05 فروردین 1395
رقیه متانی
تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی در اراک، به کوشش: یوسف نیک‌فام، ناشران: دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری حوزه هنری استان مرکزی و اندیشه صادق(قم)، 1393، 291 صفحه
مردم در هر انقلابی از ارکان اصلی آن محسوب می‌شوند و خاطرات مبارزین روزهای پرشور انقلاب در زنده نگه داشتن یاد و خاطره آن دوران ارزشمند است.
کتاب «تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی در اراک» اولین اثر مکتوب دربارة انقلاب اسلامی در اراک است که به سفارش حوزة هنری استان مرکزی در قالب طرحی پژوهشی نوشته و منتشر شده است. حوزه هنری استان مرکزی به منظور آشنایی بیشتر آحاد جامعه به ویژه نسل جوان با حوادث انقلاب اسلامی و زنده نگه داشتن یاد و خاطرة آن دوران، اقدام به جمع‌آوری تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی در اراک نموده است.
مهم‌ترین عناوین این کتاب شامل پیشینة فعالیت‌های سیاسی مردم در اراک از زمان مشروطیت تا انقلاب اسلامی، نقش احزاب در سال‌های 1330 تا 1357 هجری شمسی در اراک، حرکت‌ها و اعتراضات مردمی در سال‌های 1287 تا 1357 در این شهر، روزشمار انقلاب اسلامی اراک از دریچه روزنامه‌های اطلاعات و کیهان، شهدای انقلاب در اراک، گفت‌و‌گو با فعالان انقلاب اسلامی اراک و اسناد و تصاویر مرتبط با حوادث انقلاب است.
در روزهای مشروطه‌خواهی مردم اراک همگام با سایر شهرها با این جنبش همراهی کرده‌اند و در زمان استقرار مشروطیت نیز از اتفاقات پیرامونی خود تأثیرپذیر بوده‌اند. احزاب و انجمن‌های سیاسی در شهر اراک همانند تهران و شهرهای دیگر در دورة مشروطه و پس از آن تشکیل شده و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی زیادی در این شهر صورت گرفته است. انجمن آدمیت، انجمن دموکرات، انجمن تدین، انجمن آذربایجان، انجمن برادران و انجمن اعتدالیون در دورة مشروطه در فاصلة سال‌های 1285 تا 1304 ش در اراک فعالیت می‌کردند. به طور مثال انجمن اعتدال یا اعتدالیون نمایندة مالکین و زمین‌داران بودند. مرتضی‌قلی بیات (سهام‌السلطان) مؤسس این انجمن در اراک بود. میرزا علی‌اکبرخان کمپانی و مجدالممالک از اعضای مهم این انجمن بودند که در شهر اراک فعالیت داشتند. (ص 22)
در فاصله سال‌های 1320 تا 1357 نیز احزاب مختلفی در اراک فعالیت سیاسی داشتند. حزب توده، حزب سوسیالیست (همراهان)، حزب ایران، حزب دموکرات، حزب پان ایرانیسم، جبهه ملی، حزب خران، حزب ملیون، حزب ایران نوین و حزب رستاخیز از جمله کانون‌های فعال در این شهر بوده‌اند.
حزب توده در مهر 1320 در تهران تشکیل شد و در سال 1321 در شهرهای زیادی از جمله اراک دارای سازمان محلی شد. افرادی چون تقی مکی‌نژاد یکی از مؤسسان این حزب در اراک بوده است. برگزاری میتینگی در سالگرد مرگ دکتر ارانی در پانزدهم بهمن 1323 و 1324 از جمله فعالیت‌های مهم این حزب در اراک بوده است. همچنین نشر آگهی و اعلان حوادث و اتفاقات سیاسی و توزیع کارت پستال با شعارهایی در مخالفت با حکومت پهلوی و انجام فعالیت‌های هنری مانند اجرای نمایش‌های سیاسی از دیگر کارهای عمده این حزب بوده است که در زمان خود در اراک صورت می‌گرفته است. (صص 23-29)
همزمان با تحولات سیاسی و اجتماعی در ایران در فاصلة سال‌های 1287 تا 1357 اراک نیز مرکز حرکت‌های مردمی و اعتراض‌های جمعی بوده است. ظلم و ستم حاکمان و صاحبان قدرت، سو‌ء‌استفاده‌های شخصی و تصمیات خودخواهانه، در شکل‌گیری جنبش‌ها نقش مهمی داشته است. واقعة نمک و شکستن انحصار دولتی نمک، فتوای جهاد حاج‌آقا نورالدین عراقی از روحانیون مجتهد در جنگ جهانی اول، موضوع نظام وظیفه و خدمت اجباری در دوران حکومت رضاخان و مخالفت‌های مردمی، تحصن در تلگراف‌خانه در زمان استعفای دکتر محمد مصدق در 25 تیرماه 1331، اعتصاب فرهنگیان در سال 1339 در اعتراض به کمی حقوق، اعتصاب برق در اعتراض به افزایش بهای برق در سال 1341، اعتراض‌های مردمی بعد از مرگ غلامرضا تختی و برگزاری مراسم‌های بزرگداشت در سال 1346 و حضور دو گروه فعال سیاسی جبهة ملی و حزب توده در مراسم، از جمله خیزش‌ها و حرکت‌های عمومی مردمی شهر اراک بوده است.
