24 اسفند 1394
علی قنواتی
هرچند در دین مبین اسلام به اهمیت مباحثی همچون مشورت و بیعت مردمی تأکید و سفارش شده است اما تا پیش از دوران معاصر، شاهان ایران‌زمین هیچ‌گاه وجود مجلسی را که وظیفه قانون‌گذاری برعهده داشته باشد، لازم نمی‌دیده و برنمی‌تابیدند؛ چرا که در نظام شاهنشاهی آنچه که به عنوان قانون می‌توان متصور بود در اغلب اوقات با حکم و منویات شاهانه مترادف دانسته می‌شد. از طرفی نیز اغلب روحانیون با تأکید بر اینکه قانون اسلام همیشگی و جاودانه و برای تمام زمان‌ها و مکان‌ها است، لزومی به برپایی مجلس نمی‌دیدند. در مقابل برخی از علمای روحانی و اکثر روشنفکران ایرانی در دوره مظفرالدین شاه با پذیرفتن این نکته که قانون اسلام همیشگی است، عنوان داشتند که وجود یک مجلس قانون‌گذار (در امور عرفی) می‌تواند به عنوان اهرمی در جهت مهار استبداد داخلی و مبارزه با استعمار خارجی عمل کند.
مجلس اول شورای ملی با تلاش این گروهها تشکیل شد و کمتر از دو سال استمرار یافت و توسط محمّدعلی شاه به توپ بسته شد. پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان و شکست محمّدعلی شاه، مجلس دوم تشکیل شد و تا روی کار آمدن رضاخان در سال 1304 ش و تشکیل حکومت پهلوی، پنج دوره از مجلس شکل گرفته بود. مهمترین اتفاق در این ادوار بروز جنگ اول جهانی بود. در دوره رضاشاه با توجه به قدرت مطلق وی و دیکتاتوری حاکم، مجلس از قدرت چندانی برخوردار نبود. پس از آن در زمان پهلوی دوم قوه مقننه ایران دو مجلسی شد. در واقع در آن برهه مجموعه مجلس شورای ملی و مجلس سنا را «مجلسَین» می‌خواندند. به طور کلی از زمان صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ ش تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ش روی هم رفته ۲۴ دوره مجلس شورای ملی تشکیل شد که البته در میان برخی از این دوره‌ها ایام فترت نیز پیش می‌آمد و در برهه‌هایی کوتاه کشور بدون مجلس می‌ماند.
اما با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه 1357 به رهبری امام خمینی(ره) و تأکید انقلابیون بر زدودن استبداد رأی، وجود یک مجلس قانون‌گذار در کنار دو قوه مجریه و قضاییه جهت رعایت اصل تفکیک قوای حکومتی لازم و ضروری به نظر می‌رسید. حضرت امام (ره) مجلس را «خانه ملت» و «در رأس همه امور» دانستند و این نشان دهنده جایگاه بسیار مهم این نهاد است. از آنجا که مجلس شورای اسلامی وظیفه و اختیار تصویب قوانین و برنامه‌های مورد نیاز کشور را در چارچوب احکام و ضوابط اسلام دارد و همچنین همه عهدنامه‌ها، قراردادها و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی باید به تصویب مجلس برسد و در بعد نظارتی نیز مجلس دارای اختیارات زیادی از جمله رأی اعتماد به دولت، حق سؤال و استیضاح از اعضای هیئت دولت و نیز تحقیق و تفحص از دستگاه‌های حکومتی است، بنابراین می‌توان در همان نگاه اول به اهمیت نقش این نهاد اذعان نمود.
انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ برگزار شد. این انتخابات، پس از رفراندوم نظام جمهوری اسلامی، انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، همه‌پرسی قانون اساسی و نیز انتخابات ریاست جمهوری، به عبارتی می‌توان گفت نهادسازی را در جمهوری اسلامی و در مهمترین بخش آن سامان می‌داد. به قول حضرت امام خمینی(ره) انتخابات مجلس قدم آخری بود که ملّت می‌بایست با شایستگی هرچه تمام‌تر برمیداشت.(1) بنابراین در اولین روزهای اسفند همان سال امام خمینی(ره) شش نفر از فقها را به عنوان اعضای شورای نگهبان، نهادی که وجود آن لازمه مشروعیت دینی یافتن مصوبات مجلس شورا بود، انتخاب کردند.(2) موضوع مشروعیت دینی داشتن مجلس شورا ریشه در اوایل مشروطیت و مجلس اول شورای ملی داشت که با تلاشها و اصرارهای شیخ فضل‌الله نوری در آن زمان سرانجام در بند دوم قانون اساسی مشروطه لزوم نظارت پنج فقیه جامع‌الشرایط در هر دوره و عصری بر قانون اساسی تأکید شده بود.
