نام موسوی داشته است. عالمی در این ملاقات می‌گوید عده‌ای از سربازان به منزل من مراجعه و در مورد وظیفه خود کسب تکلیف می‌کنند و موسوی به وی متذکر می‌شود که حکم امام در این باره ترک پادگان‌ها توسط سربازان است.
هفدهم آذر، در هنگام گشت‌زنی مأمورین حکومت پهلوی در خیابان‌های همدان، از داخل کوچه‌ای به سمت آنها تیراندازی شد که مأمورین نیز اقدام به تیراندازی کردند و یک نفر به نام تقی روحانی به شهادت رسید و دو نفر نیز به شدت مجروح شدند. شب هنگام نیز بمبی دست‌ساز به داخل خانه رئیس کلانتری شماره یک همدان پرتاب شد. فردای آن روز دو نفر از انقلابیون که مشغول ساختن بمب بودند، بر اثر انفجار بمب یکی از آنها مجروح و یک نفر به نام رضا بهرامیان که دانش‌آموز بود به شهادت رسید.
در روز نوزدهم آذر یک سرباز وظیفه به نام محسن مباشر کاشانی به طرف استاندار همدان تیراندازی کرد که در نتیجه استاندار مجروح و محافظش کشته شد. این سرباز در اطراف همدان توسط مأمورین ژاندارمری به شهادت رسید. در این روز تظاهرات عظیمی با حضور 150 هزار نفر در همدان برگزار و فردای آن روز نیز مشابه این تظاهرات با حضور 100 هزار نفر صورت گرفت.
بیست‌ویکم آذر از خانه‌ای در یکی از محلات همدان، تعدادی کتاب کمونیستی و عکس‌هایی از چریک‌ها توسط مأمورین کشف و دو نفر دستگیر شدند. همچنین در این روز خودرو ساواک همدان توسط عده‌ای با سنگ مورد حمله قرار گرفت که در نتیجه سه تن سرنشینان آن فرار کردند و خودرو به آتش کشیده شد. در این درگیری راننده و یکی از حمله کنندگان مجروح و سه نفر دستگیر شدند. به نوشته روزنامه کیهان در این روز هزاران نفر از مردم همدان جنازه سرباز محسن مباشر کاشانی را که به سوی استاندار تیراندازی کرده بود، تشییع کردند.(7) شب هنگام نیز بمب دست‌سازی به خانه یکی از مأمورین حکومت پهلوی پرتاب شد. در روز بعد نیز تظاهرات همچنان ادامه داشت. بیست‌وششم آذر هم در ادامه روش بمب‌گذاری، بمبی که در زیر اتومبیل یکی از درجه‌داران ارتش جاسازی شده بود منفجر شد.
روز بعد سرنشینان یک اتومبیل در یکی از خیابانها مبادرت به تیراندازی کردند. به نوشته روزنامه کیهان در این روز سرگرد کازرونی، افسر شهربانی همدان که به عنوان رئیس کمیته ضد خرابکاری و تظاهرات انتخاب شده بود، در حالی که به خانه می‌رفت هدف تیراندازی عده‌ای که خود را گروه توحیدی وحدت معرفی می‌کردند قرار گرفت که در نتیجه سرگرد کازرونی و راننده اش کشته شدند و یک نفر نیز مجروح شد. به دنبال ترور سرگرد کازرونی، موجی از ترس و وحشت در میان نظامیان به وجود آمد.
در ابتدای دی ماه 1357 چند تن از افسران نیروهای نظامی با حجت‌الاسلام محمدتقی عالمی روحانی، فعال و انقلابی همدان تماس گرفته و از وی می‌خواهند تا وی در سخنرانی‌های خود اعلام کند که آنها بی‌گناه هستند و در سرکوب مردم نقشی نداشته‌اند.(8)
دوم دی تظاهراتی با حضور 25 هزار نفر از مردم در خیابان‌های شهر همدان برگزار شد. علت این تظاهرات همدردی با خانواده دانشجوی شهید بهرامی بود. چهارم دی بازار و اکثر مغازه‌های شهر تعطیل بود. در این روز یک بمب دست‌ساز به طرف تانک مستقر در میدان رضا شاه پرتاب شد و مردم برای خنثی کردن اثر گاز اشک‌آور اقدام به آتش زدن لاستیک‌ها در سطح خیابانها کردند. همچنین در حالی که شهر کاملاً تعطیل شده بود اجتماع بسیار عظیمی از مردم که به نوشته نشریه اخبار جنبش اسلامی تعداد آنها به 250 هزار نفر می‌رسید از آیت‌الله سید اسدالله مدنی استقبال کردند.(9)
از وقایع دیگر این روز دستگیری یکی از کارمندان اداره بهداری و بهزیستی بود که باعث شد کارکنان این اداره از فردای آن روز دست به اعتصاب بزنند. در همین رابطه رئیس بیمارستان بوعلی در تماسی با محمدتقی عالمی، درباره نحوه واکنش نسبت به دستگیری نامبرده کسب تکلیف می‌کند و وی و همکارانش تشویق به اعتصاب می‌شوند. پلیس با پرتاب گاز اشک‌آور اجتماع کارکنان اعتصابی بهداری در روز پنجم دی ماه را بر هم زده و آنان را متفرق می‌کند.