مهم‌ترین همبستگی مردم اراک مربوط به تظاهرات و راهپیمایی‌های مربوط به انقلاب اسلامی بخصوص در روزهای پایانی حکومت پهلوی است. مبارزات مردم اراک همپای سایر شهرها ابتدا به صورت پنهانی در گروه‌های کوچک و در مساجد با دعوت روحانیون انجام می‌شده است.
با گسترش اعتراض‌های مردمی در شهرهای بزرگ بخصوص تهران، مبارزات مردم اراک نیز شکل جدی‌تر و گسترده‌‌تر گرفت. توزیع اعلامیه‌های امام خمینی(ره) و کتاب‌های دکتر شریعتی در مساجد و مدارس و مکان‌های عمومی در گسترش روحیة مبارزه میان جوانان این شهر اهمیت بسیاری داشته است. اعتصاب فرهنگیان و کارگران اراک در سال 1357 نیز از مهم‌ترین حرکت‌های مردمی در روزهای پایانی عمر حکومت پهلوی بوده است. همچنین اعتصاب کارگران کارخانه ماشین‌سازی اراک برای رفع تبعیض و تعیین حقوق و مزایا، پخش اعلامیه و نوارهای کاست ضد حکومت از شهریور سال 1357، اعتصاب کارگران کارخانه‌های آلومینیوم‌سازی و تراکتورسازی و هپکو و شرکت خانه‌سازی سکایی، پیوستن کارکنان و کارمندان اداره‌های برق، پست، دادگستری، دخانیات، ثبت و... به صف معترضین و بسته شدن بازار در گسترش اعتراضات ضد حکومت پهلوی در اراک نقش داشته است. (صص 56-58) استفاده از هنرهای هفتگانه برای بیان افکار و اندیشه‌های ضد رژیم مانند نمایش «پرتوی از انسانیت» از دیگر فعالیت‌های مردم اراک برای نقد رفتار حکومت پهلوی بوده است. (ص 61) مهم‌ترین اقدام مردم اراک پایین آوردن مجسمه محمدرضا پهلوی در میدان اصلی شهر (میدان پهلوی) انجام شد که نقطة عطفی در مخالفت‌های عمومی در اراک محسوب می‌شود. (ص 65)
بخشی از مطالب کتاب «تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی در اراک» مختص روزشمار انقلاب اسلامی در شهر اراک از مرداد تا اسفند 1357 از نگاه روزنامه‌های اطلاعات و کیهان است. در این بخش چگونگی شکل‌گیری تظاهرات و اعتصاب‌ها و بیان خواسته‌های مردم و فعالیت‌های آنان طبق اخبار روزنامه‌های مذکور آمده است. راهیپمایی 1500 روستایی قریة ملک‌آباد در اراک در اعتراض به رفتار مأموران ژاندارمری و حمایت از سیزده روستایی دستگیر شده توسط حکومت پهلوی یکی از اخبار خواندنی روزنامه‌ها در 29 مهر 1357 بوده است. (صص 74-76) راهپیمایی 30 هزار نفری روحانیون، بازاریان، فرهنگیان و طبقات مختلف مردم اراک در14 آبان 1357 (ص 79) و تظاهرات 60 هزار نفری در 18 دی 1357 (ص 83) علیه حکومت پهلوی از دیگر حوادث مهم این شهر در روزهای پایانی حکومت پهلوی بوده است.