نیروهای فعال سیاسی با آگاهی کامل از نقش و جایگاه قوه مقننه، به تلاش و فعالیت جهت موفقیت در انتخابات و راهیابی به مجلس شورای اسلامی پرداختند و جز بعضی گروههای سیاسی کوچک که انتخابات را تحریم کردند، بیشتر احزاب و گروههای مطرح، ضمن اعلام آمادگی برای شرکت همه جانبه در آن، مواضع خود را به صورت آشکار بیان نمودند و هر یک طرفداران خود را به شرکت گسترده در انتخابات مجلس فراخواندند. نیروهای مذهبی شرکت در انتخابات را به دلیل فتوای رهبر انقلاب اسلامی وظیفه شرعی خود دانستند.
تبلیغات در مطبوعات، برگزاری میتینگ‌های مختلف، برگزاری سخنرانی در مکان‌های متفاوت و سرانجام چاپ و نشر و توزیع اطلاعیه‌های انتخاباتی از جمله فعالیت‌های گروههای مختلف برای معرفی نامزدها و برنامه‌هایشان بود. امام خمینی(ره) در 23 بهمن ماه 1358 در مورد چگونگی تبلیغات و حضور مردم فرمودند: «من از همه قشرها، از همه ملّت می‌خواهم که آداب اسلامی خودشان را نسبت به همه امور خصوصاً در انتخابات حفظ کنند و مبادا خیال کنند که مبارزات انتخاباتی عبارت از این است که به دیگران بد بگویند و کارشکنی بکنند. البته دعوت به اشخاص مانع ندارد... .»(3)
امام خمینی(ره) طی پیام مهم دیگری در 21 اسفند 1358 با اظهار نگرانی از تحرکات دشمنان اسلام، از مردم به خصوص جوانان خواستند تا به کاندیداهای متعهد به قوانین اسلام رأی دهند. در بخشی از پیام ایشان آمده بود: «... امید است تقاضای متواضعانه و استدعای خیرخواهانه‌‌ام را بپذیرید، و با شرکت عمومی خود در انتخابات، قطع امید دشمنان جمهوری اسلامی و وابستگان به رژیم منحط سابق و هواخواهان آن؛ خصوصاً دولت آمریکای ستمکار را بنمایید. عزیزان من که امید نهضت اسلامی به شماست، روز تعیین سرنوشت کشور به پا خیزید و به صندوق‌ها هجوم آورید و آراء خود را در آنها بریزید و با کمال آرامش و مراعات کامل اخلاق انسانی ـ اسلامی، این امر مشروع را انجام دهید... . خوف آن دارم که تبلیغات برای اشخاصی که به اسلام و جمهوری‌اسلامی اعتقاد ندارند... و اکنون برای راه پیدا کردن به مجلس و برای کارشکنی و جنجال در محیط مقدس مجلس شورای اسلامی، خود را هوادار اسلام و مسلمانان جا می‌‌زنند، در قشری از ملت و جوانان پاکدل تأثیر کند و آرای مقدس خود را به کسانی دهند که به نفی اجانب، با اسلام و جمهوری اسلامی مخالفت اساسی دارند... . امید است ملت مبارز و متعهد با مطالعه دقیق در سوابق اشخاص و گروهها، آرای خود را به اشخاصی دهند که به اسلام عزیز و قانون اساسی وفادار باشند و از تمایلات چپ و راست بری باشند و به حسن سابقه و تعهد به قوانین اسلام و خیرخواهی امت، معروف و موصوف باشند. باید ملت شریف بدانند که انحراف از این امر مهم اسلامی، خیانت به اسلام و کشور است و موجب مسئولیت عظیم است... .» (4)
کلّیت انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی در پایان اردیبهشت ماه 1359 تأیید شد و برگزیدگان ملت پس از برگزاری مراسم معارفه با شورای انقلاب، در روز یکشنبه 4 خرداد ماه 1359 به حضور حضرت امام (ره) رسیدند و ایشان رهنمودها و توصیه‌هایی به آنان در رابطه با مجلس و نمایندگی ملت ارائه کردند.(5) شاید بتوان مهمترین تصمیم این مجلس را اعلام عدم کفایت سیاسی ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهوری وقت در 31 خرداد 1360 دانست. به هر حال انتخابات اولین دوره مجلس فصلی نو در تاریخ جمهوری اسلامی گشود و معیار و شاخص مهمی برای پیشبرد وجوه جمهوریت و اسلامیت انقلاب اسلامی ایران شد.
پی‌نوشت‌ها:
1. خمینی، روح‌الله؛ صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1393، جلد 12، ص 168
2. صالح، سیدمحسن؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، فعالیت‌ها از 1384-1357، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، جلد دوم، ص709
3. خمینی، روح‌الله؛ همان، صص 149-150
4. همان، صص 177-179
5. آشنایی با مجلس شورای اسلامی به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس، روابط عمومی مجلس، تهران 1361، ص 21
تعداد بازدید: 1411