تظاهرات مردم همدان در روز هفتم دی منجر به مجروح شدن چند تن از مردم شد. در سایر شهرهای استان نیز تظاهرات مشابهی در این روز روی داد. فردای آن روز تظاهرکنندگان به زندان شهربانی همدان حمله کردند و شیشه‌های آن را شکستند. دخالت و تیراندازی مأمورین منجر به شهادت یک نفر به نام حسن رنجبران و مجروح شدن چهار تن شد. روز نهم دی نیز شهر به کلی تعطیل بود و تظاهرات مردم مانند روزهای قبل برگزار شد.
دهم دی ماه حوادث مهم و ویژه‌ای در همدان روی داد. مردم قصد حمله به محل اداره ساواک را داشتند و آیت‌الله مدنی راهپیمایی عصر این روز را لغو کرد، با این حال احتمال حمله به اداره ساواک همچنان وجود داشت. به گزارش ساواک، امور شهری به دست مردم و روحانیون افتاده بود و آنان پلیس اسلامی دایر کرده و رفت‌و‌آمد خودروها و تحرکات طرفداران حکومت پهلوی را تحت نظر قرار داده بودند. کارکنان ساواک جرأت خروج از محل کار خود را نداشتند و روسای اداره‌ها از روحانیون دستور می‌گرفتند. پمپ بنزین‌ها و مراکز فروش نفت تماماً در اختیار مردم قرار داشت.(10)
همراهی نیروهای مخابراتی با انقلاب یکی از روش‌های مهم تسریع روند انقلاب اسلامی بود که در شهرهای مختلف وجود داشت. در همدان مدیر کل مخابرات این استان که مهندس صالح نام داشت با کنترل تلفن‌های ساواک و شهربانی اخبار مهم را در اختیار روحانیون قرار می‌داد. وی با این طریق برخی از مأمورین ساواک را نیز شناسایی کرد. در گزارشی، ساواک به شدت از این مسئله ابراز نگرانی کرده و خواستار تغییر مدیریت مخابرات شد. رئیس شرکت نفت همدان نیز که تحت فشار نیروهای انقلابی بود از دادن مواد سوختی به ساواک خودداری می‌کرد و اصولاً توزیع مواد سوختی تحت‌نظر روحانیون انجام می‌گرفت.
کارکنان اداره بهداری و بهزیستی همدان که از روز پنجم دی در اعتراض به دستگیری یکی از همکاران خود دست به اعتصاب زده بودند تا روز دوازدهم نیز همچنان در اعتصاب بودند.
به گزارش ساواک اخیراً یک ژاندارم که در دشت مغان و پاسگاه مرزی خدمت می‌کرد از محمدتقی عالمی در یک مذاکره خصوصی در مورد فرار سربازان سوال کرده است که آقای عالمی در جواب وی گفته است که حکم امام در مورد فرار سربازان شامل حال سربازانی که در مرزها خدمت می‌کنند نمی‌شود.
هفدهم دی تظاهرات مردم مانند روزهای قبل همچنان ادامه داشت و بازار و اداره‌های همدان نیز تعطیل بود. روز بعد نیز تظاهرات عظیم 100 هزار نفری در همدان برگزار شد که تظاهرکنندگان پس از اقامه نماز جماعت به تدریج متفرق شدند. ساواک که سعی می‌کرد بر روابط روحانیون با مردم نظارت داشته باشد، در گزارشی از تماس شخصی با آیت‌الله مدنی خبر می‌دهد که آن شخص ناشناس درباره پرداخت حقوق کارکنان دولت از او سوال می‌کند. آیت‌الله مدنی در پاسخ گفته است که کارکنانی که در حال اعتصاب به سر می‌برند باید حقوق دریافت نمایند.
در این ایام نشانه‌های گرایش بدنه و برخی افسران ارشد ارتش به انقلاب در همدان آشکارتر می‌شود. به گزارش ساواک سرهنگ رمضانی، فرمانده پادگان همدان چندین بار با آیت‌الله مدنی تماس گرفته و در تماس‌های خود اظهار ارادت کرده است. ساواک نگرانی خود را از این امر اعلام داشته و خواستار برکناری فرمانده مذکور شده است. بنابراین گزارش نیروهای انتظامی و مدیران اداره‌ها و بهداری ارتش در همدان، وابستگی خود را به روحانیون اعلام کرده‌اند.