خاطرات شفاهی فعالان انقلاب اسلامی در اراک بخش دیگر این اثر است که با تلاش نویسنده و با شناسایی انقلابیون و مصاحبه با آنان جمع‌آوری و نوشته شده است. گفت‌و‌گو با محمدحسین علیزاده، عکاس و فیلمبردار دوران مبارزات، حسن بابایی، معلم بازنشسته و از فعالان عرصة انقلاب، احمد حمزه‌لوئیان، از روستاییان، مسلم پورقاسمیان، از فعالان دانش‌آموزی دوران انقلاب، محمدعلی صادقی، از دانشجویان مبارز، یدالله رحمت‌علی، خبرنگار روزنامه اطلاعات، حسین فتاحی، از فرهنگیان انقلابی، علی حبیب‌اللهی و محمد گلجو و حسین صحاف کاشانی از فعالان بازاری، غلام زنجیردار و عباسعلی هاشمی، از مبارزان، حجت‌الاسلام میرزا احمد نصیرالاسلام، از روحانیون فعال عرصة انقلاب، شامل تاریخ شفاهی مبارزات انقلابیون است که توسط نویسنده گردآوری شده است.
بررسی زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی در اراک از مطالب دیگر کتاب است. نام‌های سعید ادب‌جو (اولین شهید انقلاب در اراک)، علی اسکندری، محمدکاظم یعقوبی، حجت‌الله رضایی، محمد نبئی سنجانی، ذبیح‌الله دارابی‌نژاد، غلامعباس سلیمانی، مسعود بیضاپور، ذبیح‌الله نوری‌زاده، ابوبکر پیروت و شهرام حافظی در فهرست شهدای انقلاب شهر اراک دیده می‌شوند که در مبارزات علیه حکومت پهلوی در سال 1357 به شهادت رسیده‌اند. نویسنده کتاب در ادامة معرفی شهدای شهر اراک به تعدادی از شهدای اراکی در تهران و شهرهای دیگر می‌پردازد. اکبر حسنی، عباس دلشاد، شعبانعلی خیری، حسین آقاجانی، حیدر شرفی، احمد ولی‌زاده، محمود عسگری‌زاده، عباس موسوی، غلامعلی داوودآبادی، امیر درمنی عراقی، عقیل محمدی و علی‌اصغر رحیمی از این جمله‌اند که در فاصلة سال‌های 1356 تا 1358 در مبارزات علیه حکومت پهلوی و دفاع از انقلاب اسلامی به شهادت رسیده‌اند.
اسناد و تصاویر مرتبط با فعالیت‌های انقلابی مبارزین و فعالان انقلابی و تشکل‌های حزبی در شهر اراک هم بخش پایانی کتاب است.
مطالب این اثر که شروع مبارزات مردمی از دوران قاجار و زمان مشروطیت را در شهر اراک مورد بررسی قرار داده است، اشاره‌ای به فعالیت مردم و روحانیون این شهر در سال‌های شروع نهضت امام خمینی(ره) و حوالی سال 1342 به بعد نداشته است. البته نویسنده اشاره کرده است که اوج فعالیت مردم اراک علیه حکومت پهلوی مربوط به روزهای پایانی عمر این حکومت است، اما جای مطالبی در خصوص فعالیت‌های این شهر در سال‌های شروع نهضت، در این اثر خالی است. زیرا به طور مثال صفحة 240 جلد سوم کتاب «قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک» به موضوع دستگیری امام خمینی(ره) در 15 خرداد سال 1342 و اقدامات برخی روحانیون شهر اراک در ارسال تلگراف به مراجع تقلید برای پیگیری ازادی ایشان اشاره دارد. همچنین در صفحة 422 جلد پنجم کتاب مذکور سندی مربوط به فعالیت شخصی به‌نام فرید محسنی، اهل اراک جهت برگزاری مراسم روضه‌خوانی در اول تا یازدهم محرم سال 1343 و توجه ساواک به این مجالس آمده است. به نظر می‌رسد مردم اراک نیز همزمان با فعالیت شهرهای دیگر، بعد از وقایع 15 خرداد اقداماتی انجام داده‌اند؛ چنان که در صفحة 435 جلد هفتم کتاب ذکر شده سندی مربوط به ارسال تلگرافی از ساواک اراک به تهران در تاریخ 16 خرداد 1342 آمده است که در آن به موضوع تصمیم بازاریان در خصوص بسته شدن بازار این شهر در اعتراض به وقایع 15 خرداد اشاره شده است.
تعداد بازدید: 2189