در گزارش روز 22 دی ساواک آمده است که تمام امور شهر زیر نظر آیت‌الله اسدالله مدنی که مدت کمی از حضور او در همدان می‌گذرد اداره می‌شود. شهربانی هم زیر نظر آیت‌الله مدنی است و رابط بین آنها افسری به نام ستوان نیکوسخن است. فرماندار و مدیران کل اداره‌ها به منزل آیت‌الله مدنی رفته و اظهار همبستگی کرده‌اند و از او در مورد شیوه کار خود کسب تکلیف می‌کنند. روحانی دیگر همدان، یعنی شیخ محمدتقی عالمی، شیوه مبارزاتی تندتری را در پیش گرفته و به گزارش ساواک، فرزند وی رضا عالمی نیز شیوه پدر را در پیش گرفته است.
اواخر دی ماه 1357 مردم مجسمه شاه را در همدان مانند برخی دیگر از شهرها پایین آوردند و در روز بیست‌و‌سوم دی 50 هزار نفر از مردم در اعتراض به دولت بختیار راهپیمایی کردند.(11)
شب هنگام دوم بهمن یک دستگاه خودرو ارتشی در مقابل ساختمان محل سکونت آمریکایی‌ها در همدان و درداخل پایگاه سوم شکاری همدان به وسیله بمب دست‌ساز منفجر شد. در این روز همانند روزهای قبل تظاهرات آرامی در مخالفت با دولت غیرقانونی بختیار برگزار شد. بازار شهر که از دو ماه قبل تعطیل شده بود، همچنان بسته است. جوانان همدانی نیز کار توزیع نفت در شهر را بر عهده گرفته‌اند.
در روزهای ابتدایی بهمن ماه 1357 همافران پایگاه سوم شکاری با انقلاب اسلامی اعلام همبستگی کردند. سوم بهمن، عده‌ای از مردم در مسجد جامع اجتماع و حمایت خود را از همافران این پایگاه که به پایگاه هوایی شاهرخی مشهور بود، اعلام کردند. در این روز در خیابان بوعلی پرده بزرگی توسط مردم نصب شد که در آن مردم حمایت خود را از پیوستن پایگاه شاهرخی به نهضت و انقلاب امام خمینی(ره) اعلام و تبریک گفته بودند.
روز پنجم بهمن یک هواپیمای ارتشی 48 نفر از بازداشت شدگان پایگاه شاهرخی همدان را به تهران انتقال داد و 70 نفر دیگر از اعضای این پایگاه که به نهضت امام پیوسته بودند در بازداشتگاه پایگاه شاهرخی زندانی شدند. همافران طی اطلاعیه‌ای اعلام کرده‌اند که با هر گونه کودتا در پایگاه مقابله خواهند کرد.
هشتم بهمن، شخصی به ساواک گزارش می‌دهد که از همدان، تویسرکان و کنگاور پنج دستگاه اتوبوس پر از سرنشین به تهران وارد شده و در حوالی میدان شهیاد (اکنون: آزادی) مستقر شده‌اند. بنابراین گزارش هر کدام از این افراد دارای دو قبضه اسلحه بوده و قصد دارند در تظاهرات تهران شرکت کنند. در این روز بمبی به منزل یکی از مأمورین حکومت پهلوی پرتاب شد که خسارت جانی نداشت.
به گزارش ساواک در روز دهم بهمن یکی از مأموران نظامی، همکار نظامی خود را به قتل رساند و خود نیز مجروح شد. ساواک این تیراندازی را سهوی دانسته است. در روز سیزدهم بهمن نیز تظاهرات پرشوری با حضور 40 هزار نفر از مردم در خیابان‌های همدان برگزار شد که طی آن مردم شعارهایی علیه شاه و دولت بختیار و در حمایت از نیروی هوایی سر دادند. در پی انتصاب مهندس بازرگان از سوی امام خمینی(ره) به عنوان نخست‌وزیر، تظاهرات گسترده‌ای در سراسر ایران از جمله در همدان در حمایت از این انتصاب صورت گرفت. (12)
پی‌نوشت‌ها:
1 ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 15، عکس ص 64
2 ـ همان، عکس‌های صص 206 و 207
3- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 16، ص 8
4- روزنامه خراسان، ش 8545، ص 8
5- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 16، ص 476
6- همان، ج 17، ص 397
7- روزنامه کیهان، ش 10605، ص 7
8- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 22، ص 26
9- اخبار جنبش اسلامی، 18 دی 1357، ش 11 (هر چند رقم تعداد تظاهرکنندگان تا حدودی مبالغه‌آمیز به نظر می‌رسد، اما به جهت امانت‌داری عین مطلب ذکر شد.)
10- انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک، ج 22، ص 571
11- روزنامه کیهان، ش 10612، ص 7
12- همان، ش 10632، ص 7
منابع :
ـ انقلاب اسلامی ایران به روایت اسناد ساواک (دوره 25 جلدی)، ناشر: مرکز بررسی اسناد تاریخی
ـ روزنامه کیهان
ـ روزنامه خراسان
ـ نشریه اخبار جنبش اسلامی
تعداد بازدید: 2305
